detalj slike: KRK Art dizajn

ODNOS "PERIFERIJE" I "CENTRA"

U SRPSKOJ KNjIŽEVNOSTI 18. I 19. VIJEKA

Prof.dr Goran Maksimović

Specifičan odnos "periferije" i "centra" u novoj srpskoj književnosti (18. i 19. vijek), bio je uslovljen istorijskim okolnostima i činjenicom da je glavnina srpskog nacionalanog prostora bila u sastavu drugih državnih tvorevina (Osmansko carstvo, Austrougarska monarhija, Mletačka republika), te da je tek od početka 19. vijeka započet proces oslobađanja srpskog naroda i konstituisanja srpske državnosti, jezika i književnosti, zahvaljujući kojima se"centar srpske duhovne aktivnosti koji je do kraja 18. veka bio u Beču, potom do pred 1848. u Pešti, pomiče ka jugu i prelazi u Novi Sad" (Skerlić, 1997, 191).

Zbog svega toga u srpskoj književnosti i kulturi 18. i prve polovine 19. vijeka i ne postoji jedan dominantni centar, već više centara iz kojih su djelovali srpski pisci (Beč, Pešta, Venecija, Novi Sad, Sremski Karlovci, Pančevo, Sombor, Temišvar, Vršac, Segedin, Cetinje, Dubrovnik, Sarajevo, Mostar, Niš, Skoplje), a tek u drugoj polovini 19. vijeka, Beograd preuzima ulogu književnog i kulturnog centra. Zbog svega toga, srpski pisci iz rubnih dijelova srpskog naroda (Hercegovina, Bosna, Dalmacija, Boka Kotorska, Slavonija, Banat, Makedonija), kao i oni koji su iz ovih pokrajina, ali i iz Srbije i Beograda, išli na školovanje u Peštu, Beč, Veneciju, Trst, Pariz, Prag, Bratislavu, Temišvar, Kijev, Peterburg i Moskvu, snažno djeluju na konstituisanje nove srpske književnosti (barok, prosvjetiteljstvo, klasicizam, sentimentalizam, romantizam, realizam, moderna). U navedenom razdoblju "srpske knjige štampaju se i u Beču, Budimu, Pešti, u Haleu i u Rusiji" (Pavić, 1983, 34).Ono što je srpske pisce toga vremena i na tim prostorima okupljalo u jedinstvenu književnu i poetičku cjelinu, "jeste stvaranje na srpskom jeziku i snažno osjećanje pripadnosti srpskom narodu, te zastupanje ideje o integralnoj nacionalnoj svijesti" (Maksimović, 2013, 8).

Život tadašnje srpske književnosti nije zasnovan samo na odnosu prošlosti i sadašnjosti, na ukrštanju poetika i na raznolikosti žanrova, na kreativnom prožimanju književnosti i drugih umjetnosti, već podjednaku važnost za dinamiku književnog oblikovanja ima i odnos "periferije" i "centra". "Unutrašnjoj potrebi naše književnosti da komunicira sa svetom prilagođavalo se i funkcionisanje srpskih kulturnih centara u raznim vremenima naše istorije" (Deretić, 1997, 362).  Presudna je u tome uloga Dositeja Obradovića i Vuka Stefanovića Karadžića, ali i brojnih drugih pisaca toga vremena (Zaharije Orfelin, Jovan Rajić, Pavle Solarić, Sima Milutinović Sarajlija, Milovan Vidaković, Jovan Sterija Popović, Petar Drugi Petrović Njegoš, Branko Radičević, Jovan Jovanović Zmaj, Đura Jakšić, Laza Kostić, Simo Matavulj, Stevan Sremac, Vojislav Ilić, Petar Kočić, Bora Stanković, Ivo Ćipiko).

Djelotvoran uticaj „periferije“ na ono što se zbivalo u konstituisanju „centra“ nove srpske književnosti snažno je ispoljen i u procesu oslobođenja srpskog naroda i konstituisanja srpske državnosti u toku 19. vijeka. Prirodno je da se zbog svega toga „centar“ srpske književnosti i kulture premjestio sedamdesetih godina 19. vijekau Beograd (Deretić, 1997, 363), kao prestonicu srpske matične države, ali da su u snažnom sadejstvu nastavili da postoje i drugi pokrajinski centri srpske književnosti i kulture (Novi Sad, Cetinje, Sarajevo, Mostar, Dubrovnik, Zadar, Banja Luka, Niš, Skoplje), nastavljajući da time na kreativan način obogaćuju odnos „periferije“ i „centra“ u novoj srpskoj književnosti. Sve to samo potvrđuje da je u tom razdoblju "policentrizam srpske književnosti bio izrazit, čak očigledniji (usljed raznovrsnijeg organizovanja), nego u eposi romantizma" (Ivanić, 1996, 152).

Taj uzajamno korisni i djelotvorni odnos „periferije“ i „centra“, naročito je prepoznatljiv u ravni književne periodike. Srpski književni časopisi i kalendari praktično nastaju u rasejanju, u zagraničnim oblastima srpskog naroda: Slaveno-serbski magazin, pod uredništvom Zaharija Orfelina, u Veneciji 1768. godine, a Serbski letopisi, pod uredništvom Georgija Magaraševića,u Pešti 1824.U sličnu ravan, zbog važnog književnog dodatka, možemo postaviti i Novine serbske, koje su u Beču pokrenuli Dimitrije Davidović i Dimitrije Frušić 1813. godine, a izlazile su sve do 1822. godine. "Jedva da je bilo tadašnjeg srpskog književnika koji nije štampao neki svoj rad kao dodatak Novinama serbskim" (Čurčić, 1971, 375), a između ostalog 1815. godine tu je objavljena Vukova recenzija Vidakovićevevog romana Usamljeni junoša. Kasnije će tu tradiciju zagraničnih srpskih časopisa uspješno nastaviti Srpska zora, koja je izlazila u Beču od 1876. do 1881. godine pod uredništvom Todora Stevanovića Vilovskog.

Tek nakon toga periodične publikacije javljaju se i u srpskim centrima, poput Srpsko-dalmatinskog magazina, pod uredništvom Božidara Petranovića, a kasnije i Đorđa Nikolajevića i Gerasima Petranovića, u Splitu, od 1836. do 1873. godine. Sredina i pogotovo druga polovina 19. vijeka, predstavljaće vrijeme punog procvata srpske književne štampe.

Bez premca je u tom pogledu Novi Sad, koji je uz Beograd predstavljao najsnažniji kulturni i književni centar, jer je u njemu izlazilo više zapaženih časopisa. Izdvajamo preimenovaniSrpski letopis, koji je postao Letopis Matice srpske(od 1873. godine), a uređivali su ga Antonije Hadžić, Jovan Bošković i Milan Savić. Važno mesto pripada i časopisu Matica, koji je uređivao Antonije Hadžić, od 1866. do 1870. godine. U posljednjoj trećini 19. i na početku 20. vijeka izdvajaju se tri časopisa:Javor, koji je uređivao Ilija Ognjanović Abukazemod 1874. do 1893. godine, zatim Stražilovo, koji su uređivali Jovan Grčić i Milan Savić, te Brankovo kolo, koje je u Sremskim Karlovcima uređivao Pavle Marković Adamov, od 1895. do 1914.godine.

Istovremeno, u Beogradu izlaze časopisi poput Otadžbine, koju je pokrenuo i uređivao Vladan Đorđević(sa prekidima od 1875. do 1892. godine).Zatim časopis Kolo, pod uredništvom Danila A. Živaljevića (od 1889. do 1890. i 1901. do 1903. godine).Časopis Zvezda pod uredništvom Janka Veselinovića (u toku 1894. Godine, a zatim od 1898. do 1901. godine), te časopis Srpski pregled, pod uredništvom Ljubomira Nedića (u toku 1895. godine), sve do Srpskog književnog glasnika, koji je pokrenut 1901. godine, pod uredništvom Bogdana Popovića.

I u drugim srpskim centrima pojaviće se važni časopisi. Upečatljiv primjer pronalazimo na Cetinju, kao tadašnjoj drugoj srpskoj prestonici, jer su u njemu izlazila nekolika važna književna časopisa toga vremena: Crnogorka, pod uredništvom Jovana Popovića, 1884. i 1885. godine, zatim časopis Zeta, pod uredništvom Filipa Kovačevića, u toku 1885. godine, te Nova Zeta, pod uredništvom Lazara Tomanovića, od 1889-1891. godine. U Dubrovniku je pokrenut časopis Slovinac, a uređivao ga je Luko Zore od 1878-84. godine. U Sarajevu pod uredništvom Nikole T. Kašikovića izlazi Bosanska vila od 1885-1914.U Mostaru izlazi Zora, od 1896-1901. godine, pod uredništvom Alekse Šantićai Svetozara Ćorovića. U Nišu je pokrenut časopis Slava 1886. Godine, pod uredništvom, Milivoja Bašića. Dok u Boki Kotorskoj Dionisije Miković pokreće i uređuje Srpski magazin 1896. i 1897. godine.

Zajednička vrijednost svih navedenih publikacija, nezavisno od toga da li su uređivani u zagraničnim prostorima (Venecija, Beč, Pešta), ili u srpskim pokrajinama (Bosna, Boka Kotorska, Hercegovina, Dubrovnik, Dalmacija, Crna Gora, Južna Srbija), ili opet u Beogradu, kao književnom centru, jeste u tome što su bili zasnovani na ideji integralnoga srpstva, te što su podjednako vodili računa o lokalnom (zavičajnom), ali i sveopštem srpskom jedinstvu. Otuda su pisci iz Beograda i centralne Srbije bili zastupljeni kao autori u zagraničnim i pokrajinskim glasilima (karakterističan je primjer Laze K. Lazarevića, koji je u bečkoj Srpskoj zori, objavio 1879. godine prvu svoju pripovijetku Prvi put sa ocem na jutrenje, doduše pod drugačijim naslovom Zvona sa crkve N.), kao što su i autori iz različitih srpskih krajeva objavljivali u beogradskoj štampi (Jovan Jovanović Zmaj, Đura Jakšić, Laza Kostić, Simo Matavulj, Stevan Sremac). Kao najljepši primjer navodimo podatak da je Đura Jakšić glasovitu pjesmu Otadžbina objavio u prvom broju tada novopokrenutog časopisa Otadžbina 1875. godine, kao i to da je pripovijetka Sime Matavulja Povareta objavljena u prvom broju Srpskog književnog glasnika 1901. godine.

Posebnu dimenziju odnosa „periferije“ i „centra“ uspostaviće pisci epohe realizma, poput Stevana Sremca (1855-1906) i Sime Matavulja (1852-1908), koji su u svojim pripovijetkama i romanima umjetničku sliku svijeta podjednako temeljili na prikazivanju ljudi, prilika i događaja u različitim srpskim krajevima. "Regionalnost u delima srpskih realista izražena je razlikama u ambijentu, mentalitetu i senzibilitetu likova datih u književnim delima" (Vučenov, 1981, 47).

Stevan Sremac u središte pažnje postavlja uži zavičajni prostor Bačke i rodnoga grada Sente (Pop Ćira i pop Spira), ali i prostor grada Niša i južne Srbije, kao i Beograda u kojima je živio i radio u jednom važnom periodu postojanja. U Nišu je živio od 1879. do 1881. godine, potom je dvije godine radio u Pirotu (1881-1883), pa ponovno u Nišu od 1883. do 1892. godine. U Beogradu je živio i radio od 1892. do 1906. godine. Zahvaljujući tome napisao je više važnih djela iz niškog i južnosrbijanskog života. Izdvajamo Ivkovu slavu, Zonu Zamfirovu, Ibiš-agu, Putujuće društvo i sl.Iz beogradskog života i sa prostora šumadijske Srbije izdvajamo pripovijetke Kir Geras, Česna starina!, Ideal, Kapetan Marjan; izdvajamo romane Limunacija na selu i Vukadin.

Simo Matavulj je u tome bio još raznovrsniji, tako da je praktično uključio u srpsku književnost četiri srpska prostora: rodni grad Šibenik i uži zavičaj Dalmacije, Herceg Novi i Boku Kotorsku (u kojima je živio od 1874-1881), Cetinje i Crnu Goru (u kojima je živio od 1881-1889), te Beograd i Srbiju (u kojima je živio od 1889. Do 1908. Godine). Iz dalmatinskog života izdvajamo brojna djela. Najprije roman Bakonja fra Brne, a zatim i pripovijetke: Pilipenda, Povareta, Đukan Skakavac, Oškopac i Bila, Našljedstvo, Pošljednji vitezovi i sl. Iz bokeljskog života dominiraju pripovijetke: Bodulica, Novi svijet u starom Rozopeku, Događaji u seocu, Ljubav nije šala ni u Rebesinju i slično, ali i zapaženu putopisno-etnografsku studiju Boka i Bokelji. Iz crnogorskog života izdvajamo romane: Uskok, Deset godina u Mavritaniji, kao i pripovijetke: Sveta osveta, Učini kao Strahinić islično. Beogradski prostor obuhvaćen je u pripovijetkama Sime Matavulja koje su objavljene u dvije zbirke: Iz beogradskog života (1891) i Beogradske priče (1908).

Sličnoj dinamičnoj energiji u odnosu „periferije“ i „centra“ u srpskoj književnosti, doprinijeće i brojni pisci koji su tematski bili regionalno usmjereni. Izdvajamo Jakova Ignjatovića (Sentandreja i južna Ugarska), Iliju Ognjanovića Abukazema (Novi Sad), Pavla Markovića Adamova (Srem), Stefana Mitrova Ljubišu (Crna Gorai Boka Kotorska, Paštrovići i južno primorje), Milovana Glišića (zapadna Srbija), Janka Veselinovića (Mačva), Svetolika Rankovića (Šumadija i Beograd), Pavla Markovića Adamova (Srem), Svetozara Ćorovića (Mostar i Hercegovina), Iliju Vukićevića (Vranje i južna Srbija), Petra Kočića (Bosanska Krajina), Boru Stankovića (Vranje), Iva Ćipika (Dalmacija i ostrva).

Nisu samo prozni pisci prednjačili u tome, nego su i pjesnici doprinosili tematskoj raznovrsnosti i kreativnom odnosu „periferije“ i „centra“. Važno je pomenuti Simu Milutinovića Sarajliju (1891-1848) i Petra II Petrovića Njegoša (1813-1851), koji u svom pjesništvu tematizuju podneblje Crne Gore, Boke Kotorske i Hercegovine. Pominjemo i Branka Radičevića (1824-1853), a posebno njegov lirski spjev Đački rastanak (1844), u kojem je tematizovao Sremske Karlovce i Stražilovo. Ipak, bez premca su u 19. vijeku u svemu tomebili Đura Jakšić (1832-1878) i Vojislav Ilić (1860-1894), jer se u njihovoj lirici pojavljuju i veoma upečatljivi motivi iz unutrašnjosti ili sa periferije srpskih duhovnih i etničkih prostora.

Jakšić pjeva o podnebljima koja je najbolje poznavao: o rodnom Banatu, o Beogradu, o Braničevu i istočnoj Srbiji; te o prostorima za koja je držao da su veoma važna za sudbinu srpskog naroda: o Hercegovini i Kosovu. Izdvajamo pjesme iz braničevskog podneblja i sa prostora istočne Srbije: Put u Gornjak (1857), Noć u Gornjaku (1857), Na noćištu (1857), Ponoć (1866), Na Liparu (1866); a zatim i pjesme o Beogradu: Vračar (1858), Na Vračaru (1875).

Širok je raspon lirske tematizacije srpskih prostora koji nam nudi Vojislav Ilić:Šajkaška, južna Srbija i Maćedonija, Solun i Egejska Makedonija, Kosovo, Dunav i istočna Srbija, Bosna i zapadna Srbija. Polazimo od piščevog rodnog Beograda i pjesme Nad Beogradom (1880), a zatim izdvajamo pjesme o planini Rudnik i Takovskom kraju: Maskenbal na Rudniku (1887), Pećina na Rudniku (1887), Misli jednog maloga Kalanjevčanina pri pogledu na 'zalazeće sunce' (1887); pjesme u kojima je tematizovana južna Srbija i Maćedonija, sa Solunom i Egejskim podnebljem: Na Vardaru (1889), Na moru Jegejskome (1889), Na grobu vojvode Dojčina u Solunu (1889), Vekovni stražar (1890), Jutro na Hisaru kod Leskovca (1890); pjesme o Kosovu: Kosovski sokolovi (1889), Na proslavu kosovske petstogodišnjice (1889), Muratovo tulbe (1893). Među pjesmama sa dunavskom tematikom izdvajamo antologijsku Elegiju na razvalinama kule Severove (1892), a među bosanskim i zapadnosrbijanskim temama izdvajamo pjesme: Na Drini (1882), Sumorni dan (1886), na Tičaru (1886).

Sličnu ulogu u uspostavljanju dinamičnog odnosa između "periferije" i "centra", imala je u 18. i 19. vijeku i usmena narodna književnost, a njene tragove pronalazimo u svim tadašnjim dijelovima srpskog naroda: "u primorskim gradovima (uporedo s bugaršticama i osmeračkim epskim pesmama); zatim među muslimanima jugoslovenskog porekla (Hasanaginica); kod katoličkih fratara (Kačić Miošić) i naših graničara u Austriji (Erlangenski rukopis)" (Popović, 1985, 11). Naročito je to dobilo snažan izraz u Vukovim zbirkama narodnih umotvorina, u kojima se pojavljuju pjevači i kazivači iz svih srpskih krajeva (Tešan Podrugović, Filip Višnjić, Starac Milija, Starac Raško, slijepa Živana, slijepa Jeca, sljepica iz Grgurevacai drugi), a samim tim u njihovim pjesmama i drugim usmenim žanrovima pojavljuje se tematizacija događaja (Kosovski boj, Prvi srpski ustanak, hajdučko-uskočke borbe) i junaka (Lazar Hrebeljanović, Miloš Obilić, Jugovići, Vojinovići, Marko Kraljević, Ivan Kosančić, Milan Toplica, Starina Novak, Stari Vujadin, Stojan Janković, Bolani Dojčin, Karađorđe Petrović, Ilija Birčanin i drugi) iz različitih srpskih krajeva (Kosovo, Šumadija, zapadna Srbija, Hercegovina, Dalmacija, Banat i Srem, Bosna, Crna Gora, Boka Kotorska, Solun i Prilep, Maćedonija i slično). Zahvaljujući svemu tome "već tokom 18. veka narodna epika postala je koheziona sila srpske nacije, a na početku narednog stoleća nametnula se kao centralna nacionalna literatura" (Popović, 1985, 13).

Rasprava o odnosu "periferije" i "centra" u srpskoj književnosti 18. i 19. vijeka ukazuje na to da su putevi nacionalne književnosti i kulture višesmjerni i da nisu bili usmejereni samo od "centra" prema" periferiji", od matice prema krajevima, nego da su veoma često upravo iz rubnih srpskih pokrajina, a zatim još više i iz drugih evropskih centara u kojima je bila snažna srpska intelektualna elita, osjetljivijih na preispitivanje složenih nijansi života i na dodire sa drugim narodima i kulturama, trasirani magistralni poetički tokovi i uspostavljani novi estetski kriterijumi cjelokupne srpske književnosti.

PODELITE OVAJ TEKST NA: