detalj slike: KRK Art dizajn

NUŠIĆ KAO PUTOPISAC

 Prof. dr Goran Maksimović

1.0.Krajem 1889. godine Branislav Nušić (1864-1938) započeo je činovniču karijeru u Ministarstvu inostranih dela. Najprije kao pisar Srpskog konzulata u Skoplju, a zatim (od januara 1890. godine), kao "delovođa" Srpskog konzulata u Prištini, gdje je bio zamjena za odsutnog vicekonzula Luku Marinkovića. Iako je tada proveo svega dva mjeseca u Prištini, Nušić je uspio da uradi jedan veliki i značajan posao, osnovao je srpsku knjižaru u ovom gradu. U junu 1891. godine postavljen je za pisara Srpskog konzulata u Bitolju, gdje je naporedo radio i na etnografskim istraživanjima zavičajnih predjela njegovog oca između Prespanskog i Ohridskog jezera (u želji da pronađe srodnike i saplemenike). Kao rezultat toga nastala je putopisno-etnografska studija Kraj obala Ohridskog jezera (1894). Pred kraj dvogodišnjeg boravka u Bitolju, a neposredno pred dobijanje ukaza o postavljenju za srpskog konzula u Prištini, Nušić je doživio romantični zaplet. Upoznao je šesnaestogodišnju Darinku Đorđević iz Beograda, koja je došla u goste kod svoga ujaka, srpskog konzula Dimitrija Bodija. Iz tog susreta rodila se ljubav na prvi pogled, a zatim je ubrzo došlo i do svadbe u junu 1893. godine. Nakon toga su uslijedile uspješne Nušićeve konzulske godine. Sa uvećanom porodicom (suprugom Darinkom, sinom Strahinjom-Banom i kćerkom Margitom-Gitom), živio je u Prištini (1893-1896), Solunu (1897-1898) i Serezu (1898-1900). Kao rezultat ovog drugog boravka u Prištini nastala je putopisna knjiga S Kosova na sinje more: beleške s puta kroz Arbanase 1894. godine (objavljena je 1902. godine), a tada je uglavnom pripremio građu za nastanak kasnijeg rukopisa Kosovo – opis zemlje i naroda (objavljenog 1902-1903. godine).

Za Nušićevu djelatnost u Serezu naročito je značajno to što je početkom 1898. godine osnovao „Srpski konzulat“, preko koga je Srbija nastojala da obnovi stara istorijska prava jer su u tom gradu još uvijek bili očuvani temelji crkve Svetog Nikole u kojoj je Dušan Silni 1345. godine krunisan za cara. Život u Serezu inspirisao ga je da napiše zbirku idiličnih priča iz orijentalnog života Ramazanske večeri (prvo izdanje 1898; drugo prošireno izdanje 1922. godine).

Nesumnjivo je da su sva Nušićeva navedena putovanja obuhvatila one krajeve koji su bili važni za istoriju srpskog naroda na prostoru Stare Srbije, gdje su Srbi još uvijek živjeli u većem ili manjem broju i gdje su ostaci srpske kulture bili snažno izraženi. „Tako dobija puni smisao navođenje raznih statističkih, istorijskih, geografskih i drugih činjenica. Nušić uglavnom ne lamentuje  nad tragičnom sudbinom srpskog naroda, prema tome se odnosi sa širinom, sa razvijenim osećanjem za istorijsku nužnost društvenih promena, ali i sa čvrstim uverenjem da se mora držati do opšteg etičkog kodeksa (osuda rušenja srpskih bogomolja).“

1.1.Za našu istraživačku temu i analizu tri navedene putopisne knjige Branislava Nušića najvažniji su boravci u Prištini (dva mjeseca 1890. godine, kao i tri kasnije konzulske godine u ovom gradu 1893-1896), a između toga i u Bitolju (1891-1893). Nušić je došao u Staru Srbiju, tj. na prostor Makedonije i Kosova i Metohije, sa potpunom sviješću o tome da se radi o središtu srpske srednjovjekovne duhovnosti i kulture. Zato su njegove putopisne knjige Kraj obala Ohridskog jezera, S Kosova na sinje more: beleške s puta kroz Arbanase 1894. godine i Kosovo – opis zemlje i naroda, predstavljale mnogo više od putničkih opservacija i doživljaja, tako da su prerasle u studije kulture neopterećene bilo kakvim predrasudama ili stereotipima, a zasnovane na filološkim, istorijskim, etnografskim, privrednim i geografskim zapisima, na brojnim fotopisima, crtežima i ilustracijama, na istraživanju narodnog života, običaja i svekolikog pamćenja srpskog narodna koji je stoljećima živio na tim prostorima.

2.0.Mada se i prije toga ogledao kao putopisac, jer je već imao pripremljenu građu za pisanje putopisne i etnografske studije o Kosovu, knjiga Kraj obala Ohridskog jezera predstavlja prvo objavljeno putopisno djelo Branislava Nušića.  Prethodno smo naglasili da je od sredine 1891. do sredine 1893. godine, Nušić radio kao pisar Srpskog konzulata u Bitolju, a knjiga je nastala na osnovu zabilješki sa šest putovanja po obalama Ohridskog i Prespanskog jezera (jedno putovanje se odvijalo 1891. godine, a preostalih pet 1892. godine). Nušićev dolazak u Bitolj poklapa se s njegovim naglašenim interesovanjima za putopisne opservacije, te za etnografske, folklorne i geografske studije, zbog kojih su u drugom planu ostali i njegova pozorišna djelatnost i rad na komediji i humorističkoj pripovijeci. Dodatni motivi za upoznavanje ovoga podneblja bili su izrazito ličnog karaktera: “Istražujući krajeve i naselja oko jezera, tragajući za starom Prespom, Nušić je u stvari tragao za vlastitim porijeklom”,  jer su preci piščevog oca Đorđa Nuše živjeli upravo na tim prostorima.

2.1.Kao što je to gotovo uobičajeno kada je riječ o sinkretičkoj prirodi dokumentarno-umjetničkih žanrova, kojima putopis po svojoj prirodi pripada, knjiga Kraj obala Ohridskog jezera nastala je kao sinteza više stvaralačkih postupaka. Preovlađujući je i literarno najdragocjeniji putopisni postupak u užem smislu, koji je proistekao iz Nušićevih putničkih opservacija, zapažanja, impresija i oduševljenja podnebljem i prirodom Ohridskog jezera, a ogleda se u nadahnutim lirskim opisima jezerskih i obalskih pejzaža, drevnih građevina, bujnog rastinja i koloritnih boja, te u karakterizaciji ljudi koje susreće i upoznaje. S druge strane, knjiga nosi i obilježja istorijsko-etnografsko-geografske i privredne studije, u kojoj je ispričana prošlost Ohrida, njegovih starina i spomenika, natpisa i tragova iz davnih vremena, ali i običaja, kulture življenja i odijevanja tamošnjeg stanovništva, njegovog jezika i pjesme, sa diskretnim etnopsihološkim zapažanjima o narodu različitih vjera i etničkog porijekla. U knjizi su prikazane i geografske osobenosti podneblja, ukazano je na povezanost jezerskih voda (Malić i Trnovo, Prespansko, Ohridsko i Skadarsko), dati su detaljni opisi riječnog sliva Crnog Drima, koji ističe iz Ohridskog jezera u Strugi, ali i privredne specifičnosti koje se odnose na ribolov i vrste riba u Ohridskom jezeru, na zemljoradnju, stočarstvo i šumarstvo ovoga podneblja. 

Na stranicama putopisa ispričane su i brojne legende i predanja sa obala jezera, a priča iz neposrednog života i bliske prošlosti o Dželadin-begu i nesrećnoj hrišćanskoj djevojci Tašuli zauzima čitavo posljednje poglavlje knjige. Nušić je kasnije na osnovu tog zapisa sačinio i pripovijetku Tašula, koja je sa podnaslovom “priča iz prošlosti” objavljena 1902. godine u časopisu Kolo.  „Očekivali bismo da je ova kasnije obrađena pripovetka mnogo dalja od narodnih predanja koje je Nušić čuo u vreme svojih putovanja po Ohridu. Proces obrade je, međutim, bio suprotan. Pošto se upoznao sa narodnom tradicijom na izvoru, on obrađuje prvobitno prepričane odlomke, komponuje celinu, razrađuje likove, i dopunjuje ambijent; koristi neke suštinske elemente  narodnog pripovedanja. Uspeva da ostvari ton istine i poverljivosti, šaputanja tajne koji je glavna osobina predanja“.

Za ispisivanje putopisne studije o Ohridskom jezeru, Nušić je konsultovao i brojnu literaturu istorijske, etnografske, lingvističke, memoarske i putopisne provenijencije; poznatih i cijenjenih autora kao što su: Srećković, Veselinović, Kovačević, Han, Margarit Dimzoić, Falmajer, Makenzijeva, Irbijeva, Giljferding; sve do dijalektoloških studija Stojana Novakovića. Nušiću su u prikupljanju građe neposredno pomogli i brojni savremenici koji su živjeli ili su se zatekli u Ohridu: srpski konzul u Bitolju Dimitrije Bodi, sekretar srpskog poslanstva u Carigradu Mihajlo G. Ristić, profesor Ahenskog univerziteta Forchemer, koji mu je ustupio i pojedine svoje bilješke, konjički kapetan u ostavci Svetozar Trivunac, inžinjer A. G. Girault, advokat iz Bitolja Kemal-efendija, dr Konstantin Robev iz Ohrida, direktor ohridske grčke gimnazije Pihon i drugi. Značajan doprinos definitivnom oblikovanju rukopisa dali su svojim savjetima i uputstvima i poznati naučnici Stojan Novaković i Ljubomir Kovačević, koji su u svojstvu recenzenata djelo preporučili za štampu i doprinijeli velikim naučnim autoritetom da knjiga bude objavljena već 1894. godine, uz potporu Kolarčevog fonda i materijalnu pomoć Ministarstva inostranih dela. Sa koliko ozbiljnosti je Nušić pristupio izradi knjige o Ohridskom jezeru rječito govore i precizno iscrtana karta koju je sam izradio u boji, zatim trideset i tri fotografije i šest nacrta, te mnoštvo staroslovenskih, grčkih i latinskih natpisa sa manastira i građevina na obalama jezera, koji nisu bili zapisani u dotadašnjoj literaturi ili njihovi prepisi nisu bili autentični i precizni.

Naročito su upečatljive fotografije Ohrida i Ohridske mahale, istaknutih manastira, poput Svetog Nauma i Svetog Klimenta, Svetog Zauma. Uzbudljive su slike prirode, površine jezerske vode, obala i okolnih visova. Precizni su i uvjerljivi crteži autohtonog ohridskog čamca „kajika“, glasovitih sedamnaest ohridskih vrsta riba, kao i živopisnih ljudi toga podneblja i načina njihovog odijevanja. Naročito su uvjerljive i dragocjene fotografije prelijepih mještanki u narodnim nošnjama: iz Drimkola, Struge, Prespe, Ohrida. Među njima posebno su izdvojene fotografije djevojaka iz obližnjeg ohridskog sela Trpejce, koje su prikazane kao prave „delija devojke“, neustrašive na jezeru, vješte u plivanju i upravljanju čamcima, snalažljive u ribolovu, podjednako vrijedne kao i muškarci toga podneblja. Sve to doprinosi i izrazitoj intermedijalnoj prirodi Nušićevog putopisnog postupka.

2.2.Ohridsko jezero u putopisnim slikama Branislava Nušića predstavljeno je kroz šesnaest poglavlja, među kojima su početna tri: “Kraj obala”, “Opis jezera” i “Obale Ohridskog jezera”, u umjetničkom pogledu naročito dragocjena, jer u njima dolazi do izražaja autorovo majstorstvo oblikovanja putničkih impresija i nesputanog doživljaja i prikaza ljepote ovoga neobičnog podneblja.

Voda Ohridskog jezera ima čudesnu snagu da veže za sebe onoga ko se zagleda u nju, da ga opije nekim neobičnim i zavodljivim snom u kojem “otvorene oči upijaju u se lepote iz raskošne prirode, prenose ih u dušu i ona budna sanja”.  Zato Nušić i započinje svoje putopisne impresije arkadijskim opisom vode i obala jezerskih od kojih nije mogao danima ni noćima da se odvoji: “Koliko sam puta na njima dočekao purpurno veče, kad zapad u ognju plamti a daleko, iz okolnih sela i sa bačila petrinskih, čuje se bleka ovaca i lavež seoskih pasa; stara, povijena vrba i mlado šiblje tiho se leluja dodirujući tavno-osenčenu površinu mirnoga jezera, čija sredina u taj mah izgleda kao razliveno zlato”.  Upravo u tim časovima zanosa, “tumarajući po njegovim i pustim i cvetnim i pitomim i divljim obalama”,  Nušić se i odlučio da napiše knjigu o Ohridskom jezeru, a svaki put kad je uzimao pero u ruke da ispisuje putopisne stranice činilo mu se da “vrši neki zavet” i da se “odužuje nekom dugu”. Izgleda da je to bio zavjet podjednako uslovljen čudesnom prirodom i ljepotom jezera, koliko i dugom prema zavičaju svojih predaka, ali i dugom prema svekolikom srpskom narodu i kulturi i podsjećanjem na duboke srpske korijene ovoga prostora.

Dok plovi jezerom i opija se prozirnom bistrinom vode, Nušić precizno opisuje njegove obale i planinske masive koji ga okružuju: na istoku Petrinu, koja odvaja Ohridsko od Prespanskog jezera, na jugoistoku Galičicu, na zapadu Belicu i Udunišča; upoznaje nas sa ohridskom, struškom i starovskom ravnicom, koje mu izgledaju kao isušeni jezerski produžeci. Nušić studiozno izlaže i geografski opis jezera, upoređuje nadmorsku visinu sa susjednim jezerima, daje geografsku dužinu i širinu na kojoj se jezero prostire, raspravlja o dubini i temperaturi jezerske vode, pažljivo prati riječne slivove koji pune ohridsku kotlinu vodom i iznosi uvjerenje da voda iz Prespanskog jezera prolazi u Ohridskog jezero kroz krečnjački sastav planine Galičice. Kao potvrdu opisuje jedno jako vrelo kod manastira Svetog Naum, koje se uliva u jezero ali njegova staklasta i ledena voda se usljed nejednake temperature i neobične bistrine još daleko od obala prepoznaje u zelenoj površini Ohridskog jezera, tako da tamošnji narod vjeruje da se upravo tu nalazi izvor Crnoga Drima: “Veli, voda ovoga jezera kod Svetog Nauma ne meša se sa vodom Ohridskoga jezera, već teče tako kao struja pod površinom jezerskom i ističe posle kao Drim kod Struge”. 

Nušić pravi i čitav mali zapis o vjetrovima koji duvaju na Ohridskom jezeru: jug i strmec, noćnik ili veternik, sever ili bran, koji izaziva velike bure i oluje, zatim beličnik, stočan ili sušikobel, za koji narod vjeruje da kad duva ovce nemaju mlijeka. Najneobičniji je vjetar smetenje, jer nema određenog pravca i duva sa svih strana i izaziva velike i snažne bure. Prema svjedočenju ribara jezero ima i snažne podvodne vjetrove, koji znaju mreže da odnesu s jednog na drugi kraj jezera. Kad je riječ o naseljima, na obalama Ohridskog jezera, Nušić izdvaja Ohrid, kao najveću, a Strugu i Podgradec, kao nešto manje varoši, te mnoštvo sela koja su uglavnom udaljena od obale jezerske i nalaze se rasuta po ravnicama i podnožjima okolnih planinskih masiva.

2.3.Sa koliko ozbiljnosti je Nušić objedinjavao putopisne impresije i zapažanja sa studioznim proučavanjem zemlje, vode, ljudi i privrede ohridskog podneblja, najbolje pokazuje četvrto poglavlje knjige, u kojem se pozabavio “Privredom jezera”. Pošto je sa mnogo umješnosti opisao način građenja i oblik čamaca ili “kaika”, a zatim predočio i vještinu krmarenja i upravljanja, pri čemu sem muških i žene, a naročito đevojke iz sela Trpejce, voze čamce, Nušić je izdvojio sedamnaest znatnijih vrsta ohridskih riba i naznačio njihov kvalitet i tržišnu cijenu. Naročito je izdvojio tri vrste: letnicu, vrstu ukusne i skupe pastrmke, jegulju koja se najviše lovi u jesen u Drimu, te kresnicu, vrstu ukusne pastrmke koja se lovi u Drimu kod Struge. Opisao je običaje i vjerovanja ohridskih ribolovaca i vozara, koji su “zdravi i krepki, vanredno razvijenih mišića i istrajni”,  tako da su kadri da voze i po šest sati bez odmora. Obično su sujevjerni i puni predrasuda: kad pođu u lov ne vole da sretnu ženu, ne vole da se praštaju, niti da im ko poželi dobar ulov, nikad ne kažu istinu koliko su riba uhvatili, znaju dosta priča ali se uzdržavaju da ih kazuju, vjeruju da je grehota ubiti labeda (labuda) i slično. Nušić sa žalošću konstatuje da privredna moć Ohridskog jezera opada i mada je voda prebogata kvalitetnom ribom, mještani često naglašavaju da bi voljeli da umjesto jezera imaju krasne njive i livade, pa da obrađuju zemlju. Razlog tome su preskupe arende i zakupi jezerskog prostora za izlovljavanje ribe.

Kada je riječ o opisu naselja na jezeru, Nušić najviše pažnje posvećuje Ohridu. U četiri poglavlja (“Ohrid”, “Starine i spomenici u Ohridu”, “Lihnidos i stari Ohrid”, “Novi Ohrid”), prikazana je raskošna ljepota, položaj i arhitektura, istorija i stanovništvo ovog najvećeg grada na obalama Ohridskog jezera. Nušić naglašava kako se zavisno od toga s koje strane mu dolazimo, izgled Ohrida može posmatrati na različite načine. Ako mu prilazimo čamcem ili lađom sa jezera, prepoznajemo u njemu obilježja tipične srednjovjekovne primorske varoši sa visokim i zbijenim kućama, uskim ulicama, sa prostranom obalom. Posmatran sa te strane Ohrid se učinio Nušiću najljepšim, pogotovo u suton kad se mještani navezu čamcima na jezero i tiho se otisnu na dubinu, te kad im garnetista (klarinetista) svira neke zanosne melodije: “Vetar noćnik zanošljivo ljuljka barku; garnetista izvija beskrajne, fantastičke, istočnjačke melodije; mesec igra po jezeru sa valima; veslo se ne miče, jedva koj put samo zabode u vodu da održi pravac čamca pa se brzo diže iz vode i sa njega sipa čitava kišica kapljica”.  Prilazeći Ohridu sa sjevera, ukazuje nam se u daljini kao stari zamak sa svojim širokim predgrađem.

Izgled Ohrida uslovljen je i njegovim položajem na krečnjačkom rtu, smještenom na jezerskoj obali, kao i činjenicom da je sagrađen na raskrću starog puta Via Egnatia. Istorija grada je bogata i burna, pominje se još u trećem vijeku pod imenom Lihnidos, kao prestonica Disaritanaca. Sa dolaskom Slovena iščezava ime Lihnidos i preobražava se u današnji Ohrid. Nušić prati brojna etimološka objašnjenja (grčka, ruska, njemačka), kako bi razjasnio tu jezičku transformaciju. U Ohridu su učenici Ćirila i Metodija, Kliment i Naum, nastavili misiju širenja hrišćanstva. U njemu je od kraja desetog vijeka bila prestonica Samuilove države i patrijaršijsko mjesto, a potom sve do trinaestog vijeka središte Pravoslavne ohridske arhiepiskopije. Za vladavine cara Dušana Silnog, gospodar Ohrida i Ohridske oblasti bio je sevastokrator Branko Mladenović, rodonačelnik porodice Brankovića i slično.

Nušić precizno opisuje i ohridske mahale (Varoš, Voska, Košišta, Mesokastro), nazive ulica, iznosi statističke podatke o broju kuća i stanovnika, predstavlja trgovačku čaršiju i brojne zanate, među kojima su ćurčijski i kožuharski najrazvijeniji, divi se jednom starom platanu na kraju čaršije u čijem stablu je bilo sačinjeno nekoliko malih radnji, a zatim detaljno opisuje znamenite crkve i manastire, od velike Svete Sofije koja je sa dolaskom Turaka pretvorena u yamiju, do crkve Svete Bogorodice (Svetog Klimenta). Najživopisniji je položaj crkve Svetog Jovan Kaneo koja je sagrađena na jednoj jezerskoj hridi. Nušić ukazuje i na ohridska šetališta: Studenčišču, na istoku, gđe se nalaze bogati vinogradi, te Trsiju, kao glavni ohridski kej sačinjen ispod begovskih kuća. Najljepši položaj u Ohridu, na visokoj litici iznad jezera, ima zgrada ućumata ili saraja, u kojoj su nekada bili dvori Sabi-hanume, prve žene znamenitog turskog gospodara Ohrida, Dželadin-bega.

2.4.Obilazeći starine i spomenike u Ohridu, Nušić se poput istoričara i paleografa naročito usmjerava na istraživanje natpisa. Pri tome, putem prepiske traži savjete i stručnu pomoć od brojnih znalaca navedenih disciplina. Kao karakterističan primjer navodimo njegovu saradnju sa Ljubomirom Kovačevićem oko razjašnjenja natpisa iz crkve Svetog Klimenta, zahvaljujući kojem se došlo do saznanja da se veliki župan Gropa, za vrijeme čije vlade nad Ohridom je sagrađen ovaj manastir, zvao Andrejaš.

Putovanje istočnom obalom Ohridskog jezera, Nušić je odabrao zbog upoznavanja dva dragocjena manastira Svetog Zauma i Svetog Nauma. Usput opisuje hrišćansko selo Trpejce (Trpezica ili Trapezica, kako ga mnogi pišu i nazivaju), smješteno u jednom zatonu podno brdašca Gradišta, sa predivnom pjeskovitom obalom. Posebnost ovoga sela je što se njihove žene i djevojke, podjednako kao i muškarci bave ribolovom, te veslaju i upravljaju čamcima kad prevoze robu na pazare u Ohrid, Strugu i Podgradec. Nušić naglašava da su valjda zato tako snažne i lijepo razvijene.

Manastir Sveti Zaum izaziva kod Nušića neprijatan utisak jer je bio potpuno zarastao u trnje i korov, tako da se iako leži na svega pet metara od obale iz daljine jedva mogao primijetiti. Kad su ušli u vlažnu i memljivu crkvu iz kubeta je prhnulo mnogo slijepih miševa. Nušićev istraživački trud i radoznalost na kraju su urodili plodom, jer je pored različitih legendi o ovome zdanju iznad vrata pronašao i počađaveli ktitorski zapis iz kojeg je, uz kasniju nužnu stručnu pomoć Ljube Kovačevića, uspio da sazna ime ktitora, ćesara Grgura Golubića, da je manastir podignut za vladavine Stefana Uroša (Nejakog) 1361. godine, kao i to da je bio posvećen Presvetoj Bogorodici Zahlumskoj.

Manastiru Sveti Naum posvećeno je čitavo deseto poglavlje putopisa. Nušić je bio oduševljen izgledom i položajem manastira, a naročit utisak ostavio je na njega predivan pogled na jezero iz odaje koju su mu odredili za boravak i spavanje. Zato odmah na početku napominje da je najprisnije svoje osjećaje i utiske unio u posebnu bilježnicu koju čuva samo za sebe i buduća prisjećanja na ove veličanstvene trenutke. “Ne samo narod, već i svi putnici, koji su videli i najlepše strane sveta, prolazeći kraj ovoga mesta, ostajali su dugo zadivljeni lepotom njegovom”.  Manastir Sveti Naum je živi svjedok slovenske, a samim tim i srpske istorije Ohridskog jezera, zato se Nušić prethodno dobro pripremio za tu posjetu i opskrbio istorijskim priručnicima. U narodu postoji vjerovanje da Sveti Naum iscjeljuje, tako da se na njegovom grobu skuplja mnogi narod i smjenjuju bolesni i nevoljni. Nušić na jednom mjestu ispravlja putopisca Hana, koji je napisao da više groba Svetog Nauma postoji jedna stijena iz koje kaplje sveto miro, te naglašava da to u ovome manastiru ne postoji, a da prema njegovim saznanjima mirotočiva stijena postoji u Moskopolju, u Podromu, ali ovdje ne.

Oko svoje najveće ohridske svetinje narod je iskitio i mnoge legende. Nušić izdvaja priču koja kazuje da je manastir sagrađen na mjestu nekadašnjih carskih dvora (što je svakako u vezi sa ljepotom položaja manastirskog), pošto je to mjesto svetitelj dobio za nagradu nakon izlječenja carske kćeri. Mnogo je ljepša druga priča koja kazuje o zidanju manastira. Prema narodnom predanju dvojica svetitelja, Sveti Naum i Sveti Kliment, započeli su istovremeno na različitim stranama jezera da zidaju bogomolje, a majstori su preko jednog zategnutog užeta dodavali potrebne alate. Pošto su crne vrane pale na uže i zatresle ga, majstori sa Svetog Klimenta prema prethodnom dogovoru obustave radove i tako ovaj manastir ostane nedovršen, a majstori na Svetom Naumu završe gradnju. Stoga u narodu i postoji vjerovanje da je Turcima bilo lako da kasnije poturče nedovršenu crkvu Svetog Klimenta.

Sa sličnim oduševljenjem, u jedanaestom poglavlju knjige, Nušić opisuje i Prespansko jezero, pošto se ispeo na vrhove Galičice koja razdvaja Ohrid i Prespu. Tada mu se učinilo da je ugledao “tajnu lepote prirodine koja se ne pokazuje svima smrtnima”.  Naročito je bio impresioniran saznanjem da se vode pet velikih jezera: Malić, Trnovo, Prespa, Ohridsko i Skadarsko, međusobno miješaju, te da na kraju preko rijeke Bojane odlaze u Jadransko more. Sa naročitom strašću Nušić je tragao za starim vizantijskim gradom Prespom, čuvenom u vojnom okrugu, Maćedoniji, a potom i prestonicom Samuilovom iz desetog vijeka. Bilo je u tome i poetskog zanosa da pronađe mjesto gđe je ubijen kralj Vladimir, legendarni junak starog doba i brojnih dramskih djela novoga vremena. Pri tome, Nušić argumentovano polemiše i pobija Srećkovićeve pretpostavke da je možda Resan iznikao na mjestu nekadašnje stare Prespe.

Na jugozapadnoj obali Ohridskog jezera, Nušić po ljepoti izdvaja manastir Kalište, čije temelje zapljuskuju jezerski talasi, a leđima je oslonjen na jednu kamenitu liticu visoku 15 do 20 metara, kao i varoš Strugu, nastanjenu na istoci rijeke Crni Drim iz Skaradskog jezera, na objema obalama njegovim. Strugu karakteriše podijeljenost naroda (na desnoj obali žive Arnauti, a na lijevoj hrišćani), a privredno je održava snažna trgovina, jer je na ukrštaju značajnih drumova, kao i veliki ulov jegulje na istoci Drima. U struškoj ravnici i Drimkolu, Nušić imenuje brojna sela, među kojima se kao kakva mala varošica izdvajaju Vefčani, nastanjeni isključivo hrišćanima, a ukratko pominje i selo Trebenišču za koje su neki pisci iznijeli vjerovanje da je možda nekadašnji Taurisijon Justinijanov tu bio sagrađen.

2.5.U petnaestom poglavlju knjige, Nušić se ogleda i kao etnograf, tako da sa velikom pažnjom opisuje život i običaje, nošnju i mentalitet naroda nastanjenog na obalama Ohridskog jezera. Glavnu masu stanovništva na zapadnoj obali do Struge čine Arbanasi, a na istočnoj obali su gotovo isključivo nastanjeni hrišćani. Nušić ukazuje na postojanje izvjesne razlike u mentalitetu hrišćana koji žive na zapadnoj obali, pomiješani sa Arbanasima, od onih koji žive na istočnoj obali jezera. Ta se razlika osjeća i u načinu života, u odijevanju, u duhu i karakteru: “Oni na zapadnoj obali junačniji su, bistriji, vedriji i nekako radije bi se prihvatili puške no rala; ovi na istočnoj obali i ohridskoj ravni ravnodušniji su, radeniji, ali i konservativniji. Dok ovi od Arnauta trpe, dotle oni tamo druguju s njima; dok se ovi tuže, oni se tamo svete”.

Nušić afirmativno govori o narodu obiju vjera na Ohridskom jezeru, naglašava da je lijep, razborit i ozbiljan. Po fizičkoj ljepoti i pravilnosti tipa naročito se izdvajaju Stružanke: “Tamo su ženske visoke, smeđe pa i crnomanjaste, lica malo duga, vrlo pravilnih crta i bogate kose”,  tako da je o tome ostala po čuvenju poznata uzrečica “Kako Struga nema druga”. Sa pažnjom opisuje narodno odijelo i potkrepljuje to brojnim fotografijama, ukazuje na sličnosti i razlike u običajima, izdvaja najrasprostranjenije porodične slave, koje ovđe nazivaju služba ili sveti, opisuje izgled i uređenost kuća za stanovanje, nabraja sačuvane mnogoljudne porodične zadruge. Najomiljeniji junak narodne tradicije je Marko Kraljević o kojem se i priča i pjeva na svim ohridskim stranama. Popularne su pjesme “Šetal Marko iz gora zelena” ili “Šetat mi Marko iz turski dvoroji”. Priče kazuju kako je Marko pio vino na Gabovskoj planini iznad Struge, na Belici ima biljeg dokle je skočio, a ispod Struge se nalazi Markov prsten od kamena. Nušić se ne upušta u detaljniju raspravu o jeziku, ali kao ilustraciju citira dijelove iz poznatih Novakovićevih dijalektoloških opisa srpskih govora ohridskog podneblja.

Putopisac sa žaljenjem naglašava da su nekadašnji međuvjerski odnosi bili znatno bolji, te da su se u novije doba pogoršali na štetu hrišćana. U prošlosti je bilo zabilježenih pojava ženidbi, zbog čega su se pojedina hrišćanska sela i poarbanasila. Nušiću su pričali Drimkolci da su se do prije kratkog vremena žene obiju vjera dobro odnosile, te da su Arnautke redovno izlazile u kolo o svim većim hrišćanskim praznicima. U novije doba se to izgubilo i samo se jedanput u godini, uoči Đurđevdana, zajedno “sastaju u zoru te pjevajući idu u bilje a pred rastanak odigraju kolo”.                           

2.6.Šesnaesto poglavlje putopisa, pod naslovom “Priča o Dželadin-begu i Tašuli”, umjetnički je značajno kao pokazatelj uključivanja legendarnog i usmenog pričanja u putopisni diskurs, ali i kao primjer preoblikovanja dokumentarno-umjetničkog u fikcionalni pripovijedni tekst. Prilikom prvog Nušićevog dolaska u Ohrid, u oktobru 1891. godine, nesrećna junakinja Tašula bila je još živa, ali je tada nije zatekao kod kuće, a kada je u avgustu 1892. ponovo došao u Ohrid, Tašula je već bila umrla. Narodno pamćenje o Tašuli i njenoj tragičnoj sudbini bilo je veoma živo, tako da je izazov za pisca bio da priču iz neposredne stvarnosti uključi ne samo u putopisnu knjigu, već i da od tog materijala kasnije sačini originalnu pripovijetku. Upoređivanjem Tašule - priče iz prošlosti sa putopisnom “Pričom o Dželadin-begu i Tašuli”, moguće je ukazati i na specifičnosti fabule i sižea, u značenju koje su ovim pojmovima dali ruski formalisti. Ako pođemo od pretpostavke da u fabuli dominiraju, te da su za nju naročito značajni vezani motivi, jer se ne mogu izostaviti bez posljedice po ispričani događaj, a da za siže mogu biti značajni i slobodni motivi (odstupanja, digresije, opisi, opservacije), viđećemo da oba teksta imaju iste vezane (dinamičke) motive, a da razlike nastaju u korišćenju slobodnih (statičkih) motiva. U putopisnoj “Priči o Dželadin-begu i Tašuli”, u kojoj je izložena fabula o tragičnoj sudbini hrišćanke Tašule koja je kao robinja rodila sina turskome silniku, a potom izvršila čedomorstvo kako bi spriječila da dijete bude odvojeno od nje i prevedeno u islamsku vjeru, dominiraju hronološki ispričani dinamički motivi, a statičkih motiva gotovo da i nema. U pripovijeci Tašula prisutni su gotovo isti dinamički motivi, kompoziciono drukčije organizovani i sa narušavanjem hronološkog izlaganja, a statički motivi su brojni i doprinose usporavanju naracije. U fikcionalnoj tvorevini umjetnički postupak je obogaćen dijaloškim oblicima, a pripovjedač zauzima auktorijalnu poziciju sveznajućeg pripovijedanja i tek na kraju, u epiloškom dijelu, dramatizuje svoju objektivnu perspektivu. U “Priči o Dželadin-begu i Tašuli”, putopisac se javlja kao prenosilac i komentator usmenog predanja. Epilozi su identični u oba teksta.

3.0.Putopis S Kosova na sinje more: beleške s puta kroz Arbanase 1894. godine, objavljen je 1902. godine,  a prikazuje život i karakteristike brojnih sredina: od Prištine, Nerodimlja i Sirinića, preko Ferizovića, Velike Hoče, sve do Prizrena, Ljume, Gore, Dukađina i Skadra. Samo Nušićevo putovanje po ovim krajevima predstavljalo je izuzetnu sposobnost i hrabrost: „Preći preko Albanije u ono doba, - preći put koji će još jednom prevaliti uz srpsku vojsku, - i napisati knjigu o tome, bio je zaista podvig“.  U tom pogledu, zaista se može govoriti o podudarnostima ovoga putopisa sa kasnijom Nušićevom autobiografsko-memoarskom knjigom Devetsto petnaesta – tragedija jednog naroda (1921). Nušić kao putopisac posebno potencira etnički sastav u tim sredinama i gradovima na putu od „Kosova do sinjeg mora“, kao i odnose između srpskog i arnautskog stanovništa, koji su često znali biti protivurječni i kretali su se od uzajamne tolerancije i razumijevanja do otvorene arnautske netrpeljivosti prema srpskom narodu. Značajna pažnja posvećena je i pojavi brojnih muhadžera ili muhamedanskih iseljenika koji su poslije Berinskog kongresa 1878. godine napustili Srbiju i došli na prostor Kosova, a najviše u Prištinu. Ukazano je na čestu netrpeljivost doseljenika i starosjedilaca islamske vjere, a pojedini muhadžeri su svjedočili Nušiću da ne mogu prežaliti svoj stari zavičaj koji su napustili i u kojem su živjeli u dobrim odnosima sa komšijama Srbima.

Važno mjesto u Nušićevim putopisnim opservacijama zauzima prostor Sirinićke župe u kojoj su Srbi, uprkos brojnim i kasnim poturčavanjima početkom 18. vijeka, bili brojniji od Arnauta. Nušić ističe veliku pobožnost srpskog stanovništva i naglašava postojanje 14 crkava. Od narodnih običaja posebno se isticala neobična pojava razvoda braka izvan opštine ili crkve tako što bi muž odsijecao od „ženine bošče (kecelje) jedno parče pred svedocima“ i time bi razvod bio svršen.  Nušić ovu pojavu dovodi u vezu sa dalekim srednjovjekovnim nasljeđem i činjenicom da je kralj Stefan Provjenčani na takav način razveo svoj brak sa prvom svojom ženom Evdokijom, kćerkom vizantijskog cara Aleksija Komnena, što je ostavilo traga sve do savremenog života. Nušić izdvaja još jednu neobičnu pojavu u porodičnom životu Srba iz Sirinićke župe, a to je pojava „dvoženaca“, koja se u novije vrijeme gubila i postajala sve rjeđa u stvarnom bračnom životu supružnika. „Porodične običaje, pravne norme, tradicijske i druge oblike ponašanja, Nušić s pravom svrstava u značajne društvene kategorije koje sa predanjima doprinose boljem razumevanju narodnog življenja u ovim krajevima u poslednjoj deceniji 19. veka“.    

3.1.Nušić opisuje prošlost i sadašnjost ovoga prostora, ukazuje na brojne pojave islamizacije i poturčavanja, ali i na snažnu nacionalnu samosvijest Srba i njihovu veliku pobožnost. Prikazani su brojni istorijski lokaliteti koji su svjedočili vjekovno srpsko postojanje na ovim prostorima, a predstavljene su i brojne crkve, manastiri i crkvišta. Naročito je u tome posvećena pažnja prikazivanju drevnog grada Prizrena i različitim entičkim grupama koje su tu znale da žive u razumijevanju i toleranciji, ali i netrpeljivosti i sukobima. Nušić navodi primjer sukoba koji su tih godina vodili Srbi i Vlasi oko vlasništva crkve Svetog Spasa.

Izrazitu i nadaleko poznatu ljepotu Prizrena i njegove okoline činile su krajnosti i kontrasti u prirodi koja ga je okruživala, kao i brojni izvori vode i riječni tokovi. Nušić tu ljepotu upoređuje sa Stambolom, Solunom, Skopljem, Ohridom i Skadrom, a u mnogo čemu je Prizren bio iznad njih i imao je čime se ponositi i uznositi. „Sa svakoga prozora, sa svakoga čardaka u Prizrenu, okreni se levo ili desno, gledaj pred sobom ili za sobom, pa ćeš uzdahnuti i zadiviti se lepoti što ti oko dogleda, lepoti kakvu ćeš retko gde naći. Retko zaista, jer tu lepotu ne čine samo visoke planine, plodna polja, pitome doline, okićeni lugovi, bistre reke i vesele rečice, već je čine one raznolikosti i protivnosti prirode koje se tako ublizu jedna kraj druge ređaju, te i čine da jedna slika drugu sve više ističe“.  Upravo su navedeni putnički opisi i upečatljivi susreti sa ljudima i podnebljem najviše doprinijeli književnim vrijednostima ovoga djela. 

Posebno važnu činjenicu za srpski narod predstavljalo je prisustvo Ruskog konzulata u Prizrenu, a tu je vijekovima bila i stolica mitropolita raško-prizrenskog i skenderijskog. U Prizrenu se nalazila i „Stolica katoličke skopske mitropolije“. Narodnosti u Prizrenu su bile raznolike. Najbrojniji su bili Turci i Srbi, ali je bilo dosta i Vlaha i Latina. Iz tog miješanja različitih običaja i kultura, vjera i običaja, stvoren je poseban ambijent karakterističan samo za ovaj grad. Kada kazuje o mentalitetu ljudi ovoga podneblja, Nušić naglašava da su „prizrenski Srbi lepi, otresiti i bistri ljudi“,  a da je na širinu njihovih pogleda uticalo postojanje Prizrenske bogoslovije i dobro obrazovanje koje su brojni Srbi stekli u njoj.

U okolini Prizrena Nušić posebno izdvaja oblast Ljume koja je do osamnaestog vijeka bila srpska, a onda je došlo do raseljavanja ili poturčavanja stanovnika ovoga prostora. Nušić naglašava da su imena sela bila još uvijek srpska i da se u „svim ljumskim selima drži još slava, i to po starom običaju; gosti se goste po tri dana. Najviše se slavi Sv. Nikola, Sv. Dimitrije, Sv. Đurđe i Sv. Ilija (Ali-Gjun)“.  „Putujući kroz bespuće, izložen raznim opasnostima, Nušić koristi svaku priliku da nešto objasni, pruži novi podatak, stvori živopisnu sliku mentaliteta, ispriča neku legendu, izloži relevantnu istorijsku činjenicu, uplete u pričanje poneko narodno predanje, zapiše narodnu pesmu“.  Pri tome je posebna pažnja posvećena Gorancima, koji su sačuvali svoj srpski jezik, ali su izgubili pravoslavnu vjeru i prihvatili islam. Nušić je dao i opširna razmatranja o običajima, vjeri i etničkom porijeklu Arbanasa, a posebno o dvjema njihovim granama: Gegama i Toskama. Opisao je oblast Dukađina. Najviše prostora na kraju putovanja posvećeno je istoriji grada Skadra, a zatim i prikazu savremenog života ovoga zapaženog grada na rijeci Bojani. Nušić opisuje mahale, pazare i bogatu privrednu tradiciju ovoga prostora, ali ga prije svega interesuje položaj i sudbina srpskog naroda koji je ostao malobrojan i izložen snažnoj asimilaciji i potiskivanju.

4.0.Građu za putopisnu knjigu Kosovo - opis zemlje i naroda, Nušić je uglavnom prikupio prilikom dvomjesečnog boravka u Prištini od januara do marta 1890. godine, kada je kao pisar srpskog konzulata u Skoplju dobio zadatak da zamijeni odsutnog vicekonzula Luku Marinkovića, a rukopis je završio dok je bio vicekonzul u Prištini od 1893. do 1896. godine. Monografiju je u dva toma objavila Matica srpska u Novom Sadu 1902. i 1903. godine. U knjizi Kosovo – opis zemlje i naroda, Nušić se najviše ostvaruje kao pisac kulturološke studije, upotpunjene i korisnim etnografskim i folklorističkim, te geografskim i privrednim istraživanjima.

Važno je naglasiti da ovu putopisnu knjigu krasi i veliki broj originalnih fotografija, crteža, nacrta i ilustracija, što je bilo u duhu sa Nušićevom intermedijalnom koncepcijom putopisnog postupka. Prema našim uvidima radi se ukupno o 52 fotopisa u kojima se pojavljuju impresivne slike prirode, poput utoke Sitnice u Ibar, te Laba u Sitnicu, starih utvrđenih gradova, poput Zvečana i Kačanika, kao i mostova, planinskih prevoja, seoskih kuća, svadbi i proslava, narodnih igara i veselja, crkveno-narodnih sabora kod Gračanice, crteža sa ženskih seljačkih košulja i narodnih nošnji. Upečatljive su i fotografije „Glavnog sokaka“ u Prištini, Taš-džamije, hapsane i hapšenika, „Stare sahat-kule“ u tom gradu, zgrade Srpskog konsulata u Prištini i sl. Ukazujemo i na autentične notne zapise narodnih pjesama koje su pjevali Srbi na Kosovu krajem 19. vijeka.

4.1.U prvoj cjelini prve knjige Nušić izlaže osnovne geografske karakteristike ovoga prostora. Ukazuje na ime, položaj, granice, veličinu i površinu, na planinske masive, kotline i polja, na glavne vodene tokove, kao i glavne odlike prirode. Odmah na početku naglašava da je kosovska ravnica jedna od onih visokih kotlina, koja uz skopsku, tetovsku i metohijsku kotlinu, dominira većim dijelom Balkanskog poluostrva. Samo ime Kosovo spominje se u srpskim spomenicima tek od 14. vijeka, a prema pretpostavkama istoričara Srbi su uglavnom naselili ovo podneblje od petog i šestog vijeka. Nušić iznosi i različite pretpostavke o porijeklu i značenju ovoga kosovskog imena. Po jednima vodi porijeklo od ptice kosa, po drugima od glagola kositi, a po trećima od imena Samuilove kćeri Kosare. Postojalo je u narodnom predanju vjerovanje i da je ime poteklo od toga što su se na ovome prostoru odvajkada brojne velike sile „kosile“ (tukle), tako da je u srpskoj svijesti Kosovo označavalo „bojište“. Nušić ne zaboravlja da ukaže i na to da naziv Kosovo postoji i u drugim krajevima gdje živi srpski narod, a posebno je ukazao na Kosovo polje u Dalmaciji kod Knina, na selo Kosovac u Podrinju, selo Kosovica u Dragačevu, jedno malo polje Kosovo u okolini Višegrada na Drini, kao i selo Kosovo u debarskoj oblasti u Staroj Srbiji, a zatim i selo Kosovo kod Elbasana i selo Kosovica kod Argirokastre u Albaniji. Pošto je teritoriju Kosova obuhvatao sliv rijeke Sitnice, sve do njenog ušća u rijeku Ibar, Nušić je ukazao i na to da je uzdužna osovina Kosova, od Kačanika do Mitrovice, iznosila oko 78 kilometara, te da je bila omeđena planinskim lancima Kopaonika, na sjeverozapadu, kao i Šar-planine na jugoistoku. Najviši kosovski vrh nalazi se na Goleš planini i visok je 1058 metara. Nušić je ukazao i na klimatske uslove, temperaturne razlike između zimskih i ljetnjih mjeseci, koje su se kretale od 3 do 21 stepena, a zatim je naglasio brojne vjetrove, koji su naročito bili zastupljeni u jesen (Severac, Sinjomorac, Cerovik i sl.).  

4.2.U drugoj cjelini Nušić se bavi geopolitičkim i privrednim karakteristikama. Opisuje upravu i upravno uređenje, glavne puteve i saobraćajna sredstva, a zatim usmjerava pažnju na privredu, vodeće zanate, kao i pijace i robu koja se prodavala na njima. Ukratko je opisana upravna organizacija kosovskog prostora još od srednjega vijeka i vladavine Brankovića, ali je detaljno prikazano administrativno uređenje nakon Berlinskog kongresa 1878. godine i formiranja Kosovskog vilajeta sa sjedištem u Prištini, koji je obuhvatio sjeverni dio Stare Srbije, od nove granice Kneževine Bugarske do granica Bosne i Crne Gore, a obuhvatio je najveći dio moravskog podneblja i skopske ravnice. Ubrzo je 1887. godine sjedište valiluka premješteno u Skoplje, a Priština je ostala serdište samo jednog, Prištevačkog sandžaka.

Nušić predočava i najvažnije puteve i saobraćajnice koje su prelazile preko Kosova. Najpoznatiji je bio stari rimski vojnički put Via Ignatia, a novi drumovi su povezivali istok i zapad sve do Skoplja do Mitrovice i Zvečana, te od Prištine prema Kuršumliji i Nišu, kao i od Prištine prema Prizrenu i dalje dolinom Drima prema Skadru i Jadranskom moru. U dubokoj vezi sa mrežom puteva je i razvoj privrede sa zemljoradnjom kao glavnom djelatnošću. Zbog feudalnog uređenja zemlja je pripadala arnautskim i turskim begovima i agama, a Srbi su kao čipčije uglavnom radili na toj zemlji. Nušić navodi glavne kulture, poput pšenice, ovsa, raži i kukuruza, dok je proizvodnja konoplje bila zastupljena u Nerodimnju, a vinogradrstvo je bilo oskudno iako je zemlja bila blagorodna za uzgoj grožđa. Šumarstvo je bilo slabo razvijeno, a uzgoj stoke samo za kućne potrebe, dok je svinjarstvo bilo zastupljeno samo u srpskim kućama i bilo je zabranjeno da se iznose na pijace. Rudarska privreda koja je bila razvijena u srednjem vijeku, uglavnom je napuštena, a okna i trgovi su bili zatrpani. Nušić izdvaja četiri aktivna rudnika u Siriniću, kao i jedan rudnik hroma u Kačaniku. Među zanatskim djelatnostima izdvajala se varošica Janjevo, najviše po proizvodnji odlivaka od gvožđa i mesinga, ali su na teritoriji čitavog Kosova bili zastupljeni i bojadžijski, kožarski, puškarski, grnčarski, terzijski, kujundžijski, zidarski i brojni drugi zanati. Nušić detaljno opisuje i glavne pijace u Prištini, Prizrenu, Mitrovici, a zatim ukazuje i na puteve robe sve do pijaca u Solunu, Skadru i Trstu.    

4.3.Treća cjelina ima etnografske karakteristike i opisuje sastav stanovništva i opšte osobine, kao i odnose srpskog i arbanaškog naroda, vjerska opredjeljenja, a zatim prikazuje glavna obilježja narodnog života. Prikazane su glavne varoši i sela, kao i varoške i seoske životne osobine, a zatim je ukazano na značaj crkvenog i školskog života. Posebno mjesto zauzimaju predočene osobine privatnog života, sa upečatljivim opisima kuća i zadružnih porodičnih odnosa, načinom odijevanja, narodnosnim karakteristikama i običajima. Nušić je narodnosne osobine i običaje posebno upečatljivo prikazao kroz brojne folklorističke zapise dijelova narodnih lirskih i epskih pjesama, kao i proznih vrsta, poput legendi i predanja, skaski, šaljivih priča i poslovica.

Upravo su u tom segmentu rukopisa dati brojni zapisi srpskih narodnih poslovica, pjesama i predanja o Kosovu. Nušić naglašava da srpski jezik kojim se govori na Kosovu pripada resavsko-moravskom dijalektu, a da se „najčistiji i najlepši jezik“ govori na prostoru između Laba i Ibra. U varoškim govorima je prisutno mnogo turcizama, dok su seoski govori leksički čistiji. Izdvajamo neke poslovičke iskaze, koji su na sličan način bili prisutni i u drugim srpskim oblastima: „Od zeta sin i od vrbe klin ne biva“, „Prema glavi i brič“, „Prema sveca i tamnjan“, „Prema crkve i kandilo“, „Krivo da sedimo pravo da zborimo“ i sl.  Navodimo i zapisane šaljive priče: „Odža u Janjevo“, „Ćosa i medved“, „Zijavet“. Najbrojniji su zapisi epskih i lirskih narodnih pjesama: „Trideset junaka i Margita devojka“, „Stojan Popović i Inđija devojka“, „Todino lice“, „Oj, livado“, „Oj, kitice“ i sl. Nušić je opisao i narodne igre, a među njima posebno kolo „oro“, dao je i etnomuzikološke zapise pojedinih pjesama: „Oj, devojko, bela peruniko!“, „Sadih jelu“, „Cveta kaluša“ i sl. Nušić je opisao i brojne narodne običaje, a posebno prikazuje porodične slave, među kojima su na Kosovu bili najzastupljeniji Sveti Nikola, Sveti Jovan, Sveti Arhanđel Mihajlo, Sveta Petka, Sveti Dimitrije, Sveti Đorđe i Sveti Vasilije.

Na Kosovu je bio raširen i običaj „pobratimstva“, koji je obuhvatao ne samo muškarce, nego i djevojke, pa čak i muškarce i djevojke. Ostvarivao se u crkvi kroz čitanje posebne molitve, a pobratimi su se smatrali kao rod u kući i ni po čemu se nisu odvajali od krvnih srodnika. Nušić naglašava da je bilo primjera da se pobratime Srbin i Arnauitin, ali da je u novije vrijeme to sve rjeđa pojava jer „Arnauti na Kosovu nemaju više bese, njihova reč nije pouzdana; njihova vera nije tvrda“.  Opisane su i običaji narodne mobe za pomoć u velikim sezonskim poljskim radovima, prikazano je i narodno veselje o pokladama, poznatije kao „pročka“, a označavala je početak velikog posta. Prikazani su i najradosniji narodni običaji povodom obilježavanja Božića i Vaskrsa, kao i lazareva subota, Cveti, Đurđevdan i sl.

4.4.U četvrtoj cjelini, koja je smještena u drugu knjigu Nušićevih zapisa o Kosovu, predstavljeni su najveći gradovi i oblasti, kao i važni istorijski lokaliteti. Među gradovima posebno su izdvojeni Priština, Ferizović ili Uroševac, Janjevo i Lipljan, Vučitrn, Kačanik, Miloševa banja, Mitrovica i Zvečan. Predstavljene su čitave oblasti, poput Širokog polja, Nerodimnje, Paunovog polja, Goleša, Slovinje i Čičavice. Ukazano je na istorijske lokalitete, poput Gazimestana i Muratovog tulbeta, Zvečana, kao i brojnih srpskih manastira, poput Gračanice i Samodreže.

Naročito ovom prilikom izdvajamo upečatljiv zapis o manastiru Gračanica, zadužbini kralja Milutina. Nušić najprije predočava geografski položaj na kome je smješten ovaj manastir, a zatim i naselje koje se kasnije formiralo oko manastira. Iza toga prikazuje istorijske izvore o  nastanku manastira i legende koje su u narodu pratile ovu drevnu i svetu zadužbinu. Jedna od tih legendi govorila je da se kralju Milutinu kad je zanoćio na mjestu gdje je sagrađena Gračanica javio san u kome je dobio poruku da podigne zadužbinu. Prema istorijskim izvorima manastirska crkva je završena u septembru 1321. godine, bila je posvećena Svetoj Bogorodici, a priprata je dozidana 1570. godine. U svom zdanju manastir je imao i dvije crkvice Svetog Jovana Preteče i Svetog Blagoveštenja.  Manastir je sve do sredine 17. stoljeća bio nastanjen monasima i imao je u svom sastavu školu. Iza toga je u nekoliko navrata bio zapustio i obnavljan je više puta sve do druge polovine 19. vijeka. Najteži period manastir preživljava krajem 18. vijeka „kad je Kosovom gospodario besni Jašar-paša, koji se beše naročito okomio na srpske crkve i manastire valjada i zato što i sam beše Srbin po poreklu“.  Nušić posebno naglašava da je bilo poznato da je upravo Jašar-paša skinuo sa Gračanice olovo kojim je bila pokrivena, te da je njime pokrio svoju džamiju u Prištini. Kada je Nušić boravio na ovim prostorima Gračanica je bila obnovljena, a krov je bio prepokriven cinkom. Naročito je važno to što su bili položeni temelji novoj školskoj zgradi, koju je kao zadužbinu podizao Marko Stojanović, advokat iz Beograda.

Sa mnogo pažnje Nušić je prikazao i samu arhitekturu i živopise manastira Gračanica. U tom smislu veoma su korisni izloženi nacrti, dimenzije, fotografije i natpisi koji su na najbolji način prikazali značaj ove zadužbine. Crkva je sagrađena od kamena i opeke, a razmjere su joj bile gotovo savršene i činile su čitavu građevinu veoma elegantnom. Nušić se poziva na ocjenu Andre Stefanovića, profesora građevinskih konstrukcija na Velikoj školi u Beogradu, po kojoj se arhitektura Gračanice po matematičkoj preciznosti može uvrstiti u red najljepših građevina srpsko-vizantijske škole. Među živopisima naročito su bili upečatljivi oni koji su predstavljali kralja Milutina i kraljicu Simonidu u prirodnoj veličini. Na svodu je naslikan živopis Isusa Hrista, sa anđelima lijevo i desno od njega koji su spuštali krune na glave Milutina i Simonide. Nušić kao naročito značajan izdvaja i živopis cijele loze Nemanjića sve do Milutina. „To je živa istorija a ujedno i građa, koju ne treba ni istoričar ni slikar da obiđe“.  Detaljno je opisana povelja kralja Milutina ovoj svojoj zadužbini koja je bila ispisana na zapadnom zidu, a Nušić ističe da je više puta tumačena u prošlosti u prepisima Stefana Verkovića, a zatim i Miloša S. Milojevića, dok je u najnovije doba, 1895. godine, najbrižljivije i najtačnije je to uradio Ljubomir Kovačević. U samom crkvenom zdanju privlačile su pažnju i velike grobne ploče, a Nušić naglašava da je pored episkopa lipljanskog Teodora i mitropolita prizrenskog Dionisija poznato i to kako je knez Lazar poslije pogibije u Kosovskom boju 1389. godine dvije godine počivao u Gračanici. Na kraju poglavlja o Gračanici, Nušić daje i zapis jedne narodne pjesme posvećene ovom manastiru.

Dragocjen je i posebno izdvajamo Nušićev opis Nerodimnje, znamenite po tome što se „provlačila kroz najznatnije događaje u istoriji Nemanjića“,  a pominjana je u poveljama Stefana Dečanskog i Stefana Dušana. Upravo je na tom mjestu preminuo 29. oktobra 1321. godine kralj Milutin, a zatim je prenijeto i sahranjeno njegovo tijelo u hram Svetog Stefana u Banjskoj, koji je bio Milutinova jedna od najljepših zadužbina. „Nerodimnja leži na najubavijem mestu na Kosovu, opkoljena sa svih strana gorom a samo s jedne ravnicom koja je i vezuje za Kosovo. Tu raste krasno voće; diže se lepa i gusta šuma i slivaju se bistre vode“.  Nušić opisuje i aktivnu crkvu Svetih Arhanđela koju su u to vrijeme opsluživala dva sveštenika, ukazuje na postojanje dobre srpske osnovne škole, kao i na brojna srpska sela u tom kraju, a posebno prikazuje zidine crkve Svetog Uroša, koja se nalazila ispod ruševina starog grada Petrića. Prema narodnom predanju koje je čuo u tom kraju, Nušić nas upoznaje sa vjerovanjem da je upravo na tom mjestu Vukašin Mrnjavčević pogubio Uroša Nejakog kada su iz Prizrena bili došli u tvrdi grad Petrić i otišli u lov u njegovoj šumovitoj okolini.    

5.0.Možemo zaključiti da je Nušić kao pisac putopisnih studija ostvario izuzetan doprinos srpskoj književnosti i kulturi, a da njegov postupak krasi prijemčiv stil kazivanja, svekolika radoznalost duha, dobronamjeran pristup i neopterećenost bilo kakvim predrasudama i stereotipima o sredinama koje upoznaje i narodima sa kojima se susreće. Tihomir Đorđević je knjigu Kraj obala Ohridskog jezera odmah po izlasku iz štampe ocijenio u Bosanskoj vili kao putopis od značajne vrijednosti. „Lepota opisa, neobično lak i primamljiv stil i raznolikost predmeta, koji se opisuju, i od kojih je svaki naročite pažnje vredan, čine na čitaoce osobiti utisak.“  Nešto kasnije, 1914. godine, Jovan Skerlić je brzopleto zaključio da Nušićevi „putopisi nemaju književnih pretenzija“,  čime je zadugo odložio ozbiljnija čitanja i tumačenja ovoga segmenta njegovog književnog rada.

Kasnija pažljiva čitanja dovela su do potpuno suprotnih i afirmativnih ocjena Nušićevog putopisnog djela. U vrijeme kad se gotovo svi znatniji pisci srpskog realizma ogledaju i u putopisu, a kad još uvijek neprikosnovenu slavu u ovome žanru drži romantičarski pjesnik Ljubomir Nenadović, Nušićeva pojava je bila dragocjena, podjednako zbog ozbiljnosti i sistematičnosti s kojom je pristupio izradi knjiga, koliko i zbog književnog talenta i nadahnuća zahvaljujući kojima je bio u stanju da na umjetnički neposredan način predstavi podneblja po kojima je putovao i ljude sa kojima s esusretao. Nušićeve knjige putopisnog karaktera pokazuju izrazitu sistematičnost, kao i sposobnost da zanimljivo ispriča prošlost i sadašnjost prostora na kojima je kao diplomata službovao. Knjiga Kosovo – opis zemlje i naroda napisana je objektivno i bez literarnih impresija, kao antropo-geografska i etnografska studija, dok je knjiga S Kosova na sinje more: beleške s puta kroz Arbanase 1894. godine više putopis, a manje dokumentarna studija, tako da je sva zasnovana na ličnim utiscima i putničkim doživljajima i opservacijama. Knjiga Kraj obala Ohridskog jezera djelotvorna je sinteza jednog i drugog postupka. S pravom je zbog svega toga naglašeno da je Nušić bio s jedne strane nastavljač važne putopisne tradicije srpske književnosti, a s druge strane „preteča antropo-geografskih monografija Cvijićevog tipa“ iz kasnije serije Naselja i poreklo stanovništva.                 

Dokumentarno-umjetnička ravan: istorijske, arheološke, etnografske, etnopsihološke, folklorne, geografske i privredne rasprave i osvrti, fotopisi i notni zapisi, jezičke studije o starim zapisima i natpisima; doprinose naglašenoj kulturološkoj dimenziji Nušićevih putopisnih tekstova i zasnovane su na znatnom stepenu studioznosti i objektivnosti. Putopisne slike, lične impresije i zapažanja, utiču na naglašenu literarnost dokumentarne građe, tako da u njima prevashodno upoznajemo subjektivnu dimenziju i piščev književni talenat. Vješto spajanje faktografskog sa legendarnim i fikcionalnim, omogućava nam da Nušićev putopisni postupak mjestimično doživljavamo kao nesputano pripovijedanje o prostoru i ljudima Ohridskog jezera, Kosova, Metohije, sve do Skadra i Jadranskog mora, koje je i danas blisko i zanimljivo za posvećenu i radoznalu književnu publiku.

PODELITE OVAJ TEKST NA: