PUTOVANjA SVETOG SAVE

(Besjeda izgovorena na Svetosavskoj akademiji u Prijedoru 26. januara 2020. godine)

Prof. dr Goran Maksimović

"Putuje bez puta
I put se za njim rađa"

Vasko Popa

Poštovani svetosavski srpski narode,

Dragi građani Prijedora!

Poznato je da u svijesti svakog istorijskog naroda postoji predstava o najuzvišenijoj i nezamjenjivoj ličnosti, čije postojanje i djelatnost prerasta u simbol nacionalne sudbine i narodnosnog identiteta, ukorjenjuje se u temelje svekolikog državnog stvaranja i postojanja, u živu starinu narodne prošlosti i pouzdani putokaz budućnosti. Ako je to istina, a vjerujemo da jeste, onda je srpski narod takvom svijetlom i uzvišenom krunom mogao da ovjenča samo Svetoga Savu Nemanjića. Znamenitei krupne ličnosti iz prošlosti svojom pojavom i djelom sačinjavaju neprekinutu i beskrajnu knjigu istorije. Putuju bez puteva i putevi se za njima rađaju.

Prema dostupnim istorijskim izvorima Sveti Savaje rođen između 1170. i 1175. godine u blagorodnoj lozi Nemanjića, kao treći i najmlađi sin velikog srpskog župana StefanaNemanje i “bogoljubive” Ane (u monaštvu Anastasije). Na krštenju jedobiovišeznačno i zvučno ime Rastko, koje je po mnogo čemu najavilo budući njegov grandiozni "duhovni uzrast" i sudbinski značaj za konstituisanje srpske države, crkve i nacije. Crkvena i kulturna istorija Srba uveliko je potvrdila istinu da je Sveti Sava bio po mnogo čemu prvi u svome rodu. Dvije njegove misije ostale su bez premca u našoj nacionalnoj istoriji. Od godine 1199. i sastavljanjaKarejskog tipika postaoje prvi srpski pisac i osnivač srpske srednjovjekovne književnosti. Dok je najznačajnije njegovo književno djeloŽitije Svetog Simeona, napisano kao tri početneglave u okviru Studeničkog tipika 1208. godine. Od godine 1219. i proglašenja u Nikeji autokefalnosti srpske crkve, bio je prvi srpski arhiepiskop i utemeljitelj samostalne srednjovjekovne srpske pravoslavne crkve.

Navedene dalekosežne i plemenite nacionalne misije: crkvena, državnička i književna, uveliko su bile uslovljene još jednom značajnom osobinom, o kojoj će u ovoj besjedi i biti neštoviše riječi. Sveti Savaje bio prvi naš veliki putnik, tako da seslobodno može kazati da je na putevima duhovnim i zemaljskim protekao čitav njegov život. U mladosti je najprije obilazio i spoznavao mnoge predjele svoje otadžbine, naročitodok je bio upravitelj Humske zemlje (Pomoravlje, Dubočicu, Ibar, Rašku, Zetu, Hum i Primorje). Prvo veliko i sudbinsko putovanje Savino predstavljatajni odlazak u Svetu Goru 1192. godine i zamonašenjeu ruskom manastiru Svetog Pantelejmona. Pošto jeubrzo prešao u grčki manastir Vatoped, Sveti Sava je najprije zatražio odobrenje igumanovo da proputujei upozna čitavu Svetu Goru. Poznato nam je da je obišaosvesvetogorske manastire, te da se na kraju uspeo i u samo podnožjeAtosa, najvećeg svetogorskog vrha, gdje je spoznaoistinsku protivurječnu ljepotu mediteranske prirode, ali je tu osjetio i snažnu duhovnu ekstazu, koja je sasvim bila obuzela njegovomlado, ali istinski pobožno biće i najvećim dijelom odredilanjegove kasnije životne i duhovne ciljeve.

U ranoj mladosti, Sveti Savaje u kratkom razmaku, u dva navrata posjetio i Carigrad, tadašnji centar hrišćanskog svijeta i pravoslavne duhovnosti i kulture. U drugoj vizantijskoj prestonici, u egejskom gradu Solunu, godine 1204. arhiepiskop Konstantin Mesopotamit, kasniji veliki Savin prijatelj i jedan od najodličnijih njegovih uzora i pokrovitelja, posvetio ga je za arhimandrita u crkvi Svete Sofije, koja je važila za jednu od najljepših tadašnjih građevina vizantijske arhitekture i čitavog pravoslavnog svijeta. Očigledno je da se Sveti Sava u Solunu osjećao prijatno i srećno, kao da se nalazi kod svoje kuće, te da mu je ovaj znameniti i živopisni mediteranski grad donio još mnogo toga značajnog i lijepog u životu. Drugi put je doputovao u ovaj dragi i bliski grad petnaestak godina kasnije, odmah po povratku iz Nikeje1219. godine, gdje je posvećen za arhiepiskopa srpskog. Prilikom tog drugog boravka u Solunu, Sveti Savaje radio na konačnom redigovanju rukopisa Nomokanona. Ostalo je zapisano da su prilikom tog posljednjeg susretanja, Sava Nemanjić i Konstantin Mesopotamit, proveli mnoge časove zajedno u svekolikim druženjima i razgovorima, najvišeo književnosti, o tadašnjim svjetskim zbivanjima, ratovima i politici, a naročitoo uređenju i upravljanju autokefalnom srpskom arhiepiskopijom, za šta se Sveti Sava kao što znamo upravo tada spremao, a što će mu kasnije biti od velike pomoći kad se vratio u Žiču i kad je organizovao neposredni crkveni život na prostoru srpske arhiepiskopije.

Različiti su bili razlozi brojnih Savinih putovanja, ali je najčešće u njihovoj osnovi bila radoznalost njegovog duha i želja da upozna nove i nepozante krajeve. Najčešćeje to bila njegova namjera i istinska duhovnapotreba da se na svetim mjestima ukrijepi u vjeri i nadahne u autentičnoj Hristovoj postojbini, da sesusretne sa bliskim ljudima i prostorima koji su mu bili dragi, ali su ga na putovanjanerijetko pokretali i neki praktični državni, nacionalni i životni razlozi i ciljevi. Jedanput je to bilo traženje u Carigradu dozvole za podizanje manastira Hilandara, drugi put diplomatsko posredovanje između Srbije i njenih susjeda Grka i Mađara, treći put mirenje zavađene braće Stefana i Vukana. Naglašavamo i to da su Savina putovanja često bila plod njegovog obavljanja crkvenih misija dok je bio na dužnosti arhimandrita u Hilandaru i Studenici. Najvažnije u tom pogledu je bilo njegovo pomenuto putovanje u Nikeju1219. godine, kada je tražio pravo zaosnivanjeautonomneili autokefalne srpske crkve, kao i brojna druga kasnija putovanja koja je organizovao dok je obavljao dužnost prvog srpskog arhiepiskopa.

Možemo kazati da je u tim brojnim putovanjima Sveti Sava išao biblijskim stazama. Obišao je Grčku, Palestinu, Egipat i Sinaj, a u dva navrata 1229. i 1234. posjetioje i Svetu Zemlju. Vidio je mjesto Hristovog rođenja Vitlejem, a zatim i Jerusalim i Hristov grob, bioje na mirskom Sionu, u glasovitoj i u pjesmama opjevanoj Getsimaniji, Judejskom podgorju, Jeleonskoj Gori, Galileji, Jordanu, Nazaretu, Tavorskoj Gori i Nikeji. Obilazio je mnoge i odlične crkve i manastire, među kojima je bilai Lavra Svetog Save Osvećenog u pustinji nedaleko od Jerusalima. Kao veliki misionar i prosvetitelj, kao diplomata i državnik, jer uistinu je sve to bio, Sveti Sava je na putovanjima dočekivan sa počastima, a zauzvrat je bogato darivao bogomolje i dijelio ubogima, obnavljao stare i podizao nove manastire (u Akri i Jerusalimu). O tome rječito svjedoči učeni Domentijan kad opisuje Savin susret sa jerusalimskim patrijarhom Atanasijem, prilikom drugog putovanja u Svetu Zemlju: “I po ranijoj navici ubogih i bogatih steče se sav grad čuvši za dolazak Preosvećenog. A patrijarh ga uze od crkve Gospodnje, i sa njim primi duhovno i telesno veselje, i tako ode u svoj manastir, ka svetome Bogoslovcu; i opet tamo satvori radosno slavlje sa bratijom velike Lavre Svetog Save.”

Jedna od najvećih putničkih želja Svetog Save bila je da posjeti glasovitu i tada nadaleko čuvenu Aleksandriju, poznatu između ostalog i po tome što je nekada u njoj živio apostol i jevanđelist Marko. Ostvario je tu želju tek na svom drugom putovanju u Svetu Zemlju 1234. godine. Kad je iz Jerusalima doputovao u taj slavni i veliki mediteranski grad dočekan je sa najvećim počastima. Primio gaje sa bratskim poštovanjem aleksandrijski patrijarh Grigorije Prvi, koji je bio jedan od četvorice vaseljenskih patrijarha. Iza toga je Sveti Sava obišao više monaških naselja u libijskoj pustinji. Boravio je u Tebi, Mareotu, Skitu, Suru, Egiptu i Kairu. Zapisano je da ga je u Kairu sa najvećim počastima dočekao tadašnji egipatski sultan Malek El Ćamil, koji mu je obezbijedio i pratnju za putovanje do Sinajske Gore, na kojoj se, prema biblijskom svjedočenju u Svetom pismu, Svevišnji oglasio Mojsiju i saopštio mu deset zapovijesti. U povratku je Sveti Sava preplovio uzburkano Sirijsko more, prošao kroz maloazijske krajeve i stigao do Carigrada.

Savini biografi navode daje tada namjeravao da opet posjeti Svetu Goru, ali je odustao od te namjere, možda baš zato što je bio bolestan i što je naslutio da mu se bliži trenutak vječnog upokojenja, tako da je odmah krenuo u otadžbinu, preko Bugarske, u nadi da će tamo stići živ i da će umrijeti među svojim najbližim. Možemo kazati da je i Savina smrt bila simbolična, kako to velikom putešestveniku i priliči, upokojio se u vječnosti u bugarskoj prestonici Velikom Trnovu 14/27. januara 1235. godine, da bi njegove zemneostatke, srpski kralj Vladislav, Savin bratić, prenio u otadžbinu i sahranio ga u manastiru Mileševi 1237. godine. Ni po okončanju zemnog života, Sveti Sava, kako je to zapisao njegov prvi biograf Domentijan, nije prestajao da bude "svetilnik svoga otačastva", tako da se njegov svetiteljski kult veoma brzo raširio po svim srpskim krajevima.

Zemni ostaci Svetog Save počivali su u Mileševi, pokazujući svoje čudotvorne moći, sve do 27. aprila/10. maja 1594. godine, kada su ga Turci, po naredbi osionog a lakovjernog Sinan-paše, odnijeli na Vračar u Beogradu i javno spalili, vjerujući da će tako zaplašiti srpski narod i poljuljati njegovo svetosavsko opredjeljenje. Kako to obično u takvim prilikama biva taj surovi i bezumni čin imao je suprotno dejstvo i samo je pojačao kult Svetog Save među Srbima, a na mjestu lomače Savini potomci su mu sagradili uzvišeni Hram, na ponos i ugled čitavom hrišćanstvu, čija zvona danas oglašavaju zvuke pravoslavlja glasnije nego ikad, a na sve četiri strane ovozemaljskog svijeta, te do samog neba gdje ih može slušati i besmrtna Savina duša i seni svih njegovih i naših sunarodnika.

Ostalo je zapisano da je Dan Svetog Save (Savindan) proslavljan kao školska svečanost još 1735. godine, jer su narečene godine, na taj dan, đaci u Sremskim Karlovcima bili oslobođeni nastave i pozvani da se na svečanosti mole srpskom prosvjetitelju Svetom Savi. Prema nekim pretpostavkama iste te godine je u manastiru Kuveždin na Fruškoj gori nastao i tekst „Svetosavske himne“, a sačinio ga je episkop vršački i karlovački, Jovan Gligorijević. Današnji tekst uglavnom poznajemo iz jednog prepisa pod naslovom „Pesn svjatitelju Savi Prvom, arhiepiskopu serpskomu“ iz Manastira Kuveždin iz 1832. godine. Prepis je sačinio jeromonah Silvester Vučković, a pronašao ga je 1910. godine u Hilandaru prota Stevan M. Dimitrijević. Kult Svetog Save naročito je snažno počeo da se širi u srpskom narodu poslije 1775. godine kada ga je Karlovački Sinod uvrstio među srpske narodne svece. Nakon toga su razne značajne institucije nacionalne kulture i prosvećivanja osnivane baš na Savindan. Posebno ovom prilikom izdvajamo dvije među njima: Srpsku gimnaziju u Novom Sadu 1810. godine, kao i Maticu srpsku u Pešti 1826. godine. Knjaz Miloš Obrenović je svojom naredbom ozvaničio Savindan kao školsku slavu 1823. godine. Odmah iza toga, od te treće decenije 19. vijeka, Sveti Sava je polako ali sigurno ulazio u brojne srpske obrazovne institucije, postajao je zaštitnik i pokrovitelj srpskih škola, kao i zvanična školska slava. Najprije u Zemunu 1812. godine, a zatim i u takovskoj Srbiji od 1841. godine, kada je knez Mihailo Obrenović zakonom utvrdio obaveze svih škola da svake godine obilježavaju dan upokojenja Svetog Save kao svoju krsnu i školsku slavu. Tako uspostavljena školska slava Svetog Save počela je da se širi u ostalim tadašnjim srpskim zemljama: Dalmaciji, Boki Kotorskoj, Crnoj Gori (pod pokroviteljstvom knjaza Danila Petrovića Njegoša od 1856. godine), Hercegovini, Bosni, Slavoniji, Sremu, Baranji, Banatu i Bačkoj, po Staroj Srbiji i Maćedoniji. Poznato je da je prvi notni zapis "Svetosavke himne" ostavio kompozitor Kornelije Stanković poslije svetosavske proslave u Beču 1858. godine. Obilježavanje Savindana kao školske slave neprekidno je trajalo sve do 1945. godine, da bi u periodu komunističke vlasti u avnojevskoj Jugoslaviji, Dan Svetog Save prestao da se obilježava kao školska slava. Od devedesetih godina 20. vijeka taj dragocjeni datum iznova je vraćen u školske kalendare u Srbiji i Republici Srpskoj, a sa njim kao da je iznova vaskrsnuo novi talas duhovnosti i predanosti srpskog naroda svome vjekovnom identitetu i svojoj pravoslavnoj vjeri. 

Nakon Domentijana i Teodosija, koji su još u srednjem vijeku ostavili vrijedne tekstove o Svetom Savi, kasnija srpska književnost, usmena i pisana, često je na različite načine obrađivala lik ovog našeg najvećeg svetitelja. Pretežno su to bila usmena narodna predanja, poučne priče i poslovice, kao i brojne lirske pjesme. Među silnim djelima, koja su često znala biti sasvim neujednačena po umjetničkom kvalitetu, ali su uvijek iskreno bila odana slavljenju ličnosti svetitelja, posebno izdvajamo nadahnute lirske pjesme Jovana Jovanovića Zmaja, Vojislava Ilića, Alekse Šantića, Miloša Crnjanskog, Vaska Pope, Miodraga Pavlovića, Matije Bećkovića i sl.

Srpsko narodno stvaralaštvo ostavilo je brojne vrijedne zapise o Svetom Savi, a ovom prilikom posebno izdvajamo pripovijetku "Sveti Sava i đavo", koju je zapisao Vuk Stef. Karadžić, a objavljena u drugom i dopunjenom izdanju knjige Srpskih narodnih pripovjedaka (prvo izdanje u Beču 1853, a drugo izdanje takođe u Beču 1870. godine). Kada je nekom prilikom putovao preko jedne planine, Sveti Sava je susreo đavola koji nije htio da mu odgovori na Božiji pozdrav, niti na pitanje „kako je“, već mu je kazao da bi želio da radi „baštovanluk“ samo kad bi imao „mršave zemlje i kakvog pobratima“. Sveti Sava mu se ponudio za ortaka, a đavo je to prihvatio samo pod uslovom da uvijek „načine ugovor“ kome će šta od uroda pripasti. I tako su zasadili crni luk, pa kupus, krompir, pšenicu i vinograd, a gramzivi đavo je svaki put tražio pogrešno i pripadalo bi mu ono što nije donosilo urod. Kad su sadili luk tražio je da mu pripadne ono iznad zemlje, za kupus je tražio ono što je poraslo u zemlji, za krompir opet ono iznad zemlje, a za pšenicu ono što je u zemlji. Kad su na kraju zasadili vinograd Sveti Sava mu je ponudio da odabere „čorbu ili gustižu“, a đavo se opet prevario i zatražio „gustižu“, ali se tada u jadu dosjetio i u onu džibru je nalio vodu pa je ispekao rakiju. Kad je to vidio Sveti Sava srknuo je jednom, drugi, treći put, pa je blagoslovio rakiju i prekrstio se, a đavo je na to uzvratio riječima: „Vala, baš to je staru lijek a mladome bijes“, ali je nakon toga iščezao i više se nikad nije pojavljivao tamo gdje je Sveti Sava hodio ili tamo gdje bi čuo da postoje popovi.   

Naglašavamo ovom svečanom prilikom da je i srpsko crkveno slikarstvo na dostojan način bilo inspirisano likom Svetog Save, tako da su do danas, a prema postojećim saznanjima srpskih istoričara umjetnosti, sačuvana 42 portreta koja su nastajala još u srednjem vijeku, a nalaze se kao živopisi u srpskim manastirima, u Mileševi, Studenici, Sopoćanima, Dečanima, Peći. Najraniji i danas najpoznatiji među sačuvanim Savinim živopisima potiče iz Mileševe, a nastao je još za njegovog života najvjerovatnije u trećoj deceniji 13. vijeka.

Naglašavamo ovom prilikom da i kasnije, podjednako u doba robovanja pod Turcima, a zatim i u potonjim vremenima, gotovo da nije bilo nijedne srpske crkve i škole bez Savinog lika. Uprkos različitim živopisačkim stilovima, koji su naročito doživljavali inovacije u baroknoj eposi, ikonografski lik Svetog Save sačuvao je onu prvobitnu, dobro poznatu srednjovjekovnu osnovu, u kojoj je predstavljen kao arhijerej i kao učitelj, izduženog i ispošćenog lica, kao prosvjetitelj i filosof, produhovljenog i blagog pogleda punog razumijevanja i ljubavi. Pored svega ovoga, važno je naglasiti da je ne samo crkveno, nego i građansko srpsko slikarstvo često obrađivalo portret i djelo Svetoga Save. Kada ovo govorimo uvijek imamo na umu magistralno ulje na platnu, nenadmašnu umjetničku sliku velikog srpskog slikara Uroša Predića iz 1921. godine poznatu pod nazivom „Sveti Sava blagosilja Srpčad“.       

Poznato je da je sa tih brojnih putovanja Sveti Sava slao i mnoga pisma, ali su na veliku našu žalost u kasnijim stoljećima nestala i izgubljena. Za sada nam je poznato da je samo jedno od njih sačuvano do naših vremena i da predstavlja možda i najstarije poznato pismo u srpskoj književnosti uopšte. Upućeno je iz Jerusalima, najvjerovatnije sa njegovog drugog putovanja u Svetu Zemlju (1234-1235), ocu Spiridonu, igumanu manastira Studenice, a ispunjeno je neposrednim riječima i mislima, iskrenom brigom i ljubavi za svoj narod i crkvu. U tom pismu Sveti Sava javlja da je srećno sa pratnjom stigao u Jerusalim, ali da je bolestan i da će čim se oporavi i predahne krenuti dalje u svom pokloničkom putovanju. Tom prilikom preko glasnika poslao je igumanu Spiridonu lijep poklon "krstić sa Hristovog groba i pojasić".

Možemo ustvrditi da su u pominjanim brojnim narodnim predanjima dostojno obilježena Savina mnoga putovanja, pa su toponimi sa njegovim imenom rašireni po mnogim srpskim krajevima: Savin krst, Savina trpeza, Savin kamen, Savin bor, Savina glava, rijeka Sava i čitava naša pitoma i plodna Posavina, Savini izvori, Savin laz, Savinac, Savine verige, Savine česme, Savin kuk i Savina voda, Savin lakat, Savin krš, Savino brdo, Savino vrelo, Savino polje, Savina i mnogi drugi. Sve to nam kazuje da Sveti Sava i danas putuje u mislima svojih potomaka po srpskim zemljama, te da nema nijedne stope srpske zemlje gdje ga i u ovom našem vremenu, ako se dobro zagledamo, ne možemo ugledati i susresti. Možda baš i zato, zbog te ljubavi prema putovanjima, u narodnim pričama često je naglašavano da je brodarski zanat bio omiljen Svetom Savi, te da je posjedovao blagorodnu moć da umiri nemirno more i stiša olujne vjetrove, kao što je posjedovao snagu da potopi brodove na kojima su plovili veliki grešnici.

Ima li tajne u tom Savinom opredjeljenju da putuje i upoznaje nove zemlje?Ako se iznova prisjetimo početne misli da velike i značajne ličnosti iz prošlosti ispisuju beskrajnu knjigu istorije, onda je jasno da tajne nema. Sava Nemanjić je samo vidio dalje i bolje od drugih. Gledao je kroz vijekove i vrijeme. U putovanjima je prepoznao način da upozna druge, kako bi bolje upoznao sebe i svoj narod. Učeći nas da budemo radoznali duhom i otvoreni prema svijetu, da budemo srdačno dočekivani putnici, učio nas je kako da postanemo gostoprimljivi i blagorodni, učio nas je kako da budemo i ostanemo dostojanstveni i poštovani, jer samo tako smo sposobni da spoznamo vijekove i milenijume, te da uđemo i zauvijek ostanemo u porodici odabranih i velikih naroda.

Uvijek kada smo kroz istoriju slijedili Savin put bili smo u ljubavi među sobom i poštovanju sa drugima, a naša država i narod živjeli su u tihom izobilju podneblja koje nam je podareno od Neba. To je svekoliki uslov da ona srpska knjiga istorije i u budućnosti bude neprekinuta i beskrajna.       

Neka nam je srećan i blagosloven Savindan! 

Izvori

Sveti Sava, Žitije Svetog Simeona, u knjizi: Iz naše književnosti feudalnog doba, prir. D. Pavlović i R. Marinković, Beograd, 1975.

Domentijan, Život Svetog Save, u knjizi: Iz naše književnosti feudalnog doba, prir. D. Pavlović i R. Marinković, Beograd, 1975.

Teodosije, Žitije Svetog Save, u knjizi: Iz naše književnosti feudalnog doba, prir. D. Pavlović i R. Marinković, Beograd, 1975.

Teodosije Hilandarac, Žitije Svetog Save, prir. L. Mirković i D. Bogdanović, Beograd, 1984.

Vuk Stef. Karadžić, Srpske narodne pripovijetke, prir. M. Pantić, Sabrana dela Vuka Karadžića, knjiga treća, Beograd, 1988.

Domentijan, Žitije Svetog Save, prir. Lj. Juhas-Georgievska i T. Jovanović, Beograd, 2001.

Literatura:

Milutin Jakšić, Rođenje genija – iz mladosti Svetog Save, Novi Sad, 1923.

Miloš Crnjanski, Sveti Sava, Beograd, 1934.

Vladimir Ćorović, Kult Svetog Save, Beograd, 1934.

Episkop Nikolaj Velimirović, Nacionalizam Svetog Save, Beograd, 1935.

Veselin Čajkanović, Sveti Sava u narodnim pripovetkama, Beograd, 1935.

Đorđe Trifunović, Stara srpska književnost, Beograd, 1983.

Milan Kašanin, Srpska književnost u srednjem veku, drugo izdanje, Beograd, 1990.  

Atanasije Jevtić, Bogoslovlje Svetog Save, VrnjačkaBanja, 1991.

Dimitrije Bogdanović, Istorija stare srpske književnosti, Beograd, 1993.

JustinPopović, Svetosavljekaofilosofija života, Valjevo, 1993.

Vojislav Maksimović, Stari srpski pisci, Pale, 2000.

Stevan M. Dimitrijević, Knjiga o Svetom Savi, prir. D. Đurović, Novi Sad, 2016.

PODELITE OVAJ TEKST NA: