detalj slike: Manastir Praskvica, foto Vikipedia

Uloga benediktinaca u evangelizaciji Duklje (druga polovina IX – XII vek)

Dr Katarina Mitrović 

U radu je predočena moguća rekonstrukcija procesa evangelizacije Duklje u periodu od IX do XII veka, kada su benediktinci intenzivno delovali u krajevima između Kotora i severnoalbanskih planina. U prvom delu govori se o pojmovima hristijanizacije i evangelizacije ilustrovanim primerima iz evropske istorije, s posebnim osvrtom na ulogu benediktinskih misionara u opisanim procesima. U drugom delu reč je o Duklji. Razmotrena su sva dosadašnja relevantna saznanja o hristijanizaciji južnoslovenskih plemena, posebno Srba i Hrvata. Usled nedostatka pisanih svedočanstava, kao glavni izvor za postavljanje hipoteza poslužili su materijalni ostaci manastirskih kompleksa, sakralna topografija i kultovi u komparaciji sa tragovima (južno)slovenske/srpske mitologije i narodne religije. Naposletku razmatra se pitanje jezika koji su benediktinci koristili u bogosluženju i svakodnevnoj komunikaciji.

Najstarije benediktinske zajednice na području Duklje osnovane su poslednjih decenija IX veka u Tivatskom zalivu. Manastirski kompleks impozantnih razmera uzdizao se na poluostrvu koje se povremeno pretvaralo u ostrvo, ostavljajući utisak izolovanosti. Gledano s mora manastir je bio teže uočljiv jer su ga zaklanjale izdužene forme ostrva Sveti Gabrijel (danas Sveti Marko). Pored blage klime i dobre osunčanosti pogodnih zauzgoj maslina i vinove loze, benediktinci su na ovom mestu zatekli ostatke rimske vile i hrišćanske bazilike iz doba Justinijana I (527–565), čime su ostvarili kontinuitet kultnog mesta. Sveti Mihailo Prevlački predstavljao je sakralizovani prostor u središtu agrarnog područja koje su činili grbaljska ravnica i obronci Vrmca i Luštice. Ostale benediktinske naseobinepostavljene su radijalno u odnosu na Prevlaku. Sveti Luka u Krtolima i Sveti Nikola Petranički nalazili su se na Luštici, Sveti Petar Gradački na obroncima Vrmca, na suprotnoj strani zaliva,u današnjoj Bijeloj,stajao je Sveti Petar, dok se na ostrvcetu nadomak tesnaca Verige uzdizao Sveti Đorđe. Pada u oči da su benediktinske crkve zauzimale strateške tačke koje su kontrolisale plovni put od Kumborskog rta do ulaza u Kotorski zaliv. U doba prisustva benediktinaca od IX do XI veka područje Tivatskog zaliva i Grblja bilo je, sva je prilika, relativno dobro naseljeno. Radilo se o graničnom pojasu između Duklje i Travunije, mikrosvetu koji je istovremeno priznavao vlast slovenskih kneževa i gravitirao prema vizantijskom Kotoru, što govori o složenosti misionarskih pregnuća prevlačkih benediktinaca. Ukoliko bi se dokazalo da su ostaci crkve pronađene u Rosama na Luštici nasuprot Herceg Novog zaista pripadali manastiru Sancta Maria de Resson, onda bi to značilo da su benediktinci došli na ruševine poznoantičkog grada stradalog u napadu Saracena 840/1. godine podstakavši razvoj srednjovekovnog naselja. Rose predstavljaju strateški punkt na ulazu u Bokokotorski zaliv, nedaleko od glavnih plovnih puteva, s malom lukom zaklonjenom od udara vetra i jakih struja sa pučine i klimatskim uslovima pogodnim za uzgoj masline, vinove loze i povrtlarskih kultura.

            Sakralnu topografiju vizantijskog Kotora dopunjavala su dva benediktinska manastira – Sveti Mihailo u središnjoj gradskoj zoni i Sveti Petar izgrađen na ostacima poznoantičkog cemeterijalnog kompleksa između tri vode – potoka Šuranj, vrela Gurdić i mora.Upravose postepenom ali razornom dejstvu pomenutih voda pripisuje njegovo nezaustavljivo urušavanje. Sveti Petar je bio poslednjastanicana dugom putu koji se iz Grblja preko prevoja Trojice spuštao do južnih prilaza gradu, kome je manastir u simboličkom smislu pružao zaštitu. U Kotoru su se nalazila i dva manastira benediktinki – Sveti Benedikt uz severne bedeme prema reci Škurdi i Sveti Martin na glavnoj gradskoj saobraćajnici(via publica),koja je povezivala severnu i južnu kapiju. Lep primer duhovne predstraže predstavlja Sveta Marija Budvanska, podignuta u zapadnom kutu grada koga talasi neprekidno zapljuskuju. Santa Maria in Punta i danas zadivljuje posetioce položajem sa koga je pogled prema pučini otvoren, jednostavnom lepotom svojih formi i kontinuitetom kultnog mesta – od gradske crkve preko benediktinskog manastira i pravoslavne parohije do franjevačkog konventa.

Položaj Ratačke opatije predstavlja autentični izraz kriterijuma kojima su se benediktinci rukovodili prilikom odabira mesta za podizanje manastira. U pitanju je morski greben u formi poluotoka, relativno prostran, koji razdvaja Sutomorski zaliv od Barskog sidrišta kontrolišući plovni put od Crnog rta na severu do rta Volujice na jugu. Pogled prema pučini je potpuno otvoren. U zaleđu se pružaju Spičansko i Barsko polje koje Ratac nadvisuje ne samo u fizičkom već i u simboličkom smislu. U neposrednoj blizini postoji tekuća voda. Pristup s mora otežavaju strme stene, ali ga istovremeno omogućava prirodno pristanište. Na oko sat hoda nalazi se veliki urbani kompleks – stari Bar. Tako je Ratačka opatija gotovo dosegla idealni model koji sažima jedinstvo potreba benediktinske zajednice u odnosu na sebe samu i na svet koji je okružuje – kontinuitet kultnog mesta, uzvišenje koje pobuđuje osećaj izolovanosti, istina više prividan nego stvaran budući da je s tog mesta bilo moguće nadzirati kopnene prilaze i morske puteve, dovoljo slatke i obilje slane vode, agrarno okruženje pogodno za uzgoj voća, povrća i lekovitog bilja i blizina gradskog centra.

Nota usamljenosti u odnosu namundusprisutna je kod manastira nepoznate posvete na ostrvu Stari Ulcinj, ali je separacija i u ovom slučaju više prividna nego stvarna – ostrvo je udaljeno tek pola nautičke milje od glavne saobraćajnice koja spaja Bar i Ulcinj. Sveti Nikola se uzdizao na ušću Bojane, nedaleko od prelaza preko reke i nadomak širokog akvatorija i grada Ulcinja, dok je Sveti Srđ, uz koga se vremenom razvio jedan od najznačajnijih trgova na istočnoj obali Jadrana, kontrolisao prilaze Skadarskom jezeru i komunama u njegovom zaleđu. Budući da su se nalazile u dobro naseljenoj i veoma prohodnoj ravnici, ove opatije nisu mogle da pretenduju na fizičku ili duhovnu odeljenost od dinamičnih tokova svakodnevnice. Premda su se uzdizali na obroncima severnoalbanskih planina, Sveti Jovan u Štoju, Sveti Aleksandar i Sveta Sofija nisu bili izolovani jer su nedaleko od njih postojala gradska i seoska naselja i prolazile glavne saobraćajnice koje su vodile duboko u unutrašnjost balkanskih zemalja, dok je u Svetom Pavlu stolovao gornjopilotski episkop.

Ako razmotrimo sakralnu topografiju benediktinskih manastira videćemo da je ona saobrazna ne samo idealima i potrebama monaškog reda, već i shvatanjima novopridošlih Slovena i njihovom doživljaju prostora. Manastirski kompleksi su podignuti na ostrvima, grebenima, brežuljcima, na morskim i rečnim obalama, blizu izvora, nedaleko od Skadarskog jezera, na mestima ukrštanja glavnih saobraćajnica, na ruševinama drevnih zdanja, hramova i starih i napuštenih grobalja. Poznato je da u drevnoj slovenskoj i srpskoj religiji brežuljci, groblja i raskršća predstavljaju kultna mesta od posebnog značaja.

U južnoj Italiji benediktinci su vrlo rano prihvatili kult Sv. arhanđela Mihaila zahvaljujući uticaju svetilišta na Monte Garganu. Prema Knjizi prikazanja, oko 490. godine zbila su se tri čudesna događaja. Bik bogatog zemljoposednika Gargana izgubio se prilikom povratka sa ispaše. Pronađen je na vrhu brda pokraj ulaza u jednu pećinu. Ljutiti Gargano odapeo je na bika otrovnu strelu, ali mu se ona vratila ne ozledivši životinju. Nedugo potom udruženi Sipontinci i Beneventanci odneli su pobedu nad paganskim Napolitancima. Potom je lično arhanđel Mihailo izvršio osvećenje rečene pećine. O poslednjem čudu Lavrentije Majoran, episkop Siponta, obavešten je u snu. Kada su se posle tri dana strogog posta episkop Lavrentije i vernici popeli do pećine, u njoj su zatekli oltar i izvor žive vode koja se slivala kap po kap (stilla). U žitiju Lavrentija Majorana kaže se da je on bio rođak istočnorimskog cara Zenona (476–491) koji mu je poslao mermer i skupocene zlatne ukrase za svetilište u izgradnji. Prvobitnu crkvu na Monte Garganu zaista su podigli Vizantinci u drugoj polovini VI veka. Još u IIIveku u Frigiji je postojalo nekoliko mesta na kojima je poštovan kult Sv. Mihaila, što verovatno stoji u vezi sa predanjem o Sv. apostolima Filipu, Jovanu Bogoslovu i Vartolomeju koji su prorekli da će Arhanđel načiniti izvor lekovite vode (čudo u Honi). Kult je nedugo potom prihvaćen u Carigradu, odakle se proširio na južnu Italiju.U svetu zapadnog hrišćanstva Sv. arhanđel Mihailo proslavlja se 8. maja (prikazanje u pećini na Monte Garganu) i 29. septembra.

Mi ka’el na hebrejskom znači Ko kao Bog. U Starom zavetu i Apokalipsi arhanđel Mihailo pojavljuje se u ulozi vrhovnog ratnika, predvodnika anđeoskih vojski vernih Bogu u borbi protiv Satane i njegovih pobunjenih anđela. U Novom zavetu dodeljena mu je uloga taumaturga koji se u određeno vreme spušta na vodu u banji Vitezdi da bi je zatalasao i time učinio lekovitom. Hrišćanska tradicija ga je kasnije doživljavala kao psihopompa, onoga koji predvodi duše preminulih u trenutku prelaska iz jednog u drugi oblik egzistencije. Moć koju arhanđel Mihailo ima nad snagama zla i telurskim silama stvorila je od njega zaštitnika ljudskog roda od elementarnih nepogoda i raznih bolesti i slabosti. Stoga se obično prikazuje s mačem u desnoj i terazijama u levoj ruci. Pored isceliteljskih svojstava, izvor vode na Monte Garganu vernicima je donosio i očišćenje od grehova. Tako je ovo svetilište vrlo rano postalo cilj duhovnih pregnuća brojnih vernika, a duž hodočasničkog puta koji je vodio od Beneventa do Monte Gargana (Via Sacra Langobardorum) postojalo je više benediktinskih manastira i hospicija, čime se ovaj red direktno uključio u tumačenje i širenje kulta Svetih Arhanđela. U narodnoj religiji Srba Sv. arhanđel Mihailo (Sv. Aranđeo) nazivan je dušovadnikom, koji nožem ili mačem uzima duše u trenutku smrti olakšavajući muke pravednicima, ali je istovremeno poštovan i kao zaštitnik stoke. Njegova pojava mogla je najaviti ozdravljenje obolelog.

Najstariji benediktinski manastir u krajevima južno od Dubrovnika, podignut na Prevlaci u Tivatskom zalivu, bio je posvećen upravo Sv. arhanđelu Mihailu. U vreme njegovog osnivanja u drugoj polovini IX veka kult na Monte Garganu bio je uveliko razvijen. Predvodnik nebeskih vojski, zaštitnik od ratnih nedaća i prirodnih stihija, taumaturg koji uz pomoć vode leči i oslobađa od greha morao je biti lepo dočekan u seoskoj sredini, prihvatljiv poklonicima drevne slovenske religije i novopokrštenima. Osim Prevlake, Sv. arhanđel Mihailo bio je patron benediktinskog manastira u Kotoru i najstarijeg hrama ratačkog kompleksa. Crkvu na Stradiotima posvećenu Sv. arhanđelu Gavrilu, donosiocu blagih vesti, takođe su podigli benediktinci, marljivi negovatelji kulta Svetih Arhanđela.

Benediktinci su posebno bili privrženi kultu Sv. Petra – predvodnika apostola, ribara ljudskih duša, stene na kojoj je Gospod sazdao Crkvu, prvog episkopa Rima i zaštitnika večnog grada. Sv. Petra, priprostog čoveka skromnog porekla, odlikovale su brojne ljudske slabosti, što ga je činilo posebno popularnim diljem hrišćanske vaseljene. Obuzet preplavljujućim strahom čak tri puta se odrekao Hrista i pokušao da izbegne mučeničku smrt u Rimu. Pored toga, Apostolska stolica je u svim vremenima sistematski podsticala širenje ovog kulta na taj način jačajući vlastiti uticaj posebno u zonama susreta sa pravoslavnim svetom. Stoga ne čudi što su najmanje tri benediktinska manastira u Duklji bila posvećena upravo ovom svetitelju. U pitanju su naseobine crnih monaha u Bijeloj, na Vrmcu i Šuranju. Njemu je možda bio posvećen i jedan manastir u okolini Budve. Kult Sv. Petra bio je prisutan na dalmatinskoj obali još od pozne antike, ali je poseban procvat doživeo u drugoj polovini XI veka, u doba reformatorskih poduhvata pape Grgura VII,što se poklapa sa kulminacijom uticaja benediktinskog reda. U to vreme osnovana je opatija Svetog Petra u Osoru na otoku Cresu. Njen glavni pokrovitelj bio je episkop Gaudencije, učenik Sv. Romualda, osnivača reda kamaldula.Sv. Petar se obično proslavlja zajedno sa Sv. Pavlom, koji je u svemu njegova suprotnost, budući obrazovani farisej, dobar poznavalac grčkog jezika i helenističkog nasleđa i strastveni progonilac hrišćana sve do čudesnog preobraćenja na putu za Damask. Prema hrišćanskoj tradiciji, Sv. Petar i Sv. Pavle stradali su istog dana 29. juna 64. ili 67. godine u Rimu, kada se i proslavljaju. Od benediktinskih manastira Sv. Pavlu bila je posvećena samo opatija u Gornjem Pilotu, što nikako ne znači da benediktinci nisu negovali ovaj kult, posebno u prvo vreme svog prisustva u Duklji.

Sv. Jovanu Krstitelju, poslednjem proroku koji ne najavio dolazak Mesije, bila je posvećena opatija u Štoju nedaleko od Drivasta. Praznik rođenja ovog sveca pada u vreme letnjeg solsticija, 24. juna, kada sunce počinje da opada, nagoveštavajući dolazak kratkih i prohladnih dana, što je u savršenoj opoziciji prema Božiću, prazniku rođenja Spasitelja, koji se poklapa sa zimskim solsticijem, posle koga sunce kreće da se uspinje na nebu, donoseći dužu obdanicu i toplije vreme. Benediktinci su kult Sv. Jovana posebno poštovali zbog njegove uloge Krstitelja, onoga koji pomoću vode čisti od greha nedvosmisleno predočavajući izvesnost spasenja. U južnoj Italiji, kolevci benediktinskog monaštva, praktikovan je običaj noćnih kupanja u rosi, što svakako proishodi iz ideja pročišćenja i regeneracije bliskih narodnoj pobožnosti.

Praznovanje Ivanjdana i Petrovdana stoji u najtešnjoj vezi sa slovenskim svetkovinama božanstava koja pripadaju prolećno-letnjem (đurđevdanskom) ciklusu (od Đurđevdana do Mitrovdana). Među njima dominira dobro letnje sunce u liku Kupala kome se pridružuju Jarilo, Dažbog i Veles kao božanstva plodnosti, jarosti i snage sa ovnom kao teriomorfnim simbolom. Paljenje ivanjskih vatri na raskršćima, vrhovima i padinama brežuljaka poklapa se sa završetkom jednog ciklusa poljoprivrednih radova i u simboličkom smislu predstavlja sumiranje postignutog i pripremu za nastupajući period. Istovremeno,uz pomoć vatre obavlja se i lustracija stoke u cilju obezbeđivanja većeg priploda. Dolazak kraćih dana vezuje se za proslavljanje jesenjeg Sunca (jesenja ravnodnevnica pada oko praznika Sv. arhanđela Mihaila 21. septembra). U vreme zimskog solsticija sahranjuje se zimsko Sunce, Svarog/Koledo (Stari Bog) koji sagoreva u vatri badnjedanskog ognjišta kako bi se rodio Svarožić (Božić), Mladi Bog, prolećno Sunce. Plodonosna moć badnjaka (svetog drveta) garantovala je izobilje useva, umnožavanje stoke i blagodat ljudima u nastupajućoj godini. Rituali rođenja i sahrane Koleda opevani su u koledarskim pesmama koje se i danas izvode u mnogim krajevima prizivajući napredak i zdravlje doma i ukućana. Jesenje-zimskom (mitrovdanskom) ciklusu (od Mitrovdana do Đurđevdana) pripadaju božanstva izrazito htonskih obeležja kao što su Crnobog i Morana. Drevni kultovi iznikli iz višestoletnog iskustva života u skladu sa prirodnim ciklusima rađanja – rasta – opadanja – umiranja nisu se mogli istisnuti iz kolektivnog i individualnog nesvesnog. Stoga su benediktinci u Duklji pristupili njihovoj hristijanizaciji, pre svega pravilnim izborom svetačkih kultova, kao što su to uostalom činili i evangelizatori u drugim krajevima Evrope. Alternativa jednostavno nije postojala.

Benediktinci su negovali i istočne kultove svetih ratnika Srđa i Vakha i Sv. Đorđa. Mladi vojnici Sergije i Vakho, rodom iz sirijskog grada Rosafa, severno od Palmire, bili su u službi cara Maksimijana (286–305). Budući hrišćani u vreme Velikog progona podvrgnuti su teškim mukama, posle čega su im odrubljene glave dok su im tela sahranjena u rodnom gradu (oko 303). Justinijan I podstakao je širenje njihovog kulta tako što je gradu Rosafu nadenuo ime Sergiopolis, dok je u Carigradu nedaleko od carskog dvora njima u spomen podigao crkvu (danas Kučuk Aja Sofija). Kult Svetih Srđa i Vakha bio je naročito rasprostranjen na području između Dubrovnika i Skadra.Konstantin Jireček je to doveo u vezu sa okolnošću da su žitelji ovih krajeva u rimsko doba pripadali tribi Sergia, što je uslovilo popularnost imena Sergius i mnogo kasnije tokom srednjeg veka. Pored opatije na Bojani, sirijskim mučenicima bila je posvećena jedna crkva u Baru i dve crkve u Tivatskom zalivu – zadužbina đakona Albelina, sina Bergolinovog, na Đurđevom brdu poviše Tivta (sredina IX stoleća) i mala seoska Crkva Svetih Simeona i Jude i Sv. Sergija (SS. Simeon et Iudas et S. Sergius) u Crniplatu. Crkve Svetih Srđa i Vakha postojale su u dubrovačkom Kaštelu, na uzvišenju iznad Dubrovnika (brdo Srđ), te na ostrvima Koločepu i Korčuli.Kult sirijskih martira poštovan je i u južnoj Italiji, posebno u Napulju.Praznik Svetih Srđa i Vakha svetkuje se 7. oktobra kao njihov dies natalis. Jakov Krajkov, rodom iz Sofije, u jednoj knjizi štampanoj u Mlecima 1572. godine donosi podatak da su mošti Svetih Srđa i Vakha u Veneciju dospele ot srpskije zemlji. Idući tragom ove vesti i analizirajući navod iz trećeg tropara šeste pesme irmosa prvog kanona službe prenosa moštiju Sv. Save, u kojoj se kaže da je svetiteljevo telo položeno u Hristovoj crkvi zajedno sa preslavnim mučenicima Sergijem i Vakhom, Radoslav Grujić je zaključio da su se mošti neko vreme nalazile u manastiru Mileševi, u koji su dospele zajedno sa prvim srpskim arhiepiskopom koji ih je nabavio tokom svog drugog putovanja u Svetu zemlju. Njihove glave i dalje su se čuvale u Carigradu. Mošti su potom dospele u Olivolo, u tamošnju katedralnu Crkvu SvetogPetra, u čijoj su kripti bile izložene u mermernom kovčegu. U relikvijaru katedrale SvetogTripuna u Kotoru čuva se staklena rimska urna (olla cineraria) intenzivne zelene boje sa česticama moštiju sirijskih martira.

Opatija na ostrvu pred Perastom bila je posvećena Sv. Đorđu, rimskom vojniku hrišćaninu rodom iz Kapadokije, koji je posle svirepog višednevnog mučenja po naređenju cara Dioklecijana pogubljen 23. aprila 303. godine. Čini se da je prvobitni zaštitnik kotorske crkve bio upravo Sv. Đorđe, što se vremenski poklapa sa dolaskom benediktinaca (sredina IX – X vek).U vreme razvijene komune kotorski većnici i drugi opštinski službenici uglavnom su birani na Đurđevdan. Ovaj običaj bio je relikt davnih vremena čuvajući sećanje na prvobitnog patrona. Katedra barskog arhiepiskopa takođe se nalazila pod duhovnim patronatom Sv. Đorđa.Drevni Trojan bio je, između ostalog, veliki ljubavnik i obesni konjanik koji je jahao isključivo noću. Prepoznavao se po srebrnoj boji koja stoji nasuprot zlatnom koloritu, simbolu sunčeve svetlosti, što ukazuje na njegova lunarna, odnosno htonska svojstva. Njegov simbol jeste zmaj. Trojan je često otimao mlade devojke i neveste. U legendi o Sv. Đorđu koji ubija aždaju/zmaja i tako od sramoćenja i pogibije izbavlja princezu, kćer kralja mitskog Trojan-grada, nalazi se aluzija na pobedu solarnog principa nad htonskim silama mraka i smrti, odnosno hrišćanskog Boga nad drevnim božanstvima izjednačenim sa demonima, stanovnicima podzemnog sveta. Narodna pobožnost je Sv. Đorđa videla u ulozi zaštitnika vukova, stoke i mladih useva. O Đurđevdanu se završavao zimski i započinjao letnji ciklus.

Opatija na desnoj obali Drima nedaleko od Danja bila jepod zaštitom Sv. Sofije. Po svemu sudeći reč je o posveti Božanskoj Premudrosti, a ne o nekoj od rimskih mučenica istoga imena. Ova okolnost predstavlja još jednu potvrdu teze da su benediktinci iz različitih razloga, a prevashodno zbog uspeha svoje misije u pograničnom području, rado prihvatali kultove koji su dolazili sa Istoka. Benediktinska naseobinau Petranici na Luštici i opatija na ušću Bojane bile su posvećene Sv. Nikoli, episkopu grada Mire u Likiji, jednom od najgorljivijih boraca protiv arijanstva, velikom čudotvorcu i zaštitniku putnika i moreplovaca. Širenje ovog kulta dodatno je podstaknuto prenosom svetiteljevih moštiju iz Mire u Bari 9. maja 1087. godine.Opatija SvetogNikole na ušću Bojane verovatno je osnovana upravo u to doba.Manastir u Krtolima na Luštici bio je posvećen Sv. jevanđelisti Luki. Njega su naročito poštovali budvanski benediktinci, verujući da je upravo on naslikao Bogorodičinu ikonu koja se uzdizala na glavnom oltaru njihove svetinje. Veruje se da je jedan benediktinski manastirčić, koji se možda nalazio u nekom živopisnom boriku u okolini Tivta, čuvao uspomenu na Sv. jevanđelistu Marka. Dva manastira, jedan nedaleko od Bara i drugi istočno od Lješa u potonjoj oblasti Dukađina, svetkovali su Hrista Spasa.

Posebnu pažnju privlači kult Sv. Aleksandra koga je proslavljala opatija u Mirditima. Danijel Farlati navodi da se u manastiru čuvala glava ovog svetog mučenika. Dragocena relikvija bila je položena u srebrnom kovčežiću sa natpisom in Serblianis litteris, srpskim pismom. U pitanju je dar albanskog velikaša Leke Dukađina. Sv. Aleksandar je poštovan kao zaštitnik ljudi i životinja od zaraznih bolesti. Proslavljao se 17. maja, što izaziva određene nedoumice, budući da u rimskom martirologiju postoji više svetaca koji nose ovo ime, ali se nijedan od njih ne praznuje toga dana. Danas je teško utvrditi na kog svetog mučenika su benediktinci mislili prilikom odabira titulara. U Kotoru su postojala dva manastira benediktinki, jedan pod zaštitom Sv. Benedikta Nursijskog, osnivača reda, i drugi posvećen Sv. Martinu Turskom, o kome je bilo govora. U drugom slučaju reč je o izrazito zapadnom kultu, koji se na istočnoj jadranskoj obali pojavio prvih decenija IX veka s prodorom franačkog uticaja među Hrvatima.

Kult Majke Božje (Mater Dei) zvanično je uveden u hrišćansku crkvu na Trećem vaseljenskom saboru održanom u Efesu 431. godine, u toku raspri sa poklonicima nestorijanskog učenja, kada je Marija proglašena za Bogorodicu (Theotokos). Od tog vremena Deipara je slavljena kao Majka Crkve (Mater Ecclesiae), Nebeska kraljica (Regina coeli), Nova Eva, zastupnica ljudskog roda pred Bogom (universalis Mediatrix hominum), Majka Milosrđa (Mater misericordiae), Zvezda mora (Stella maris) itd. Devici Mariji su pripisivana volšebna prikazanja na neobičnim mestima, čudesna isceljenja od telesnih boljki i duševnih slabosti, izbavljenja u kritičnim trenucima. Tako je Marijin lik vremenom postao paradigma iskupljenja, utehe i nade do kojih se stiže kroz patnju i iskušenje. Zvanična crkva je ovaj kult rado prihvatala i razvijala, dok ga je narodna pobožnost prilagođavala vlastitim tradicijama i senzibilitetu. U ciklus velikih Bogorodičinih praznika, posebno slavljenih na Zapadu, spadaju Marijino Vaznesenje  (Velika Gospa 15. avgusta), Rođenje (Mala Gospa 8. septembra), Očišćenje (Purificatio Beatae Mariae 2. februara, zapravo Candelora = Sretenje) i Blagovesti (Annuntiatio 25. marta). Benediktinci su znatno doprineli razvoju marijanskog kulta u ranom srednjem veku. U Istri i Dalmaciji su čak 23 benediktinska manastira bila posvećena Bogorodici. Upravo je benediktinac Eadmer (1060–1124), učenik Anselma Kenterberijskog, pokrenuo pitanje immaculatae conceptionis u traktatu De conceptione sanctae Mariae, što je podstaklo teološke rasprave koje su trajale nekoliko stoleća i rezultirale proglašenjem dogme o Marijinom bezgrešnom začeću bulom pape Pija IX Ineffabilis Deus 1854. godine. U kasnije vreme marijanska pobožnost izražavala se kroz poštovanje ikona i kipova, pevanje pohvalnih pesama i himni, izvođenje svetih prikazanja, održavanje svečanih procesija, hodočašća, organizovanje bratovština i drugo.

Najstarija benediktinska opatija u Duklji posvećena Majci Božjoj osnovana je u Budvi. Prema poznijoj tradiciji, zabeleženoj u vreme mletačke vladavine, verovatno u XVI veku, benediktinci su u Budvu doplovili na brodu, noseći Bogorodičinu ikonu, delo samog jevanđeliste Luke. Ostavili su je na ponti kako bi iskušali veru tamošnjih stanovnika. Neko vreme građani su se ustezali da priđu ikoni, ali kako se ona nije pomerala, naposletku su joj pristupili predvođeni episkopom i sveštenstvom. Tek kada su se uverili da su Budvani hrišćani, benediktinci su odlučili da se u gradu trajno nastane podigavši manastir na rtu. Čudotvorni Bogorodičin lik postavili su  iznad glavnog oltara. Veruje se da je u pitanju niša koja postoji i danas. Mnogo stoleća kasnije, u žaru opijenosti zbog uspeha postignutih na početku Prvog skadarskog rata, Marin Karavelo, generalni kapetan Jadranskog mora, odneo je iz Crkve Sancta Maria in Punta mnogopoštovanu ikonu Presvete Bogorodice, što se dogodilo 1405. godine. Balša III je 1415. godine, po okončanju rata, tražio da ikona bude vraćena, ali mu je iz Mletaka hladno odgovoreno da je Marin Karavelo trenutno odsutan i da će mu to pitanje biti postavljeno kada se bude vratio u Veneciju. Gotovo je izvesno da ova ikona nikada nije vraćena u Budvu.U Veneciji su na ceni bile ikone Majke Božje donete sa Istoka tzv. Crne Bogorodice(Madonne moreili Madonne nere). Posebno su poštovane Bogorodica Nikopeja u Svetom Marku i Bogorodica Mesopanditisa danas u CrkviSanta Maria della Salute.Pada u oči da osim poštovanja koje su iskazivali Bogorodici, benediktinci nisu razvijali kultove svetiteljki.UslovenskojmitologijipostojaloježenskobožanstvoTrojanailiTroglavakojejepredstavljalopandanTriglavu. Trojana je u sebi sažimala tri lika: prolećni oličen u Ladi ili Vesni, letnji predstavljen kao Živa i zimski iskazan kroz Babu ili Morenu.

Naposletku potrebno je u osnovnim crtama razmotriti pitanje jezika koji su benediktinci koristili u svakodnevnoj komunikaciji kako sa spoljnim svetom tako i unutar manastirske zajednice, budući da jezik predstavlja temeljnu pretpostavku uspeha u evangelizatorskim pregnućima. Benediktinci su u Duklju došli iz prekomorskih strana. Prema odredbama Pravila Sv. Benedikta, etnička i socijalna pripadnost nisu igrale gotovo nikakvu ulogu u životu zajednice. Prvi žitelji manastira u okolini Kotora, Budve, Bara, Ulcinja, Skadra i episkopskih gradova na obroncima severnoalbanskog gorja bili su Italijani, Langobardi i pripadnici drugih etničkih grupacija rodom iz južne Italije, među kojima je već u to vreme moglo biti Slovena. Njima su se možda već u sledećoj generaciji priključili ljudi domaćeg porekla, najpre Romani sa obale, a potom u sve većem broju Srbi, docnije i Albanci. Verbalna komunikacija verovatno nije predstavljala veći problem, budući da su mnogi žitelji južne Italije jošod sredine VII veka zbog sve učestalijih kontakata sa slovenskim svetom bili upoznati i sa njegovim jezikom. O tome svedoči dobro poznata pripovest o napadu Slovena na Sipont 643. godine, kada se Rodoald, vojni zapovednik u službi mladog beneventanskog vojvode Ajona, napadačima obratio na slovenskom jeziku. Prisustvo većih slovenskih zajednica u pojedinim krajevima južne Italije zabeleženo je veoma rano, u VII i VIII stoleću, o čemu svedoči bogata onomastička građa (antroponimija i toponimija). S mnogo opravdanh razloga može se pretpostaviti da je među prvim benediktincima prispelim u predele Duklje sasvim izvesno bilo i onih koji su dobro poznavali slovenski jezik. U docnije vreme monasi su međusobno komunicirali na romanskom, italijanskom, srpskom i albanskom jeziku, dok su dokumenti kojima su se koristili u svakodenvnom životu bili ispisani latinskim, italijanskim i srpskim jezikom, raznim tipovima latiničnogi ćiriličnog pisma.

Pojedini benediktinski manastiri na severnom Primorju bilisu uporišta službe slovenske.Latinski obred na slovenskom jeziku praktikovan je u opatijama Svetog Nikole kod Omišlja, Svete Lucije u Drazi Baščanskoj, Svetog Nikole u Otočcu, Svetih Kozme i Damjana na Pašmanu i Svetog Ivana Krstitelja u Povljima na Braču.Počev od tridesetih godina prošlog stoleća u nauci je više puta izneto mišljenje da su glagoljica i bogosluženjena slovenskom jeziku u primorske oblasti prodirali ne samo iz Panonije, već i južnim pravcem iz Zapadne Bugarske i Makedonije preko Duklje, Travunije i Zahumlja.Najnovija istraživanja Viktora Savića pokazuju da je Marijino jevanđelje, najstariji spomenik srpske redakcije, napisano u drugoj četvrtini XI veka (najkasnije do šezdesetih godina) u krajevima oko Zvečana, Čečana i Lipljana, tj. u rubnim jugoistočnim predelima Raške. Srpska redakcija formirala se krajem X i početkom XI veka verovatno istovremeno sa nastankom srpskog narodnog jezika. Potvrda pretpostavke o naklonosti benediktinaca prema službi slovenskojpronalažena je u zaključku Drugog splitskog sabora iz 928. godine, koji je predviđao da stonska, dubrovačka i kotorska crkva, tj. dijeceze isturene prema istoku, u okvirima svojih granica u svemu moraju slediti dogmu katoličke vere, što zaista ukazuje na postojanje izvesnih odstupanja u odnosu na zvanično učenje i praksu Kurije.Papa Jovan X u više navrata je od splitskog arhiepiskopa Jovana, hrvatskog kralja Tomislava i zahumskog kneza Mihaila tražio da se zajedno sa sveštenstvom angažuju oko iskorenjivanja Metodijevog nauka.

Nedavno otkriće glagoljskog natpisa, koji se kao spolija nalazio u zidu grobljanske Crkve Male Gospe u selu Dunave, nedaleko od Mrcina u Konavlima, srušene u zemljotresu 1979. godine, podgrejalo je nadu da bi se teza o južnom pravcu prostiranja glagoljice u budućnosti ipak mogla dokazati. Pažljivom analizom veoma oštećenog i teško čitljivog natpisa Niko Kapetanić i Mateo Žegar uspeli su da identifikuju ime Goneslavo i 1060. godinu.Hram Male Gospe podignut je 1885. godine na mestu srednjovekovne crkve povezane sa obližnjom tvrđavom Soko, najznačajnijim utvrđenjem u Konavlima, u fizičkom smislu veoma blizu Svetog Mihaila Prevlačkog, Svetog Đorđa i ostalih benediktinskih naseobina u Boki kotorskoj. Pre ovog otkrića glagoljski natpisi nisu bili poznati u krajevima južno od Krke i Vrbasa. Natpis je urezan na mermernu ploču koja potiče još iz rimskih vremena, o čemu svedoče ostaci latinskih slova na poleđini. U vreme svoje najintenzivnije evangelizatorske delatnosti benediktinci na području Duklje mogli su biti upoznati s fenomenom službe slovenske i knjigama ispisanim glagoljicom srpskom redakcijom staroslovenskog jezika, ali dalje od ove pretpostavke ne bismo smeli da idemo.

Polazeći od davno izvedenih zaključaka Vladimira Ćorovića da Žitije Sv. Jovana Vladimira sačuvano u Letopisu popa Dukljanina veoma nalikuje na žitija merovinških vladara, Tibor Živković je izneo argumentovanu pretpostavku da je ovaj hagiografski spis, napisan na relativno dobrom latinskom jeziku i kao takav ubačen u Barski rodoslov, delo benediktinskog postanja, nastalo po svoj prilici u doba kralja Bodina. Imajući u vidu napred predočene činjenice, kao i snažnu povezanost Vojislavljevića sa opatijom Svetih Srđa i Vakha, čiji su ktitori može biti upravodukljanski vladari, ovaj zaključak čini nam se posveopravdan.

Originalni naučni rad je objavljen u: Uloga benediktinaca u evangelizaciji Duklje (druga polovina IX – XII vek), U spomen i slavu Svetog Jovana Vladimira VI‒1. Međunarodni naučni skup „Sveti Jovan Vladimir kroz vjekove – istorija i predanje (1016‒2016)”, Bar 15‒17. septembar 2016. godine, Mitropolija crnogorsko-primorska, IIU Svetigora, Cetinje 2018, 131‒171.

PODELITE OVAJ TEKST NA: