Uloga benediktinaca u evangelizaciji Duklje (druga polovina IX – XII vek)

 Dr Katarina Mitrović

U radu je predočena moguća rekonstrukcija procesa evangelizacije Duklje u periodu od IX do XII veka, kada su benediktinci intenzivno delovali u krajevima između Kotora i severnoalbanskih planina. U prvom delu govori se o pojmovima hristijanizacije i evangelizacije ilustrovanim primerima iz evropske istorije, s posebnim osvrtom na ulogu benediktinskih misionara u opisanim procesima. U drugom delu reč je o Duklji. Razmotrena su sva dosadašnja relevantna saznanja o hristijanizaciji južnoslovenskih plemena, posebno Srba i Hrvata. Usled nedostatka pisanih svedočanstava, kao glavni izvor za postavljanje hipoteza poslužili su materijalni ostaci manastirskih kompleksa, sakralna topografija i kultovi u komparaciji sa tragovima (južno)slovenske/srpske mitologije i narodne religije. Naposletku razmatra se pitanje jezika koji su benediktinci koristili u bogosluženju i svakodnevnoj komunikaciji.

Donedavno nauka je uglavnom poklanjala poverenje vestima Konstantina VII Porfirogenita (913–959) prema kojima su srpska i hrvatska plemena konačno pokrštena za vlade njegovog dede cara Vasilija I (867–886). U vreme cara Iraklija (610–641) na istorijsku pozornicu Balkanskog poluostrva stupili su mladi slovenski narodi Srbi i Hrvati. Među njih su odmah upućeni sveštenici iz Rima, čija misionarska pregnuća nisu dala očekivane rezultate, barem prema svedočanstvu cara-pisca. Učvršćivanje vizantijskog uticaja na Jadranu u vreme Vasilija I omogućilo je da se glavni talas pokrštavanja odigra baš u naznačenom periodu. U novije vreme Predrag Komatina je argumentovano dokazao da prvih godina vladavine Vasilija I nije bilo nikakve vizantijske misije koja se bavila pokrštavanjem Srba i Hrvata, te da se vesti o Slovenima pogrčenim i podređenim arhontima po romejskom načinu, koji su primili svetinju spasonosnog krštenja zapravo odnose na Slovene u Grčkoj, tačnije na Peloponezu. Isti autor iznosi nedvosmislene dokaze da su Hrvati u prvoj poloviniIXveka uveliko prihvatili hrišćanstvo, te da pismo pape Jovana VIII upućeno srpskom knezu Mutimiru u maju 873. godine svedoči o tome da je proces izgradnje rimske crkvene organizacije na tlu Srbije daleko odmakao. Činjenica da su okolna slovenska plemena Neretljane, koji su se uporno opirali hristijanizaciji, nazivala Paganima, što je pojam preuzet iz latinskog crkvenog vokabulara, govori u prilog tezi da su Srbi i Hrvati u doba cara Vasilija Ibili uveliko pokršteni. Letopis popa Dukljanina beleži povest o legendarnom kralju Svetopeleku koji je ugostio Konstantina (Sv. Ćirila) kada je prelazio preko njegove zemlje na putu iz Velikomoravske kneževine za Rim. Čuvši iz Konstantinovih usta propoved o Svetoj Trojici, Svetopelek je odlučio da se pokrsti. Nedugo potom održan je sabor na Duvanjskom polju, na kome je, između ostalog, uspostavljena crkvena organizacija u Svetopelekovoj državi. Ova pripovest, ma kako legendarna, upućuje na zaključak da se hrišćanstvo među Južnim Slovenima širilo odozgo, počevši od vladara i njegovih najbližih saradnika, kao i u slučaju ostalih slovenskih, germanskih i keltskih naroda, o čemu je već bilo reči.

TiborŽivkovićjesmatraodakastra oikoumena,koje na području Hrvatske, Paganije, Zahumlja, Travunije, Duklje i Srbije pominje car-pisac,čine sastavni deo hrišćanske vaseljene, odnosno predstavljaju sedišta rimske crkvene organizacije, i da ih treba razlikovati od Porfirogenitovih naseljenih gradova. Prema mišljenju istog autora, takvi crkveni centri su Nin u Hrvatskoj, Ston u Zahumlju, Mokro u Paganiji, Trebinje u Travuniji,  Destinikon u Srbiji i Gradetai u Duklji. Kako su se Srbi i Hrvati uglavnom naseljavali u župskim predelima, oni su zatečene poznoantičke i ranovizantijske centre manjih razmera i značaja (oppida, mutationes, castra), koji su se obično uzdizalina nadmorskoj visini između 400 i 700 m, pretvarali u vlastita upravna i vojna sedišta. U njima su obitavali isključivo župani sa svojim porodicama, zvaničnicima i vojnicima. Ovi slovenski gradovi nisu imali funkciju privrednih centara. U VII i VIII veku Srbi, Hrvati i drugi Južni Sloveni izbegavali su da se naseljavaju unutar antičkih gradova i većih fortifikacija, eventualno su se njima koristili u slučajevima opasnosti, pretvarjući ih u privremene refugijume, odnosno pribežišta u slučaju opasnosti. Tako su Sloveni naselili neposrednu okolinu Singidunuma, ali je sam grad u VII i VIII veku najverovatnije bio pust.Najstarije slovensko naselje u Singidunumu potiče iz druge polovine IX veka. Pružalose savskom padinom,na prostoru potonjeg Zapadnog podgrađa i južnog dela Donjeg grada,u gotovo agrarnom ambijentu.Na području slovenskih arhontija pominju se crkve extra muros, tj. izvan bedema opisanih gradskih naselja, posebno u periodu između 850. i 950. godine. Njihovo postojanje, kao i pozicija koja ukazuje na okrenutost ka spoljnom svetu – stanovnicima župskih predela, prema mišljenju Tibora Živkovića, predstavlja dokaz o poodmaklom procesu hristijanizacije među slovenskim doseljenicima. Premda pojedini autori osporavaju ovakve zaključke, mišljenja smo da stavove Tibora Živkovića nikako ne bi trebalo odbaciti. Štaviše, trebalo bi ih iskoristiti u naknadnim istraživanjima i promišljanjima na zadatu temu. U svakom slučaju, hristijanizacija slovenskog življa na zapadnom Balkanu predstavljala je dugotrajan proces čije faze izmiču jasnom sagledavanju modernog istraživača.

Mišljenje Ljubomira Maksimovića da pokrštavanje Srba i Hrvata nije bilo praćeno zamašnim misionarskim poduhvatima, kao i teza Jovana Kovačevića da monaštvo u načelu nije igralo bitnu ulogu u procesima hristijanizacije slovenskog življa u zaleđu Jadrana, možda imaju utemeljenja kada se govori o širim balkanskim prostorima. Smatramo da bi problemu trebalo prići iz drugog ugla kada je reč o području južno od Dubrovnika, bilo da je ono ulazilo u sastav prvobitnih distrikata Kotora, Budve, Bara, Ulcinja i drugih centara vizantijske uprave, ili se nalazilo izvan njih pod kontrolom i vlašću slovenskih poglavara, u kasnije doba dukljanskih vladara. Ako uzmemo u obzir pozitivno utvrđenu činjenicu da je benediktinsko monaštvo odigralo značajnu ulogu u evangelizaciji mnogih germanskih i slovenskih naroda, od Britanije na zapadu do istočnih oboda Panonije, ne bi trebalo sumnjati da su se i benediktinci na istočnim jadranskim obalama, u Boki kotorskoj i Duklji, takođe bavili misionarskim radom. Ovo utoliko pre što je južna Italija bila kolevka benediktinskog monaštva. Pokrštavanje Slovena često je shvatano kao povratak Majci Crkvi u smislu da su teritorije na kojima su živela slovenska plemena, posebno u Panoniji i na Balkanu, u pozno rimsko doba zaista bile hrišćanske pod jurisdikcijom Rima ili Carigrada. Svetilište Majke Božje u Loboru, danas u Hrvatskom zagorju, predstavlja u arheološkom smislu dobro dokumentovan primer koji omogućava uvid u kompleksne procese hristijanizacije. Benediktinci su došli u mesto Lobor na trasi antičkog puta koji je povezivao Sisciju (Sisak) i Petovionu (Ptuj) krajem VIII ili na samom početku IX veka. Tu su zatekli ruševine jednobrodne hrišćanske crkve, verovatno s početka VI stoleća, pored koje su počeli da obrazuju vlastiti manastirski kompleks. Prvobitna benediktinska crkva bila je drvena i ona je srušena u XI veku, kada je sagrađena trobrodna preromanička bazilika. Tako su benediktinci u Loboru stvorili misionarski punkt Akvilejske patrijaršije, kojim su rukovodili sve do pred kraj XI veka, odigravši značajnu ulogu u evangelizaciji Slovena nastanjenih u krajevima između Drave i Save.

Benediktinci su stoga bili više nego pogodan posrednik u odnosima između primorskih gradova, u kojima je postojala stabilna crkvena organizacija na čelu sa episkopima pod jurisdikcijom Rimske crkve, i njihove okoline u velikoj meri naseljene slovenskim stanovništvom koje se postepeno upoznavalo sa hrišćanskom verom i na njoj zasnovanim civilizacijskim obrascima.U Duklji, potonjoj Zeti, i susednim severnoalbanskim oblastima postojalo je više episkopskih sedišta pod jurisdikcijom Rima (Albanum, Baleč, Danj, Drivast, Sapa, Sard, Svač, Skadar). Reč je o naseljima s malim brojem stanovnika, koja su imala statut, komunalno uređenje i bedeme zbog čega su smatrana za gradove. Njihov postanak seže u doba Seobe naroda, kada je romansko stanovništvo sa širih balkanskih prostora spas potražilo u pribrežnim zonama. Bežeći iz gradova i crkvenih sedišta postradalih u napadima Gota, Slovena i Avara, Romani su episkopske katedre preneli u svoje novo okruženje. Prodor slovenskog življa prema zaleđu primorskih gradova odvijao se postepeno, decenijama. Antički gradovi u širem zaleđu napuštani su uglavnom zato što su gubili ulogu ranijih privrednih i administrativnih centara, dok se samo u pojedinim slučajevima može govoriti o razaranjima koja su preko noći dovela do zamiranja urbanog načina života. Mikrotoponimija zabeležena u Boki kotorskoj svedoči da su se romanski nazivi najduže održali duž morske obale, dok se na padinama okolnih brda u većem broju pojavljuju slovenska imena lokaliteta, što svedoči o etničkim prilikama u dužem vremenskom periodu.

Izborom mesta na kojima su podizani, izgledom kojim su upotpunjavali okolni pejzaž, načinom privređivanja i životnim navikama monaha, benediktinski manastiri su se dobro uklapali u svet agrarnog društva, svet slovenskog i albanskog sela. Premda će savremenom istraživaču pojedinosti međusobnih uticaja zauvek ostati nepoznanica, to ne umanjuje njihov suštinski značaj za razvoj mikrosveta koji je snažno pulsirao u senci vizantijskih gradova, iako njegova egzistencija često deluje gotovo neprimetno. Primorski urbani centri bili su i u duhovnom smislu okrenuti prema svojim slovenskim susedima, o čemu govori postojanje katedralnih crkava i većeg broja sakralnih građevina na malom prostoru unutar bedema, kao i na području prvobitnih distrikata. Hramovi svedoče ne samo o razvijenoj crkvenoj organizaciji, već i o misionarskim pregnućima.

Benediktinci su u Duklji zatekli slovensko stanovništvo koje je izvesno bilo upoznato sa hrišćanskim učenjem, verovatno delimično i hristijanizovano. Procesi evangelizacije tek su stupali na scenu, svakako dugotrajni i veoma kompleksni. Prokopije je zapisao da Sloveni i Anti veruju u boga tvorca munje koji je jedini gospodar sveta i kome prinose goveda i druge žrtvene životinje. Prema ovom piscu, Slovenima nije bio svojstven bilo kakav oblik fatalizma, budući da nisu verovali u sudbinu. U trenucima smrtne opasnosti zavetovali bi se Bogu da će mu, ako im pomogne, prineti žrtvu, što su u slučaju povoljnog ishoda prilježno izvršavali. Verovali su i u božanstva nižeg reda, poput nimfi, kojima su takođe prinosili žrtve. Budući da su dugo vremena živeli u dodiru s Avarima, Južni Sloveni su morali doći u dodir i s njihovom šamanističkom religijom koja se odlikovala elementima dualnosti. Glavna je podela na nebo i zemlju koje povezuje drvo života postavljeno na najvišu planinu na kojoj se nalazi i pupak sveta (omfalos). Dalje sledi podela na sedam zemaljskih i dve nebeske (solarnu i lunarnu) zone. Sunčeva svetlost simbolizuje dobro (domaće životinje), mesečeva svetlost simbolizuje zlo (divlje zveri). Bokolabra je vođa šamana koji su posedovali isceliteljske moći i sposobnost proricanja budućnosti. Na širim balkanskim prostorima Sloveni su se u dodiru s romanskim stanovništvom susretali sa tzv. latentnim hrišćanstvom, koje je usled nemogućnosti opstanka stabilne crkvene organizacije s vremenom sve više potpadalo pod uticaj narodnih verovanja i običaja koji su poreklo vodili iz daleke prošlosti. Reč je ne samo o tradicionalnoj rimskoj religiji u kojoj je preovladavao mitraizam, već i o ostacima drevne ilirske i tračke mitologije. U dinarskim krajevima dominirali su patrijarhatsko-solarni kultovi, dok su istočno od Velike Morave pretrajavala matrijarhatsko-htonska, u osnovi lunarna načela. Narodna religija Srba bila je nadahnuta dnevnim i godišnjim putovanjima Sunca preko neba (na konju ili u kočijama), njegovim umiranjem i ponovnim rađanjem, toplotom i svetlošću koji su obasjavali svet i sva bića. Za razliku od Sunca, Mesec je doživljavan kao stanište duhova, povezivan je sa umiranjem i propadanjem. Sunce i Mesec su imali antropomorfna svojstva, jeli su i pili, umivali se, igrali u kolu, ženili se zvezdom Danicom i dr. Pomračenja sunca i meseca shvatana su kao najava kataklizmičnih dešavanja.

 Izvesna istraživanja folklornog materijala upućuju na zaključak da je glavno božanstvo Južnih Slovena, samim tim i Srba, bio Trojan (Trajan, Triglav), koji je u sebi sažimao kosmološke i antropološke cikluse, budući da je bio odgovoran za nastanak/rađanje, održavanje i propadanje/umiranje sveta i svakog pojedinca. Triglava su, zapravo, činili Svarog, Perun i Svetovid sa atributima Boga stvaraoca, Boga gromovnika i Boga ratnika. Njima su bila potčinjena sva ostala božanstva. Posve je opravdano postaviti pitanje da li je evangelizatorima, u ovom slučaju benediktincima, posao time bio olakšan ili otežan, ako pođemo od premise da je u kolektivnoj svesti slovenskog življa postojala ideja o trojičnom Bogu? Da li su Bog Otac, Bog Sin i Sveti Duh mogli relativno lako zameniti Svaroga, Peruna i Svetovida? Znatno kasnije u narodnoj religija Srba Bog je predstavljan kao antropomorfno biće, obično starac sa dugom sedom bradom. U društvu izabaranih anđela i svetaca živeo je na nebesima i tek povremeno se spuštao na zemlju kako bi iskušao ljude, te ih je u skladu sa njihovim postupcima nagrađivao ili kažnjavao. Ideje o transcedentnosti, sveprisutnosti i svemoći Božjoj ostale su strane narodnoj pobožnosti. Verovalo se da Bog ne može da menja sudbinu koju su suđaje dosudile pojedincu na rođenju, iako iz svojih nebeskih obitavališta ima uvid u sve što se na zemlji događa. Ideja božanske univerzalnosti takođe je bila neprijemčiva, jer je Bog shvatan kao zaštitnik zajednice, onaj koji na njenoj strani vojuje protiv druge etničke ili religijske skupine, redovno doživljavane kao neprijateljske i ugrožavajuće.

Manastirski kompleksi bili su važan urbanogeni činilac, stožer prostornog planiranja i ponašanja prema kome je šira zajednica oblikovala svoje navike. Crkva predstavlja fizičko i duhovno središte manastirskog kompleksa, zemaljski odraz transcendentnog modela u odnosu na koji se razvija planimetrija. Uspostavljanjem sopstvenog gazdinstva, do čega se dolazilo kupovinom i darovnicama vladara i drugih uglednih pojedinaca, manastir postaje nukelus, svojevrsni axis mundi, oko koga se postepeno širi mreža seoskih naselja, što neminovno dovodi do interakcije. Benediktinci su bili vični tehnikama obrade zemljišta i zanatskim umećima, insistirajući na primeni određenih standarda, čime su doprineli razvoju agrarnog društva u pojedinim zonama.Pavle Mijović je smatrao da su benediktinci podstakli melioracione radove u cilju pretvaranja Barskog polja u obradivu površinu pogodnu za uzgoj brojnih kultura.U oblastima gde se proces urbanizacije odvijao sporo, manastiri su preuzimali funkciju urbanih centara. U njihovoj blizini održavali su se sajmovi na kojima se okupljao veliki broj ljudi iz susedstva i udaljenih krajeva.Grad Sent Albans u grofoviji Hertfordšajr u Velikoj Britaniji nastao je tako što su trgovci dolazili na sajmove pored opatije Svetog Albana. Oni su s vremenom počeli da podižu zgrade poslovne namene i da se trajno naseljavaju oko manastira.Sudbina je manastirima povremeno dodeljivala ulogu refugijuma, kada su u trenucima velikih nevolja pružali utočište desetinama žitelja obližnjih naselja, kao što je to bio slučaj s Ratačkom opatijom u vreme rata između Mlečana i Osmanlija (1499–1502). Benediktinci su manastire često podizali na ruševinama hrišćanskih crkava ili paganskih hramova i cemeterijalnih kompleksa, budući da su težili očuvanju kontinuiteta kultnih tradicija, čak i onda kada su njihovi koreni sezali u daleku prehrišćansku prošlost. Svojim prisustvom pružali su im hrišćanski smisao i značaj. Retko se dešavalo da su benediktinske opatije podizane unutar urbanih celina. Kada je to iz nekog razloga bio slučaj, manastir se obično nalazio uz same bedeme ili u njihovoj blizini, čime je u simboličkom smislu preuzimao ulogu branioca grada. Misionarska uloga je rano predodredila organizacioni model benediktinskih zajednica. Opatija znatnih razmera, nadaleko čuvena zbog posedovanja moštiju omiljenog sveca, obično zadužbina vladarske porodice, lokalnog moćnika ili komunalne zajednice na čelu sa episkopom, simbolizovala je u fizičkom i duhovnom smislu središte šireg područja. Nedaleko od takvog zdanja osnivane su manje monaške zajednice, sa crkvom, klaustrom i neophodnim pratećim objektima, u kojima je živelo po nekoliko monaha. Ovakve monaške naseobine igrale su ulogu seoskih crkava. S opadanjem benediktinskog reda, počev od XII veka, službu u njima postepeno je preuzimalo mirsko sveštenstvo.

                Budući da manastir predstavlja odraz nebeskog arhetipa, benediktinci su nastojali da njihova staništa odražavaju harmoniju kosmičkog poretka. Uloga stožera pripadala je crkvenom zdanju ali i klaustru, oko koga su se nizale prostorije različite namene, međusobno povezane sistemom hodnika i tremova, čime je na izvestan način oživljen koncept antičke kuće s unutrašnjim dvorištem (atrium). Gosti su imali relativno slobodan pristup manastirskoj crkvi, ali se vodilo računa da se dormitorij (spavaonica)i druge privatne odaje nalaze na suprotnoj strani od glavnog ulaza kako bi bile zaštićene od neželjenih posetilaca. Benediktinci su bili veoma posvećeni uzgoju poljoprivrednih kultura, tako da su izvan manastirskih zidina posedovali znalački uređene vinograde, maslinjake i voćnjake, dok su unutar kompleksa održavali zasade lekovitog i začinskog bilja, povrtnjake i stabla voćki, u zavisnosti od obima i osobina prostora koji im je stajao na raspolaganju. Ljiljani i ruže bilisu poseban ukras njihovih vrtova. Vodilo se računa o pravilnom formiranju aleja i trasiranju stazica između njih. Monasi su se starali i o prilazima koji su od većih saobraćajnica ili pristaništa na obali vodili do manastirskih kapija.

                Benediktinska teologija se u velikoj meri oslanja na akvatički simbolizam. Budući po postanju starija od Zemlje, fons et origo, voda se nalazi u samoj biti svekolike egzistencije. Živa voda koja izvire iz stene duboko je poštovana zbog svojih terapeutskih svojstava, što stoji u neposrednoj vezi sa kultom Sv. arhanđela Mihaila koga su benediktinci zarana čvrsto prigrlili. Tako voda, pored praktičnog značaja, dobija status sveprožimajućeg simbola. Stoga su se benediktinci svesno opredeljivali da svoje manastire podižu u blizni izvora, na obalama reka, jezera i mora, a bliska im je bila i aura ostrvske usamljenosti. Na drugoj strani, Prokopije iz Cezareje zabeležio je da su Sloveni obožavali reke i niža božanstva poput nimfi, koja se vezuju za vodene površine i tokove. Pseudo-Mavrikije svedoči da vlaški Sloveni, koji nastanjuju levu obalu Dunava, obitavaju u šumskim predelima nadomak vode – oko reka, po močvarama i pri jezerima kojima se teško prilazi – te da su u slučaju potrebe u stanju da dugo vremena provedu pod vodom dišući kroz specijalno napravljene trščane cevčice. U narodnoj religiji Srba voda predstavlja element magičnih moći zbog čega se koristi u ritualima bajanja i vračanja. Izrazita isceliteljska svojstva poseduje voda zahvaćena sa izvora u svitanje, dok voda koja se nalazila u blizini preminulog čoveka postaje mrtva. Teško dostupni planinski vodotokovi bili su prebivališta demona. U vodi žive bića koja mogu čak i da usmrte čoveka, posebno na objektivno opasnim mestima kao što su virovi i brzaci. Voda omogućava uspostavljanje veze između ovostranog i onostranog sveta, između ljudi i duhova, realnih i oniričkih dimenzija (efekat ogledala).             

Nastaviće se... 

Originalni naučni rad je objavljen u: Uloga benediktinaca u evangelizaciji Duklje (druga polovina IX – XII vek), U spomen i slavu Svetog Jovana Vladimira VI‒1. Međunarodni naučni skup „Sveti Jovan Vladimir kroz vjekove – istorija i predanje (1016‒2016)”, Bar 15‒17. septembar 2016. godine, Mitropolija crnogorsko-primorska, IIU Svetigora, Cetinje 2018, 131‒171.

PODELITE OVAJ TEKST NA: