detalj slike: KRK Art dizajn

RAT I PRIČA U KNjIZI ŽIVOT ČOVEKA NA BALKANU STANISLAVA KRAKOVA

 - druzgi deo -

Prof. dr Goran Maksimović

Kada je 13. oktobra 1913. godine ušao u civilnom odijelu u zgradu Vojne akademije, Krakov je vjerovao da je ostvario svoj san, jer je volio vojnički poziv. U ostvarenju tog cilja podržala ga je i majka, ali tada nije ni slutio šta će sve doživjeti u narednih sedam godina, koliko će neprekidno nositi uniformu. Veoma kratko su u ovom zapamćenju opisane same školske obaveze u akademiji, ali u svemu podsjećaju na stranice „vaspitnog romana“. Naglasio je da mu nije toliko smetala kruta vojnička disciplina, pruska po svom karakteru, ali bez grubosti, koliko su ga u stalni sukob dovodila dva bezazlena detalja: jedno je bilo to što nije znao da očisti čizme i zategne vojnički čaršav na propisan način, a drugi problem mu je pričinjavalo to što je volio da se „smeje svugde i na svakom mestu“. Odmah na početku dodijeljene su mu „tri medalje za ova dva rata, uz srdačno čestitanje i pohvale klasnog starešine“ ali mu je to donijelo i netrpeljivost od dvojice ili trojice drugova iz klase. Zbog jednog takvog slučaja i „odbrane časti“ zbog uvreda jednog od tih generacijskih drugova, prvi put je poslat na raport zbog ozbiljne stvari: „pokušaja ubistva i telesnih povreda“. Uprkos svemu tome, u maju 1914. završio je prvu godinu Akademije kao „drugi u klasi“, dobio je i prvi čin „pitomca-kaplara“, a već u junu je čitava klasa otišla u Skoplje, na ljetnju fortifikacijsku obuku na Skopskoj Crnoj gori. Krakov naglašava da tada niko od njih nije ni slutio da više nikada neće stupiti u svoju vojnu akademiju. Nakon atentata u Sarajevu, kada je Gavrilo Princip na Vidovdan ubio prestolonaslednika austrougarskog prestola, nadvojvodu Ferdinanda, započet je praktično novi i najiscrpniji ciklus ratnih sjećanja Stanislava Krakova.  Najprije je njegova generacija pitomaca-kaplara premještena u Kragujevac, a zatim su dobili različite rasporede na svim frontovima. Krakov je sa još dvojicom drugova raspoređen u Požarevac, na Dunavski front, za ađutanta jednog bataljona drugopozivaca. Zahvaljujući tome upoznao je braću Ribnikar, Vladislava i Darka, novinare i vlasnike lista Politika, a komandant bataljona bio mu je Radoslav Petković, rođeni brat pjesnika Vladislava Petkovića Disa. Krakov naglašava da se tada sprijateljio s Vladislavom Ribnikarom i da mu je on jednom prilikom saopštio proročansku istinu: „Vi ste, Krakov, vojnik, ali za rat. Nećete Vi ostati u vojsci u miru. To ne odgovara Vašem temperamentu. Vi ste rođeni za novinara.“ Tada je Krakov imao priliku i da upozna pjesnika Disa, koji je došao u posjetu kod brata oficira, da se neposredno druži s njim i da ostavi lijepe zapise o njegovoj ličnosti. Krakov naglašava da mu je Dis tada rekao: „Eto, zato volim rat, jer ovde smrt nije hladna ni mračna, već dolazi u apoteozi.“ Ubrzo nakon toga Krakov je prekomandovan u Pirot, a ovaj dio svojih ratnih uspomena, koje poprimaju formu vijenca kratkih „ratnih crtica“, okončava riječima da više nikada nije vidio nijednog od svojih novih prijatelja, jer su braća Ribnikar poginula petnaestak dana kasnije, u bitkama na Drini, a Dis se utopio u vodama Jonskog mora, nedaleko od Krfa, prilikom povratka iz Francuske, na brodu koji su torpedovale njemačke podmornice 1917. godine. Čitava klasa Stanislava Krakova je u oktobru 1914. godine, dok je on još bio u Pirotu, proizvedena u čin potporučnika. Naglašava da je bio nezadovoljan što nije bio u neposrednim borbama na Ceru i Kolubari, te da je u više navrata tražio prekomandu i odlazak na drinsko ratište. Premješten je u 17. pešadijski puk početkom decembra, i ova jednica će biti nerazdvojno vezana za njegovu dalju ratnu sudbinu. Naglašava da se dobro sjećao koliko se njegov otac plašio tog broja, jer je vjerovao da postoji fatalna veza između njegove sudbine i broja 17, ali da je on tada „radosno išao u taj puk“. Međutim, pošto se javio u novu jedinicu, koja je bila stacionirana na Mišaru, baš u vrijeme okončanja Kolubarske bitke i velike pobjede srpske vojske, Krakov nije imao prilike da neposredno učestvuje u velikim ratnim operacijama 1914. godine.

Upravo zato što je bio majstor detalja i proznih fragmenata, Krakov i u tim danima opisuje različite uzbudljive epizode koje su se odigravale u Šapcu, Bogatiću i čitavoj Mačvi, koja je strahovito bila postradala u prethodnim borbama. Opisuje i neke krajnje teške i tragične epizode, poput one o presudi na smrtnu kaznu jednog vojnika koji je u prethodnim borbama bio dezertirao, a onda je u noći prije izvršenja kazne izvršio samoubistvo. Prikazani su i neki veseliji trenuci, poput odlazaka u „Ružinu kafanu“ u opustošenom Šapcu, kao i ljubavnih i erotskih avantura sa samom vlasnicom kafane, zbog čega je pao u nemilost ljubomornog komandantna bataljona. Upravo u tim „apokaliptičnim životnim iskustvima“, kao što su glad, bolest i smrt, te osjećanje straha, užasa i očajanja, desilo se da u Krakovljevim zapamćenjima najsnažnije dođu do izražaja „dionizijski životni porivi“. Krakov kazuje i o tome kako je pronašao razoreni stan dr Vinavera, „pun razbacanih knjiga“, te kako mu je to jedno vrijeme bila pozajmna biblioteka. Ispričao nam je i o tome kako je u Valjevu posjetio svoju tetku Kasiju Miletić, tada dobrovoljnu bolničarku u tom gradu, razorenom u ratnim ofanzivama, a još više epidemijom tifusa. Nažalost, izvještava nas i o tome kako je ova hrabra žena ubrzo i sama bila zaražena i umrla od tifusa. Nove ratne operacije započele su u septembru 1915. godine, a Krakov nas izvještava kako je njegov puk prebačen u Surdulicu i na Vlasinu, kao pojačanje za odbranu od predstojeće bugarske ofanzive. Može se reći da tada započinju najuzbudljivije stranice piščevih sjećanja. Krakov opisuje kako je odmah po dolasku dobio zadatak da sa svojom grupom od 12 vojnika zaposjedne karaulu Bukova glava na Vlasini, a zatim je nakon bugarskog napada u noći između 2. i 3. oktobra, njegova jedinica prebačena na Krivu Feju, gdje će se odigrati jedna od najtežih borbi u kojima je učestvovao. Sa mnogo upečatljivih, rekli bismo, romanesknih detalja, prikazuje to opšte ratno ludilo i kako u čovjeku „umesto straha da ne bude ubijen, izbija strašno pijanstvo: ubijati...“. U jednom od tih junačkih juriša Krakova je preko grudi presjekao rafal, ali je bio ranjen samo u lijevu ruku, jer mu je novčanik koji se nalazio na grudima ispred srca zaustavio olovnu kuglu,  Natalija Ludoški, „Tanatos i Eros Velikog rata u memoarima Stanislava Krakova Život čoveka na Balkanu“, zbornik Stanislav Krakov, avangarda, margina, nasleđe, prir. Mirko Demić, Narodna biblioteka „Vuk Karadžić“, Kragujevac, 2015, koja bi ga sigurno usmrtila. Nakon previjanja, nastavio je da se bori, a u tom „vrtlogu uništavanja“ i sam je osjetio „potrebu da ubija“. Sjećao se bespoštednih juriša s obje strane, prodora uz planinske kose i uzmicanja pred artiljerijom protivnika. Zapamtio je kako je puščanim hicem presjekao pokret jednog bugarskog vojnika. Na kraju ovoga „dana slave“, kada su uspjeli da zaustave bugarski prodor na srpsku zemlju i kada se njegova jedinica povukla u Predejane, komandant mu je saopštio da će ga predložiti, uz još jednog ranjenog potporučnika, za unapređenje u čin poručnika i za odlikovanje. Krakov je tek tada primijetio da je na njegovoj uniformi bilo četrnaest ulaznih i izlaznih rana: „Sad tek primećujem da su mi ne samo bluza, već i čakšire i dokolenice sve izbušene mecima. Prebrojavam četrnaest ulaznih i izlaznih rana na uniformi. Zahvatio me je ceo snop iz mitraljeza i ipak samo jednu jedinu ranu dobio. U buđelaru mi je metak isekao na komade dve banknote od po sto dinara, a iznad same glave presekao moju prvu fotografiju u oficirskoj uniformi. Drugi metak mi je skoro dodirnuo trbuh, probivši i bluzu i čakšire.“ Međutim, tada su stigli i tragični glasovi da je grad Vranje bio pao u bugarske ruke i da je presječena željeznička pruga prema Skoplju i Solunu. Krakov kazuje i o uzaludnim nadama da će iz Soluna stići u pomoć francuske i engleske trupe, koje bi sa Galipolja trebalo da pređu u vardarsku i moravsku dolinu. Zbog visoke temperature koju je dobio nakon ranjavanja, Krakov je poslat u veliku Nišku bolnicu, gdje je proveo pet dana na oporavku, a dopust je iskoristio da ode u Jagodinu i posjeti majku, koja se tu nalazila u izbjeglištvu sa ženom i djecom svoga ujaka pukovnika Milana Nedića. Nakon četiri dana boravka u Jagodini, koja je proveo u „atmosferi svoga detinjstva“, dok se u daljini sve snažnije čula tutnjava teške artiljerije, Krakov se vratio u jedinicu na Vlasini, koja je tada bila stacionirana na planini Čemernik. Napominje da je porodici dok je bio u Jagodini stigla vijest da je njegov najmlađi ujak, rezervni kapetan Božidar Nedić, bio teško ranjen, da se nalazio u bolnici u Kruševcu, zbog čega je njegova majka otišla hitno da posjeti ranjenog brata.

Nakon toga su uslijedili opisi teških borbi i stalnog povlačenja srpske vojske, ali i opšteg straha koji se bio uvukao u tamošnji narod. Krakov sa bolom opisuje kako su ih u Grdelici dočekale istaknute bijele krpe na kućama, jer uplašeni stanovnici nisu znali gdje da se sklone i jedino im je preostalo da tako pokušaju da umilostive bugarske jedinice. Krakov naglašava da je tada „prvi put osetio poniženje pobeđenog“. Dolinom Veternice, pod stalnim borbama, povlačila se srpska vojska prema Kosovu, a pri tome su se neprestano kao „čopor kurjaka“ probijali iz obruča. U jednoj od tih borbi pogođen je u glavu konj na kome je jahao Krakov. U tom strašnom rasulu i beznađu čitave jedne države koju je napalo više neprijatelja, na teritoriji Kosova su ih mučki udarale i čete albanskih gerilaca, ali su, uprkos svemu, 1. novembra stigli u Prištinu. Krakov u tim sumornim slikama izdvaja potresni susret s kaluđerima iz Studenice, koji su spasavali mošti Stefana Prvovjenčanog. „Naše su noge bile teške od zalepljenog crvenog kosovskog blata. Naši su šinjeli bili teški, natopljeni neprestanom kišom. Ali su najteža bila naša srca.“ Pojavile su se glasine da će srpska vojska na Kosovu izvesti „odsudnu bitku“ i pokušati da napravi kontraudar na austrijske i bugarske trupe, ali je ubrzo i ta najmanja trunka nade ugasla, jer je stigla komanda da kreću u odstupanje sve do Jadranskog mora. Najprije su stigli do Peći i Metohije, koja je tada bila u granicama Crne Gore, a zatim su preko Rugovske klisure i Čakora krenuli prema Plavu i Gusinju. Krakov se tada teško razbolio od iscrpljenosti i gladi, tako da su pomisli da je dobio srdobolju, a sumnjali su i na koleru. U jednom trenutku su čak pomislili i da je preminuo. Međutim, sve je izdržao i nekako se oporavio zahvaljujući možda i tome što su se zaustavili u Plavu. Krakov opisuje kako su zbog nestašice hrane i gladi bili prinuđeni da eksplozivom love ribe u jezeru. Na obalama Plavskog jezera su predahnuli nekoliko nedelja, ali je tada nastupio defetizam među vojnicima, koji su htjeli da se vraćaju kući, da napuste jedinice i dezertiraju, jer su smatrali da ih zakletva ne obavezuje izvan „granica otadžbine“. Preko šest stotina vojnika je nestalo tih dana i pokušalo da se vrati kućama, a zapravo je otišlo u sigurnu smrt ili zarobljeništvo. Krakov tada svojim vojnicima drži patetičan govor i na kraju  im poručuje da „zakletva ne zna za granice, kao ni otadžbina, jer je ona u nama, u našim srcima“. Kao jednu od najstrašnijih scena povlačenja opisuje suđenje tim nesrećnim bjeguncima. Pošto je i sam bio uključen u rad „prekog suda“, uspio je da spasi nekoliko vojnika, koji su, izgleda, bili lažno optuženi, ali je to razljutilo komandanta, pukovnika Stojšića, tako da je zamalo strijeljao ne samo sve optužene za dezerterstvo nego i članove prijekog suda i svjedoke, jer je to u njegovom rastrojstvu izgleda bio jedini način da zaustavi širenje rasula i najstrašnije sramote, koja je prljala ime puka kojim je komandovao i beščastilo čitavu srpsku vojsku.  

Povlačenje prema Podgorici dijela srpske vojske u kojoj se nalazila i jedinica Stanislava Krakova izvedeno je preko neprohodnih i uskih staza planine Kom, ispod kojih se nalazio strmoglavi klanac rijeke Cijevne. „Crnogorci zovu baš ovaj deo Koma, odakle izvire Cijevna, Prokletija planina. Odista je ovo noć prokletstva.“ Gladni, promrzli i iznureni, četvrtog jutra su stigli u Podgoricu, sredinom decembra, ali ih je i tu sačekala velika nestašica hrane i glad, tako da su već sutradan bili prinuđeni da nastave marš prema Skadru. Krakov ubjedljivo i s mnogo naturalističko-verističkih detalja svjedoči o stradanju i nadljudskim naporima dok su prolazili močvarnim i blatnim stazama u koje su noge upadale do koljena na obalama Skadarskog jezera, o zastrašujućoj gladi, umiranju vojnika, očajanju i beznađu. Činilo mu se da ljudi više nisu bili u stanju da primjećuju taj „prelaz između života i smrti“ i bilo je dovoljno samo da se na trenutak zaustave da predahnu, pa da zauvijek ostanu na tom nesrećnom mjestu. U jednom trenutku su prelazili preko pravog „mosta mrtvaca“ i stotinama metara gazili preko mrtvih tijela poginulih drugova, koji su zauvijek ostali u tom blatu. Dolazak u okolinu Skadra svima je povratio izgubljenu nadu, a Krakov je sa ponosom izbrojao sve ljude iz svoga voda. „Izgledali su kao aveti, ali su svi bili na broju.“ Krakov nas izvještava da je u Skadru bila smještena i „Srpska vlada“ sa Nikolom Pašićem, koji je bio pun nade i uvjerenja da je „najgore prošlo“, a tada su saznali i da čekaju savezničke brodove koji bi trebalo da ih odvezu za Krf i Bizertu. Poslije četiri dana naređen je pokret na jug, u tom novom maršu su dočekali i skromno obilježili Badnje veče i Božić, saznali su da je kapitulirala Crna Gora, a u luku Drač su stigli krajem januara. Krakov se sjeća da je u jednom dobro snabdjevenom restoranu u tom gradu po prvi put obilato ručao poslije mnogo mjeseci. Na kraju nas izvještava da je njegov puk 25. januara 1916. godine ukrcan na veliki francuski parobrod „Verdon“, koji ih je poslije teške noćne plovidbe po uzburkanom Jadranskom moru donio na obale Krfa. Gotovo dvomjesečni boravak svoga puka na ostrvu Krfu Krakov opisuje na različite načine. Najprije nas izvještava o strašnim umiranjima iscrpljenih i bolesnih srpskih vojnika koji su bili smješteni u bolnici na susjednom ostrvu Vido. Podsjeća nas da je o tom stradanju i sahranjivanju umrlih u Jonskom moru srpski pjesnik Bojić napisao pjesmu „Plava grobnica“. S druge strane, Krakov govori i o normalizaciji života, o obnavljanju i novom ustrojavanju jedinica srpske vojske. Bez zazora i prikrivanja govori i o ljubavnim avanturama, a posebno o svojim stalnim susretima, ljubavnim i erotskim uživanjima, sa mladom djevojkom Marijom, u gradu Krfu. Kao posebno važno iskustvo na Krfu navodi činjenicu da je u štabu Drinske divizije upoznao Dragutina Dimitrijevića Apisa, koji je tada bio postavljen za načelnika divizijskog štaba. Krakov je bio impresioniran ličnošću vođe Crne ruke, a pogotovo je bio srećan što ga je Apis primio sa mnogo prisnosti, jer su mu saopštili da se radi o sestriću potpukovnika Milutina Nedića, koji je i sam bio član Apisove tajne oficirske organizacije. Na kraju razgovora Apis mu je poručio: „Budi kao što su tvoji ujaci.“ Nakon toga, početkom aprila 1916. godine, jedinica Stanislava Krakova je nakon „četvorodnevne plovidbe oko Grčke“ premještena na Halkidiki, što je bio pouzdan znak da se približavaju nove borbe i odlazak na Solunski front.

Možemo kazati da „solunske godine“ u daljim zapamćenjima Stanislava Krakova predstavljaju posebnu autobiografsko[1]memoarsku cjelinu. Smjenjivaće se i prožimati u tim zapisima herojske i brutalne slike sa solunskog ratišta, kao i civilni život ostvaren prilikom rijetkih odsustvovanja i dolazaka u grad, koji je bio ispunjen hedonističkim doživljajima i kratkotrajnim časovima uživanja. Vojničko upoznavanje Soluna počelo je sa dna, iz ozloglašenih kvartova oko Vardarske ulice, u kojima je cvjetala najprizemnija prostitucija, ali i onih kvartova oko Bejazkule, s uglađenijim salonima za prodaju ljubavi, po kojima su se šetale oskudno odjevene „desetine Turkinja i Grkinja, Jermenki i Đurđijanki i drugih žena Levanta“, spremnih da za novac pruže tjelesnu nasladu i trenutno zadovoljstvo brojnim vojnicima, kao i različitim ratnim misijama.

Trenuci naslade po solunskim bordelima bili su kratkotrajni, a ratna stradanja na frontu i kazivanje o tome konstantni. Krakov nas izvještava da je njegova jedinica krajem jula otišla na Moglenske planine, a da su prve borbe započele već 7. avgusta 1916. godine. Upečatljivo opisuje nove ratne doživljaje i naglašava da ga je „ponovo obuzelo ludo pijanstvo prostora, bitke koja počinje, igre sa smrću i strmoglave jurnjave kroz grmljavinu i crne oblake eksplozija“. Njegov bataljon je dobio zadatak da osvoji „redut na Gorničevu“, a kada su krenuli u juriš, razvila se bitka prsa u prsa. Tada je jedan bugarski metak pogodio kamen ispred Krakova, tako da su brojni opiljci zasuli njegove oči i na trenutak ga zaslijepili. Tek što se oporavio, Krakov opisuje kako ga je u jednom od kasnijih juriša detonacija granate bacila u bugarski rov, a neprijateljski vojnik ga je počeo daviti. Spasila ga je „ludačka prisebnost“, tako što je dograbio svoju kamu i dva puta je sjurio u vrat svoga davitelja, sve dok ga nije zaklao. Vidjećemo kasnije da je ta scena ostavila duboke ožiljke u Krakovljevoj psihi i da mu se često u snovima javljala kao noćna mora. Krakov pri tome ne piše da je zaklao Bugarina ili neprijatelja, već običnog čovjeka i vojnika. „Trenutak kada oseti kako se nož zariva u tuđe telo menja Krakovljevu percepciju borbe i rata uopšte i tada to telo gubi atribute neprijatelja i postaje čovek, što ubistvu daje još veću težinu. Pred njim leži ne neprijatelj, ne Bugarin, ne zločinac koji je pre samo nekoliko trenutaka želeo da ga udavi onako kako samo onaj koji mrzi može da davi, već čovek.“ U tim strašnim borbama koje su trajale danima i noćima „svaki četvrti vojnik“ iz Krakovljevog bataljona je poginuo, a ranjenima se nije znao broj. Krakov sa mnogo pažnje prikazuje najrazličitije detalje iz tih krvavih borbi, kao što opisuje i ranjavanja i stradanja brojnih svojih saboraca, poput majora Živkovića, kapetana Markovića, poručnika Džunića, oficirskog kuvara Conje, vojnika Radojice, svoga druga iz klase na Vojnoj akademiji Desimira, ruskog poručnika Fjodora, kao i brojne druge aktere ove ratne kataklizme. Zapamćenja se u tim dijelovima preobražavaju u čitav vijenac kratkih „ratnih priča“, svojevrsnih „crtica“ čiji su glavni junaci njegovi saborci. Bitka za osvajanje kote 2525, posljednje tačke na planini Kajmakčalan, započela je 4. septembra. Krakov naglašava da je u svijesti svih njegovih saboraca odzvanjala naredba koja je stigla iz Vrhovne komande: „Vi ste na kapiji svoje zemlje, na vama je da otvorite vrata svoje otadžbine.“ U tom krvavom proboju, prilikom jednog juriša, Krakov je bio ranjen u nogu, tako da su morali odmah u privremenoj bolnici da mu izvade metak, što su i uradili bez anestezije. Kad se oporavio od te operacije, Krakov je saznao da je Kajmakčalan pao i da je baš njegov 17. puk zauzeo najvišu kotu ovog graničnog planinskog visa. O kasnijim događajima na Kajmakčalanu Krakov nas izvještava posredno, na osnovu vijesti koje su s fronta stizale u solunsku francusku ratnu bolnicu „Princeza Marija“. Planina je neprestano „prelazila iz ruku u ruke“, a koliko su borbe bile žestoke najbolje govori činjenica da su rovovi dvije vojske bili udaljeni svega desetak metara jedni od drugih. Zahvaljujući tome, Bugari su 13. septembra bili opet povratili kotu 2525 tako što su po noći upali u naše rovove i bajonetima uništili čitav drugi bataljon. Napokon je Kajmakčalan pao 17. septembra i srpska vojska je ponovo stupila na tlo svoje „porobljene otadžbine“. Krakov nas smireno i poput nekog istoriografa izvještava da je cijena bila ogromna, jer je više od trideset hiljada srpskih vojnika poginulo ili ranjeno u tom proboju.

Krakov prikazuje i svoje bolničke dane u Solunu. Opisuje kako mu se u snovima kao noćna mora javljao lik onoga bugarskog vojnika s Gorničevskog visa, koga je zaklao bajonetom. Ipak, najviše pažnje posvetio je svojim osjećanjima i zaljubljivanju u mladu francusku bolničarku Ivon, koja ga je bila stavila na spisak ranjenika predviđenih da s njom odu na liječenje u Bizertu. Krakov joj je zahvalio, ali je zamolio da ga skine s tog spiska, jer nije želio da se udaljava od svoje jedinice i jedva je čekao da se oporavi i ponovo vrati na front. Otišao je na štakama do grada i kupio joj na poklon „mali zlatni ženski ručni sat“, koji joj je poklonio na dirljivom rastanku. Navedenu epizodu Krakov je zaključio riječima: „Nisam do danas znao da ljubav može biti i bez poljubaca, i bez dodira, i bez reči.“ Krakov živo prikazuje i mjesec dana odsustva koje je proveo u Solunu, nakon izlaska iz bolnice, sve dok nije počeo normalno da hoda. Pri tome razotkriva noćni život tadašnjeg Soluna, u kojem je glavna atrakcija bila orijentalna igračica Lolota, koja je svake večeri punila salu mjuzikhola „Odeon“. Sastajao se na večeri kod „Olimposa“ sa svojim novim prijateljima, italijanskim poručnikom Đuzepeom de Rokom, advokatom iz Milana, s engleskim kapetanom Mitfordom, kao i s mladom francuskom pjevačicom Polet, koja je bila došla da pjeva u pomenutom „Odeonu“. Zahvaljujući svom ujaku, pukovniku Milanu Nediću, koji je bio načelnika štaba Saobraćajnog odeljenja Vrhovne komande, Krakov je u Solunu imao sobu, a svake noći je spavao „pored nove žene“. Krakov nas izvještava da su bilteni s fronta svakodnevno donosili vijesti o pobjedama srpske i francuske vojske, jedino se „Englezi nisu micali sa Dojrana“. Najveću radost je svima donijela pobjednička vijest od 6. novembra 1916, da je srpska vojska oslobodila Bitolj. Naglašava da mu je ujak Milan Nedić predlagao da ide u Francusku i da tamo obučava „đačku četu“, iz koje su planirali da izvedu novu generaciju rezervnih oficira. Krakov je to odbio i bez razmišljanja mu saopštio: „Ja se vraćam na front, jer su tamo moji vojnici, moji drugovi i prijatelji, kojih je svakog dana sve manje, i jer sam tamo na svom, slobodnom, tlu. Ja sam tamo potpuno srećan, jer znam da je tamo moje mesto.“ Kada mu je ujak kazao da će kao oficir morati da izvrši naređenje ako ga bude dobio, Krakov mu je bez razmišljanja kazao: „Ili se mogu ubiti.“ Ujak ga je nakon toga zagrlio i poljubio u oba obraza i saopštio mu da je i on sam zatražio da ga pošalju na front.

Odmah po povratku u jedinicu, Krakov je saznao dvije vijesti. Prva je bila tužna i govorila je o tome da se bio potpuno „istopio“ 1. bataljon 17. puka, jer su gotovo svi vojnici i oficiri stradali ili su bili ranjeni, zbog čega je ovaj slavni puk morao biti rasformiran. Krakov prikazuje taj trenutak na dramatičan način i saopštava nam da je tada napisao i jednu patetičnu pjesmu, „Oproštaj sa 17. pukom“. Vjeruje da je pjesma bila slaba, ali je bila autentični odjek uzbuđenja i očajanja svih onih malobrojnih preživjelih vojnika tog puka. Druga vijest je bila lijepa i govorila je o odlikovanjima koja je dobio u borbama prilikom proboja Kajmakčalana, bile su tu armijske i divizijske pohvale, a najvredniji je bio Beli orao sa mačevima, IV reda. Pitao se u tim trenucima, u svojevrsnoj kratkoj psihološkoj studiji, dok je proslavljao ta odlikovanja i opijao se s drugovima, šta je to hrabrost. „Znam da između bekstva i juriša ima samo jedan refleks volje, i sećam se da me je, u noćima kada sam iznenada probuđen drhtao od straha, ritam razbuktale akcije bacio u jedno pijanstvo u kome je čovek hrabar samo zato što više ni na šta ne misli i što ubija da ne bi bio ubijen.“ Krakov naglašava da je nakon povratka na front nastupilo zatišje zbog ogromnih gubitaka koje su preživjeli i Srbi i Bugari. „Epopeja juriša i podviga je već davno završena i sada je ostala još jedino neugledna i neslavna smrt u blatu.“ Tada je donio odluku da počne da se „seća i piše“, i to da napiše roman o 1915. godini. Krakov iznosi i zanimljiv poetički stav o tome šta je za njega romaneskno pisanje: „Roman je uvek fiktivni ili realni život, a najčešće je autobiografija.“ Na osnovu tih naznaka poznato nam je da je tada započet i najvećim dijelom napisan prvi piščev roman, Kroz buru, koji je objavljen 1921. godine. Krakov naglašava da su prvi čitaoci tog rukopisa bili trojica pukovskih ljekara: Đorđević, Kresović i Kostić, te da su pohvalno ocijenili djelo. Sve to ga je ohrabrilo da započne i svoj drugi roman, Krila, u kojem je tematizovao „solunske avanture“ u danima i nedeljama koje je provodio u ovom gradu prilikom vojničkih dopusta ili liječenja. Krakov opisuje i kako je s bataljonskim ljekarom, doktorom Kresovićem, dobrovoljcem iz Dalmacije, učio italijanski jezik. S ponosom ističe da je tada imao prilike da čita Danteov Pakao u jednom izdanju iz osamnaestog vijeka, koje je ovaj mladi i obrazovani ljekar nosio sa sobom kao neku vrstu Biblije. Tada je pokrenuo i šaljivi rukopisni list Rovovac, koji je bio rado čitan ne samo u njegovom bataljonu nego i među vojnicima ostalih jedinica. Poznato je da su u decembru 1916. izašla četiri broja lista i da je obustavljena njegova izrada onda kada je objavljena Krakovljeva reportaža o zamišljenom „protestnom mitingu konja i magarca na frontu“, jer je štab divizije ocijenio da takvi napisi štete ugledu jedinice i čitave srpske vojske. Pretpostavlja se da je list „dobio naziv prema omiljenom artiljerijskom oruđu, koje su srpski vojnici od milja zvali ’rovovac’ (top sličan minobacaču) i često koristili u rovovskim borbama tog vremena, jurišima i kontrajurišima“.

 

… nastaviće se …

PODELITE OVAJ TEKST NA: