PROF. DR GORAN MAKSIMOVIĆ O KNjIŽEVNOSTI KOJA NAS ČINI BOLjIM I JAČIM

Opominjuća studija sećanja

Tamo gde je zatajilo pamćenje dočekala nas je kriza identiteta ili njegovo gubljenje. I zavojevačke ideologije, ne slučajno, temeljile su se na odricanju od pamćenja, baš kao i savremeni kolonijalizam. Pored zvanične, postoji i cela jedna istorija zaboravljene srpske književnosti i kulture. Tek kad ih objedinimo videćemo koliko je književnost jezika srpskog bogata i raznovrsna. Doživljaj srpskog kulturnog i duhovnog prostora kao jedinstvene celine prirodno je stanje svesti. Samo suštinski slobodoljubivi narodi imaju snage da se smeju, jednako drugima i sebi, što se u srpskom slučaju tako jasno vidi

Piše: Vesna Kapor
Foto: Lična arhiva

Profesor je srpske književnosti XVIII i XIX veka na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Nišu. Istoričar književnosti, antologičar, književni kritičar, predavač na nizu domaćih i inostranih univerziteta, autor važnih studija o tipovima smeha u srpskoj književnosti, o identitetu i pamćenju, zaboravljenim piscima i poglavljima srpske kulture…

Goran Maksimović (Foča, 1963) u ekskluzivnom razgovoru za Nacionalnu reviju.

U ovoj epohi u kojoj se ratovi vode (pored ostalog) narativima i za narative, u ovom planetarnom trijumfu banalnosti i psihologije mase, šta se dešava sa književnošću, sa njenim dometima i moćima?

Ništa se nije suštinski promijenilo, osim što su stigle nove tehnologije i terminologija, kao i novi oblici propagandnih manipulacija. Rušenjem „blokovskog” svijeta uskovitlana je ogromna prašina, zamagljena suština stvari, tako da običan čovjek često nije mogao da se snađe ili je postao potpuno dezorijentisan u savremenom trenutku. Danas se liberalna „demokratija” urušava pred našim očima i izaziva ogroman haos, još snažnije nego što ga je izazivala u prethodnim decenijama dok su različite generacije lakomisleno vjerovale u njene zamaskirane a u suštini krajnje podmukle i zloćudne ciljeve. U svemu tome i književnost je često znala biti zloupotrebljena i uvučena u različite nakaradne ideologije. Uprkos svemu, vjerujem u izvornu snagu književnosti. Podjednako u prošlosti i sadašnjosti, književnost je imala, ima i imaće uvijek istu dragocjenu misiju da svijet učini boljim i ljepšim mjestom za život, a čovjeka podstakne da traga za estetskim i etičkim zadovoljstvima, samim tim i za onim najboljim u svome biću, za dobrotom i ljubavlju. Onaj ko dosegne ta dva najveća ideala književnosti i umjetnosti uopšte, mnogo će lakše da se snalazi u svim nedaćama savremenog svijeta, lakše će da razlikuje istinu od laži, dobro od zla, a čovjekoljublje od sebičnosti i licemjerja.

Dokle nas je doveo „put srpske književnosti” (kako ga u naslovu svoje knjige naziva prof. Dr Jovan Deretić, svojevremeno Vaš mentor na Filološkom fakultetu)? Postoji li danas „srpska književna individualnost” i doprinosi li ona (ako postoji) „očuvanju nacionalnog identiteta”?

Svako sjećanje na profesora Deretića za mene predstavlja ozarenje. Radi se o jednom od najvećih istoričara srpske književnosti. Majstorstvo njegovih interpretacija i dalekosežnost književnoistorijskih sinteza su impresivni. Bio je to čovjek koji je u sebi na autentičan način nosio dobrotu i nesebičnost, a ogromni rad i vanredno poznavanje književnosti učinili su ga naučnikom kome se moglo vjerovati bez rezerve. Smatram se privilegovanim što sam imao sreću da sarađujem sa njim. Put srpske književnosti koji je na izvrstan način opisao je izuzetan po tom neraskidivom i kreativnom prožimanju individualnog i kolektivnog načela, a veličina srpske književnosti sadržana je upravo u toj vrsti umjetničke izuzetnosti koja je istovremeno očuvala individualni i nacionalni identitet. U najvećim djelima, kod najvećih pisaca i u magistralnim tokovima srpske književnosti, te dvije strane jednog identiteta nikada nisu dovođene u pitanje.

POTISNUTA ISTORIJA SRPSKE KULTURE

U studiji Identitet i pamćenje bavite se „zaboravljenim piscima i skrajnutim delima srpske književnosti”. Koga mi to zaboravljamo i zašto, šta se sklanja izvan našeg vidokruga, s kakvim namerama i posledicama?

Osnovna ideja te moje knjige upravo je iskazana u naslovnoj sintagmi. Tamo gdje je zatajilo pamćenje dočekala nas je kriza ili gubljenje identiteta. Nisu slučajno sve zavojevačke ideologije bile utemeljene na tezi odricanja od pamćenja. Savremeni kolonijalizam je iznova potegao tu staru frazu da nam je potrebno da zaboravimo prošlost kako bismo mogli da gledamo u budućnost. Međutim, istorijsko iskustvo, kao i cjelokupno umjetničko iskustvo, a prije svega književno, govori nam sasvim suprotno: da moramo njegovati pamćenje i čuvati identitet, ako želimo da na pravi način sagledamo budućnost. Istraživanje zaboravljenih pisaca i djela srpske književnosti upravo je zasnovano na aktuelnim „studijama sjećanja” i opominje nas koliko možemo biti duhovno, estetski i identitetski osiromašeni zbog olakog zaboravljanja ili potiskivanja važnih pojedinaca, djela ili događaja iz prošlosti. Različiti su razlozi tog zaboravljanja. Ima dosta istine i u tumačenju da je srpski narod sklon olakom zanemarivanju prošlosti. Ponekad je zaborav ideološki uslovljen i namjerno izazivan. Ponekad su u pitanju isključivo umjetnički razlozi i nesuglasnosti u horizontu umjetničkih očekivanja novih čitalačkih generacija. Nezavisno od svega navedenog, istina je u sljedećem. Pored ove zvanične istorije srpske književnosti, postoji i čitava jedna istorija zaboravljene srpske književnosti i kulture. Zadatak novih generacija istraživača, između ostalog, trebalo bi da bude i u tome da objedine te dvije istorije srpske književnosti. Tek onda ćemo vidjeti koliko je književnost napisana na srpskom jeziku bogata i raznovrsna.

Predajete srpsku književnost XVIII i XIX veka, ali pratite i savremene književne tokove. U kakvom odnosu su minulo vreme, zapravo književnost tog perioda, i savremena književnost?

Glavnina mojih istraživačkih preokupacija usmjerena je na srpski XVIII i XIX, kao i početak XX vijeka. Savremenu književnost pratim uglavnom iz radoznalosti i potrebe estetske razonode. To mi je dalo jednu neobavezujuću i rasterećujuću ulogu da biram knjige o kojima ću pisati. Iako sam objavio više od 150 književnih kritika, ipak bi se moglo reći da sam i o savremenim knjigama pisao više kao istoričar književnosti. Uglavnom sam pisao o onim savremenim djelima i piscima u kojima sam prepoznavao odjeke i glasove, poetičke ideje i zanose prethodnih epoha, a prije svega srpskog XVIII i XIX vijeka. Ne znam koliko sam u tome bio uspješan, ali znam da mi je to pisanje predstavljalo lijepo osvježenje i da sam se nakon toga sa još više strasti vraćao istraživanju pisaca i djela prethodnih vijekova.

SVEST O SVESRPSKOM JEDINSTVU

Rođeni ste u Foči, studirali u Sarajevu i Beogradu, predajete i objavljujete u Nišu, Banjaluci, te drugde po srpskim zemljama i krajevima. Postoji li srpski kulturni prostor i kulturni izraz svesti o celini?

Važno je ovdje naglasiti da sam osnovne studije završio na Filozofskom fakultetu u Sarajevu (1983–1987), te da sam imao sreću da tamo učim od izvrsnih profesora književnosti i iznad svega dobrih ljudi. Pomenuću ovdje sa velikim poštovanjem imena Branka Milanovića, Ljubomira Zukovića, Radovana Vučkovića, Branka Letića, Milice Ivanišević… U Beograd sam došao na magistarske studije, a kasnije sam odbranio magistarski rad i doktorsku tezu, kako sam to već napomenuo, kod profesora Jovana Deretića.

Završio sam u Foči kvalitetnu gimnaziju koja mi je postavila duboke obrazovne temelje i izvrsnu disciplinu što me prati sve do danas. Duboko vjerujem da svako ko je odrastao u ovoj živopisnoj sredini, na obalama Drine, ima utemeljenu snažnu patriotsku svijest. Zahvaljujući tome i ja sam stasao kao neko kome su pogledi na jedinstveni srpski kulturni i duhovni prostor bili i ostali prirodno stanje svijesti. Književnost srpskog naroda i srpskog jezika uvijek sam doživljavao i osjećao kao dio neraskidive cjeline. Sasvim u duhu onih antologijskih Šantićevih stihova: „I svuda gdje je srpska duša koja,// Tamo je meni otadžbina moja,// Moj dom i moje rođeno ognjište”. Niš je opet moj stečeni zavičaj, a iznad svega rodni grad moga sina Nikole, tako da ga doživljavam opet sa jednom drugom vrstom dodatnih emocija i dužnosti. Siguran sam da sve dok bude bilo srpskog jezika i srpske književnosti biće i jedinstvenog srpskog kulturnog prostora.

Doktorirali ste na temi „Tipovi smijeha u srpskoj umjetničkoj prozi XIX vijeka”. Objavili ste oglede o Sremčevom smehu, pa Domanovićevom, pa Trijumf smijeha (2003). Kakav je srpski smeh i može li se on koristiti kao sredstvo samoodbrane?

Istraživanje fenomena komičnog u književnosti je moja najveća i svakako najradosnija naučna strast. Zahvalan sam profesoru Deretiću što me je kao mentor podržao u tadašnjoj mojoj namjeri da istražujem ovaj umjetnički fenomen na korpusu srpske književnosti XVIII i XIX vijeka. Komično se zasniva na svakodnevnim životnim pojavama, a doživljaj komičnog manifestuje se kroz tri dominantna vida smijeha: humor, satiru i parodiju. Samo slobodni narodi i oni koji se neprestano bore za svekolike vidove slobode imaju snage da se smiju, podjednako drugima i sebi. U tome je sadržana i veličina svakog, pa i srpskog naroda. Moja istraživanja komičnog i smijeha uglavnom su bila usmjerena na pisce i djela XVIII i XIX vijeka. Jednim dijelom i XX vijeka, preko Nušićevog, Ćopićevog, Kulenovićevog i Kovačevićevog djela. Srpska književnost je neiscrpna riznica komičnih žanrova. Istraživao sam različite vidove smijeha u srpskoj književnosti od Dositeja Obradovića, preko Sterije Popovića i Koste Trifkovića, Sremca, Matavulja, Domanovića, Nušića, pa sve do Ćopića, Skendera Kulenovića i Dušana Kovačevića. Srpski smijeh se pojavljuje u različitim vidovima od dobroćudnog humora, preko zajedljivog satiričnog podsmijeha, pa sve do grotesknog doživljaja u kome se spajaju komično i tragično osjećanje. Između komičnog prepoznavanja i tragičnog pročišćavanja nalazi se tanka i osjetljiva linija, koju mogu da prepoznaju i dočaraju samo pravi majstori pripovijedanja ili komediografskih zapleta. Humoristički vedri smijeh često je prožet melanholijom, što je osobina Sremčevog smijeha, a satirični podsmijeh često je prožet samoironijom, što je osobina Domanovićevog smijeha. U Sterijinim i Nušićevim komedijama u nedjeljivom jedinstvu se pojavljuju vedri humoristički smijeh i satirički podsmijeh, ali i komično i tragično osjećanje svijeta, koje nas neprestano opominje da moramo biti bolji i iskreniji i prema sebi i prema drugima.

IDENTITETSKI INŽENjERING, IZMEĐU KOMIČNOG I TRAGIČNOG

Priredili ste antologije srpske ljubavne lirike XIX i XX veka. Umemo li mi još uvek da pevamo o ljubavi i šta se, u tome, promenilo u odnosu na vreme koje obuhvataju Vaše antologije?

Na moje iznenađenje, ta pažljiva istraživanja su me dovela do saznanja da srpski pjesnici i dalje pišu uspješnu ljubavnu liriku. Nije samo XIX vijek i pogotovo epoha romantizma stvorila veliku ljubavnu liriku. Pored nenadmašnog Branka Radičevića, Zmaja, Đure Jakšića i Laze Kostića, epoha moderne je stvorila velike ljubavne pjesnike: Šantića, Dučića, Rakića, Disa, Pandurovića, ali i čitav kasniji XX vijek, kroz poeziju Miloša Crnjanskog, Nastasijevića, Rastka Petrovića, Vaska Pope, Branka Miljkovića, Stevana Raičkovića, sve do aktuelnih savremenih liričara: Matije Bećkovića, Tanje Kragujević, Radmile Lazić, Zorana Kostića, Radoslava Stojanovića i drugih. U XIX vijeku ljubavna lirika je izrastala u simbiozi snažnih i sasvim iskrenih emocija, boemskog raspoloženja i tragičkih vizija „mrtve drage”, dok je u XX vijeku ljubavno osjećanje prožeto i snažnim erotskim strastima, psihološkim samoanalizama, blaziranim doživljajima i slično. I danas postoje mnogi mladi pjesnici koji pišu zapažene i snažne ljubavne pjesme, pomenuću među njima Milana Gajića i Zoricu Penić, a mogao bih i mnoge druge.

Smatrate da „naša borba za očuvanje srpskog jezika, a svakako i ćiriličnog pisma, mora biti u osnovi očuvanja naše nacionalne svijesti i identiteta”. Kako danas voditi tu „borbu neprestanu”?

Nije prvi put da smo izloženi toj vrsti borbe za odbranu srpskog jezika i ćirilice kao izvornog srpskog pisma. Možda se ovdje možemo prisjetiti austrougarske „kalajevske politike” u okupiranoj Bosni i Hercegovini na kraju XIX i na početku XX vijeka pa će nam sve postati očigledno i jasno. Nešto slično se dešavalo i u toku okupacije Srbije u Prvom svjetskom ratu. Svi pokušaji razaranja srpskog identiteta bili su utemeljeni na sličnim projektima. Tome moramo pridodati i strategiju razaranja Srpske pravoslavne crkve, kao i pokušaje njenog nasilnog preimenovanja i oduzimanja imovine. Nešto slično su naši očevi doživjeli u Makedoniji u doba socijalističke Jugoslavije, tako da preostali Srbi u toj državici nemaju slobodu vjeroispovijesti. Pred našim očima smo to vidjeli u nasilno rasrbljenoj Crnoj Gori, a zaustavljeno je zbog organizovanih litija i snažnog otpora srpskog naroda. Daleko od toga da je ta borba okončana i da se neće povampiriti u nekom novom kriminalizovanom i autošovinističkom obliku. Novi kolonijalizam i obnovljene geopolitičke strategije na Balkanu iznova su aktuelizovale tu vrstu borbe za razaranje srpskog jezika i pisma. Ranije su uglavnom propadale ili su odlagane za prikladnija vremena, ali su uvijek ostavljale ozbiljne posljedice. Zato smo i došli danas do toga da su iz srpskog lingvističkog jezičkog sistema nastali brojni politički jezici. Primjeri tzv. „crnogorskog” i tzv. „bošnjačkog” jezika, koji bi sad htjeli da preimenuju i u „bosanski” jezik, najbolji su pokazatelj koliko su te koncepcije „jezičkog inženjeringa” besmislene i komične, ali u krajnjem slučaju za opstanak srpskog naroda krajnje opasne.

NADJAČATI STRATEGIJE ODNAROĐAVANjA

Skoro da nema porodice koja u svojim predanjima ne pamti, u malom, stradalnički i junački narativ, a ipak, kad su u pitanju mediji i kulturna scena, prevladava skorojevićski duh: sve što nije domaće, izvrsno je. Kako smo došli dotle?

Porodična kultura pamćenja je ono što suštinski spašava identitet svakog naroda, pa naravno i srpskog. Dok budemo učili djecu šta su sve naši preci žrtvovali da bi stekli slobodu, koje se mi tako olako danas odričemo, postoji realna nada da ćemo sačuvati naš identitet. Skorojevićevski duh odnarođavanja je stari problem srpskog naroda. Pisali su o tome Sterija i Zmaj, Trifković, Laza Kostić, Nušić i mnogi drugi. Kako smo mi došli ponovo do svega toga? Upravo kroz osmišljene strategije odnarođavanja i razaranja identiteta. Zlosrećni komunizam i samoupravni socijalizam su nanijeli ogromnu štetu srpskom narodu u tom nagrizanju identiteta i izgradnji osjećanja krivice za izmišljeni „hegemonizam”, u podstrekavanju te iracionalne „samomržnje”, kao i stvaranju sistemske srbofobije kod drugih, a pogotovo kod najnovijih južnoslovenskih političkih naroda, koji su etnički povezani sa srpskim narodom ili su potekli iz njega. Biće potrebno mnogo volje i snage da sve to prevaziđemo. Utješno je da je izvorni narodni duh u prošlosti uvijek pobjeđivao taj skorojevićski ili ideološki nametnuti duh odnarođavanja. Želim da vjerujem da će tako biti i u našem vremenu, a naravno i u budućnosti.

Radite u visokom obrazovanju i sa mladim ljudima. Šta se desilo sa obrazovnim sistemom u Srba i može li se na njega danas osloniti?

Odmah na početku ću naglasiti jednu neporecivu istinu. Najveći broj naših studenata čini ono najbolje na našim univerzitetima. Ograđujem se, pri tome, od onih pojedinaca i minornih studentskih skupina koje su politički manipulatori i po nečijem nalogu zloupotrebljavaju uzvišenu ideju obrazovanja i autonomije univerziteta. Postoji naravno i jedan pristojan broj samosvjesnih nastavnika kojima je potpuno jasno u kakvom problemu se nalazi savremeno visoko obrazovanje i šta će ga sačekati u narednim godinama ako se nastavi ovakav negativni pristup. Visoko obrazovanje je već dvadeset godina, uz sve druge nivoe obrazovanja, izloženo sistemskom razaranju. Ostvareno je to kroz strategiju tzv. „bolonjske koncepcije” univerziteta, koja je zasnovana na suludoj ideji o finansijskoj samoodrživosti studijskih programa. Navedeni pritisci na srpskim univerzitetima bili su usmjereni u dva pravca. Prvi se odnosio na sažimanje studijskih sadržaja pod izgovorom da su preobimni i da se ne uklapaju u evropsku strukturu prenosa bodova (ESPB), a samim tim desilo se neminovno i potpuno obaranje obrazovnih kriterijuma. Drugi se odnosio na kadrovsko razaranje katedara i fakulteta, na kojima su izučavani ti studijski programi, te dovođenje što slabijih nastavnika, kako bi mrtvorođena „liberalna” obrazovna strategija bila što lakše ostvarena.

Zemlje koje su bar malo držale do svog državnog i nacionalnog dostojanstva i koje su vodile brigu o očuvanju svog sistema visokog obrazovanja odbacivale su u potpunosti ili su prilagođavale bolonjsku koncepciju univerziteta na takav način da očuvaju „humboltovsku ideju znanja”. Na srpskim univerzitetima desilo se upravo suprotno, utrkivali smo se da što hitnije primijenimo tu reformu, a sve smo začinili nekontrolisanim i potpuno neutemeljenim osnivanjem privatnih univerziteta koji su oborili obrazovne kriterijume. Sve to je za sobom povuklo i državne univerzitete, tako da smo došli do ovoga što imamo danas, do ozbiljnog srozavanja visokog obrazovanja.

Naporedo sa time razvijen je i sindrom „razaranja nauke” kroz postupak tzv. „kvantitativnog iskazivanja naučno-istraživačkih rezultata”. Postupak kvantifikacije uveliko je obesmislio ozbiljno bavljenje naučnim istraživanjima i pretvorio istraživače u revnosne sakupljače naučnih bodova. Najbolje to potvrđuje činjenica da možemo objavljivanjem jednog rada od desetak stranica teksta u nekom bolje rangiranom naučnom časopisu da sakupimo više bodova, nego kada napišemo vrhunsku naučnu monografiju obima od nekoliko stotina stranica, koja predstavlja rezultat nekog ozbiljnog i višegodišnjeg istraživanja. Temeljita i velika naučna istraživanja, naučne sinteze i naučni dokazi monografskog tipa, koji pomjeraju saznanja u određenoj naučnoj oblasti, potpuno su gurnuti u drugi plan i obesmišljeni, a podstiču se sitni tekstovi, članci i mala istraživanja u kojima, sve i da želite, ne možete doći do ozbiljnih naučnih saznanja i zaključaka.

Zbog svega toga biće potrebno mnogo volje i snage da se oporavi visoko obrazovanje. Vjerujem u vitalnost mladih generacija, u istorijski dokazanu samosvijest srpskog naroda, samim tim i u neminovnu pobjedu pravih obrazovnih i naučnih vrijednosti.

Univerziteti

Goran Maksimović (Foča, 1963) studije književnosti završio je na Filozofskom fakultetu u Sarajevu 1987. Na Filološkom fakultetu u Beogradu završio je postdiplomske studije (1993), magistrirao („Branislav Nušić kao pripovjedač”) i doktorirao („Tipovi smijeha u srpskoj umjetničkoj prozi XIX vijeka”, 1997). Univerzitetsku karijeru započeo je na Filozofskom fakultetu u Nišu 1989, gde je od 2008. U zvanju redovnog profesora. Bio je i šef Katedre za srpsku književnost (2000–2002), prodekan i glavni i odgovorni urednik izdavačke delatnosti (2002–2004), dekan (2010–2016)… Od 2014. Načelnik je Odseka za jezik i književnost Centra za naučnoistraživački rad SANU i Univerziteta u Nišu. Predavao je na univerzitetima u Srpskom Sarajevu, Pragu, Novom Sadu, Banjaluci, Temišvaru, Kragujevcu… Boravio i radio na univerzitetima u Arasu i Poatjeu (Francuska), Mariboru (Slovenija), Velikom Trnovu i Sofiji (Bugarska), Belgorodu, Moskvi i Kemerovu (Rusija), Bukureštu i Temišvaru (Rumunija).

Knjige

Goran Maksimović objavio je dugi niz studija iz srpske književnosti: Umjetnost pripovijedanja Branislava Nušića (1995), Magija Sremčevog smijeha (1998), Domanovićev smijeh (2000), Srpske književne teme (2002), Trijumf smijeha. Komično u srpskoj umjetničkoj prozi od Dositeja Obradovića do Petra Kočića (2003), Kritičko načelo (2005), Svijet i priča Petra Kočića (2005), Iskustvo i doživljaj (2007), Komediografski Orfej i drugi ogledi (2010), Identitet i pamćenje (2011), Kritička gozba (2012), Zaboravljeni književnici (2013), Kazivanje grada i drugi ogledi (2014), Simo Matavulj i Boka Kotorska (2018)… Sačinio je antologije: Još ljubiti mogu. Zbornik srpske ljubavne lirike XIX i HH vijeka (2002), Antologiju niških pripovjedača (2002), Nikad nije vito tvoje telo. Antologija ljubavne lirike srpskog romantizma (2005)… Priredio je četrdesetak izdanja srpskih pisaca iz XIX i XX veka…

 IZVOR: SRBIJA NACIONALNA REVIJA - VIDICI

PODELITE OVAJ TEKST NA: