detalj slike: KRK Art dizajn

RAT I PRIČA U KNjIZI ŽIVOT ČOVEKA NA BALKANU STANISLAVA KRAKOVA

Prof. dr Goran Maksimović

Malo je srpskih pisaca koji su imali tako dramatičan i uzbudljiv životni put, ispresijecan uzvišenim ratnim herojstvom, poštovanjem i slavom, s tragičnim stradanjima i patnjom, proganjanjima i poniženjima, kao što ga je imao Stanislav Krakov (1895–1968). Neposredno je kao borac učestvovao u tri rata, Prvom i Drugom balkanskom i Velikom ratu, prije i poslije toga doživio je atentate na dva srpska kralja, a onda ga je sačekao i Drugi svjetski rat, tragične godine okupacije u Srbiji, građanski rat koji je vođen između dva ideološki nepomirljiva gerilska antifašistička pokreta, četničkog i partizanskog, kao i odlazak u egzil, u avgustu 1944, u kojem je i ostao sve do smrti, 1968. godine. Nije onda nimalo slučajno što je čovjek takve životne putanje, a nesumnjivog književnog dara i istorijske samosvijesti, ostavio jedno od najautentičnijih autobiografsko-memoarskih djela srpske književnosti, s rječitim naslovom Život čoveka na Balkanu, koje je prvi put iz rukopisne zaostavštine objavljeno 1997. godine. Prema dosadašnjim saznanjima, rukopis je nastajao mnogo ranije, a najvjerovatnije između 1936. i 1968. godine. Nakon prvog izdanja, djelo je skrenulo na sebe značajnu čitalačku pažnju, tako da su ubrzo odštampana nova izdanja ove knjige, 2004, 2006, 2009. i 2019. godine.

Radi se o jednoj od najuzbudljivijih knjiga srpske dokumentarno-umjetničke proze napisane u dvadesetom vijeku, u kojoj se na kreativan način žanrovski ukrštaju osobine autobiografsko-memoarske i romaneskne proze. Rukopis je sačinjen iz dvije nejednake cjeline. U prvoj i najpotpunijoj cjelini, naslovljenoj „Kroz ratove“, u središtu pažnje nalaze se predratne, ratne i neposredne poratne godine (1895–1912–1918–1920), od dana rođenja u porodici koju su činili otac Poljak i majka Srpkinja, gimnazijskog školovanja u Beogradu, dobrovoljnog učešća u dva balkanska rata, pa sve do učešća u Velikom ratu, kada se pokazao kao izrazito hrabar ratnik, više puta ranjavan i odlikovan. U drugom, započetom i nedovršenom dijelu rukopisa, naslovljenom „Kroz Austriju“, zapisi su usmjereni na sredinu 1945. godine, kada se s porodicom nalazio u izbjeglištvu u austrijskim Alpima i kada je bio izložen potjerama titoističkih gonitelja koji su tražili njegovo izručenje da bi mu se sudilo zbog optužbe da je bio „saradnik okupatora“. „O svom emigrantskom životu, napisao je svega tri poglavlja o prvim godinama u Austriji, koja su jedna vrsta tragičnog epiloga Života čoveka na Balkanu.“ Rukopis je ostao nedovršen, a u tom obliku je i objavljen, kako smo prethodni istakli, tek 1997. godine.

Važno je napomenuti da međuratni period, koji svakako obuhvata najmirnije i najsrećnije godine piščevog života, uopšte nije obuhvaćen u ovim zapisima, što je vjerovatno uslovljeno uvjerenjem da je kazivanje o tragičnim životnim epizodama, o vječitom istorijskom kolopletu rata i stradanja, herojstva i smrti, važnije za razumijevanje prošlosti nego kazivanje o životnim radostima i sreći.

***

Krakov evokacijom sopstvenih životnih iskustava saopštava sudbinu čitavog srpskog naroda u jednom tragičnom istorijskom kolopletu, koji je podjednako bio i slavan i strašan, a u svakom pogledu teško shvatljiv svima onima koji nisu živjeli u tom vremenu i na tom geografskom prostoru. O tome nam ostavlja veoma zanimljive poetičke komentare u „uvodnoj reči“ svojih zapisa, datiranoj u Parizu 1968. godine. Krakov naglašava da je čuo za pretpostavku kako „u poslednjim trenucima života samrtnik u svesti vidi projektovanu celu svoju prošlost“, ali iako je on tri puta ulazio u te „poslednje tri sekunde“, a jednom je sa obje noge bio zakoračio preko „tajanstvene granice između života i smrti“, nikakvu projekciju dotle „proživljenih događaja nije imao“. U dugim danima i još dužim noćima, u trenucima najveće neizvjesnosti za punih sedam ratnih godina, u svojoj prvoj mladosti, koju je proživio kao vojnik, a potom i mnogo kasnije, kada je pod tuđim podnebljem živio u egzilu kao čovjek „izvan zakona“, u njegovoj uznemirenoj mašti često su se rasprskavale kao vatromet „iznenadne vizije“, u kojima je „otkrivao i ponavljao mnoge protekle trenutke koji, stavljeni jedan pored drugog, čine život jednog čoveka“. 

Krakov je potpuno svjestan da se taj „život jednog čoveka sa Balkana“ odvijao u „čudnom vrtlogu nacionalnih, verskih, ideoloških, političkih i društvenih sukoba, strasti, međusobnog uništavanja, strašnih sudbina, jezivih tragedija“. Samim tim, to nije bio samo njegov već i „život miliona ljudi sa jednog istog geografskog područja i iz jedne te iste istorijske epohe, često nerazumljive i neverovatne za one koji su bili izvan toga prostora i izvan toga vremena“. Četiri velika rata, nekoliko revolucija, državnih udara, atentata i građanskih ratova dali su tom piščevom životu jedan „dramatičan dekor“ i jedno „opšte obeležje“, a sve to ga je podstaklo da evocira uspomene sa željom da zadrži u „sećanju bezbrojne smrti, često anonimne ali uzvišene kao u antičkim tragedijama“. Najčešće je bio „nemoćni svedok“ svih tih tragedija, ali su one duboko obilježile njegovu sudbinu i „podelile njegov život na jasno određene etape“.

Krakov svjesno naznačava da mu je život bio zasnovan na neshvatljivim protivnostima, da mu je sudbina dugo bila izvanredno naklonjena, a zatim je, kao i gotovo svim njegovim sunarodnicima, postala svirepa. Slično kako je to svjedočio čitavo stoljeće ranije u svojim memoarskim zapisima prota Mateja Nenadović, samo na jedan drastičniji i radikalniji način, i Krakov priznaje da je dosegao visoke tačke uspona i svu snagu ljudske slave i poštovanja, ali i „svu gorčinu poniženja kada se dodirne dno ljudskog društva“. Sjedio je za obilnim trpezama mnogih kraljeva, a opet je iskusio glad i beznađe tako da je bio srećan kada je mogao da ispeče šaku kukuruznih zrna, koračao je stotine metara preko jezivog mosta načinjenog od tijela umrlih drugova dok su prelazili preko Albanije, a nošen je kao pobjednik na ulicama posutim cvijećem, na rukama razdraganih djevojaka. Dva grada su mu dodijela „diplomu počasnog građanina“, jedan je po njemu nazvao i svoju glavnu ulicu, a samo nekoliko godina kasnije, morao je kao izbjeglica da se pod lažnim imenom skriva po nepristupačnim planinskim svratištima. U jednoj enciklopediji svoga naroda bio je zapisan kao „veliki junak iz ratova“, a nakon toga mu je novi ideološki gospodar, koji je prisvojio vlast u njegovoj otadžbini, dao naziv „narodnog neprijatelja“. Dobio je osamnaest odlikovanja, od kojih je polovina zaslužena u ratu, a doživio je i da dobije „tri smrtne presude“, imao je „najveći privatni muzej u svojoj zemlji“, a bio je prinuđen da skuplja priloge da bi u emigraciji 1955. mogao da sahrani svoju rano i tragično preminulu suprugu.

Krakov naglašava da bi se njegov život, kao i sudbina njegovog naroda, ali i drugih naroda Balkana, ukratko mogla definisati kao „putujuća tragedija“, a kao glavne krivce za sve to imenuje „Zapad“, koji je svojim nerazumijevanjem i nepoznavanjem, ogromnom sebičnošću i besmislenim političkim interesima, donio ogromnu patnju ljudima ovoga prostora, a najviše piščevom srpskom narodu. Krakov još jednu važnu misiju svojih zapisa vidi upravo u tome da doprinesu da „ljudi sređenog, empiričnog i nesentimentalnog Zapada upoznaju težnje i potrebe, polete i stradanja bar svoga srpskog naroda“, koji je samo u toku nepune polovine dvadesetog stoljeća „izgubio trećinu svoga stanovništva bacajući se nepoštedno u krv i propast da bi dostigao one snove kakvi su ljudska sloboda, nacionalna nezavisnost, državna ravnopravnost i kolektivna čast“. Ako se to desi, onda će smatrati da je ispunio najvažniju svoju životnu misiju.

Možda je upravo u tom krajnjem saznajnom, ideološko-istorijskom i praktičnom cilju autobiografsko-memoarskih zapisa Stanislava Krakova, u toj poruci pragmatičnom i sebičnom „zapadnom svetu“, sadržan razlog zašto su izostavljene uspomene o međuratnim, mirnim godinama života. Nezavisno od tog proklamovanog praktičnog cilja, zapisi su doživjeli i snažnu umjetničku projekciju, a ukrštanjem ratne stvarnosti i uzbudljive priče kao svjedočenja o toj stvarnosti, djelo je doživjelo posebnu vrstu žanrovskog sinkretizma, u kojem su snažno prožete niti memoarskog i romanesknog kazivanja, tako da je i u onim tekstovima u kojima dominira istorijsko Krakov bio „prevashodno pripovedač“. Sve to je doprinelo naglašenoj bliskosti knjige Život čoveka na Balkanu sa piščevim romanima Kroz buru (1921) i Krila (1922), kao i sa još nekim drugim djelima, poput novele „Kako sam se ubio“. Naročito je to uočljivo u „prikazivanju stanja svesti likova u smrtnoj opasnosti, mehanizmima savladavanja straha od smrti pojedinca u ratnom košmaru, koje autor imenuje kao ’pijanstvo rušenja’ u romanu Kroz buru i ’humor ispod vešala’ u Krilima, u toposima erotskog, egzotičnim motivima renkarnacije i seobe duša u novelama koje potiču od seni mrtvih vojnika, kao i iskustvene momente koji su inicirali fikcionalnu tematizaciju, kao što je pokušaj samoubistva autora i novela Kako sam se ubio“. 

Na osnovu toga možemo tvrditi da Krakov u autobiografsko-memoarskom kazivanju iskazuje i naglašenu svijest o činu pisanja, što se može dovesti u suglasje sa osobinama metadijegetičkog pripovijedanja, tj. „umetanja pripovesti u drugu pripovest, i to prevashodno u primarnu pripovest“, kako bi stvorio prostor za različite poetičke iskaze i preoblikovane žanrovske forme.

***

Prvi dio sjećanja naslovljen je „Kroz ratove“ i sadrži ukupno 24 poglavlja. Započinje poglavljem „Kralj i kraljica su ubijeni“, u kojem se, pored prvog krupnog istorijskog događaja, Majskog prevrata 1903. godine i ubistva kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice Drage, izlaže i čitava piščeva porodična istorija. Pažljivo je opisao događaje koji su neposredno prethodili ubistvu kraljevskog para, djelatnosti zavjereničke Crne ruke, na čijem čelu je bio kapetan Dragutin Dimitrijević Apis, a zatim [8] Zorana Opačić, „Memoari Stanislava Krakova Život čoveka na Balkanu“, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, god. 54, sv. 3, Novi Sad, 2006, str. 527. je prikazao i sam čin prevrata i likvidacije kraljevskog para, ali i teškog ranjavanja vođe zavjernika Apisa.

U tom ukrštanju javne i privatne istorije, Krakov s mnogo pažnje izlaže fragmente porodične hronike, u koji ulaze podaci o ocu Sigismundu (Zigmundu) i njegovom poljskom porijeklu, kao i majci Persidi, iz ugledne srpske porodice Nedić. Otac je emigrirao iz Poljske u Francusku poslije Januarskog ustanka 1863, dok je u Srbiju došao iz Pariza u vrijeme Srpsko-bugarskog rata, 1885–1886. godine, gdje je kao ljekar učestvovao u redovima dobrovoljaca. Izvještava nas i o njegovom trajnom ostanku u Srbiji i ženidbi mladom djevojkom Persidom Nedić. Krakov u više navrata s velikim ponosom govori o svojim ujacima, rođenoj braći njegove majke, visokim srpskim oficirima Milanu, Milutinu i Božidaru.

Iz drugih kasnijih iscrpnih istraživanja možemo saznati da je porodica Nedić potekla od braće Gligorija i Dimitrija Nedića, dvojice glasovitih junaka iz bitke kod Čokešine u Prvom srpskom ustanku. Persidin otac Đorđe, rodom iz Orašja, bio je sreski načelnik, dok je majka bila unuka kneza Nikole Stanojevića i praunuka kneza Stanoja Mihailovića iz sela Zeoke kod Lazarevca. Preko svog pradede Nikole Stanojevića, Nedići su bili u bliskim rođačkim vezama s vođom pokreta Zbor, Dimitrijem Ljotićem, kao i sa poznatim diplomatom Konstantinom Fotićem. 

Krakov naglašava da je rođen u Kragujevcu 1895. godine, gdje mu je otac tada bio na službi kao vojni ljekar, a zatim se porodica selila u različite gradove. U ovom dijelu sjećanja, koja u velikoj mjeri podsjećaju na stranice „vaspitnog romana“ o odrastanju i školovanju junaka, naročito su apostrofirani gradovi Knjaževac i Kladovo, gdje je otac obavljao ljekarsku službu ne samo u mjesnim garnizonima nego i u civilnim bolnicama. Izdvajamo pažljivo opisane godine provedene u Kladovu, gdje je, loveći s vršnjacima ribu na Dunavu, upoznao brojne znamenitosti toga prostora. Ipak, najznačajniji događaj iz tog ranog djetinjstva odigrao se u ljeto 1904, kada je sa majkom došao u Beograd da prisustvuje krunisanju novog srpskog kralja, Petra Prvog Karađorđevića, s kojim su ih vezivale i bliske rođačke i porodične veze. Važno mjesto u ranim sjećanjima pripalo je i događajima iz 1906. godine, kada je njegov otac izabran za ličnog kraljevog ljekara za vrijeme njegovog oporavka u Brestovačkoj Banji. To uzbudljivo ljeto Krakovu je ostalo u sjećanju po razgovorima sa starim kraljem Petrom, ali i po druženju s njegovim sinovima, prestolonasljednikom Đorđem i kraljevićem Aleksandrom. Nakon toga, Krakov je prešao u Beograd, gdje je nastavio gimnazijsko školovanje, a bio je nastanjen u kući svoje babe i ujaka, sve dok mu otac nije 1907. godine dobio prekomandu u Beograd i preselio se u prestonicu. Nažalost, ubrzo je ostao bez oca, koji je zbog obolijevanja od tuberkuloze preminuo u martu 1910. godine. Krakov opisuje posljednji razgovor sa ocem, koji mu je u samrtnim časovima govorio o porodičnom porijeklu, ocu Ludviku, starom revolucionaru iz poljskih ustanaka 1830. i 1863. godine, kao i majci Paulini, poznatoj poljskoj književnici iz čuvenog roda Rađejovskih, koji su dali brojne maršale i kardinale. Govorio mu je i o svojoj mlađoj sestri Zofji, koja je umrla u 18. godini, a pogotovo o svom bratu Kazimiru, talentovanom slikaru, ustaniku iz pobune protiv Rusa 1863. godine, koji je tada bio teško ranjen, a kasnije je osuđen na smrt i obješen.

Rastanak sa ocem podstakao je kazivača da iznese čitav niz opisa njegove neobične ličnosti. Kada je došao u Srbiju, 1885, ostavio je u Parizu svoju prvu ženu, Poljakinju, i osmogodišnjeg sina iz tog braka. Imao je četrdeset godina kada je upoznao kasniju piščevu majku, dvostruko mlađu lijepu djevojku, i oženio se njome. Pamtio ga je kao eruditu koji je govorio šest jezika, a odlično je poznavao istoriju i različite naučne i umjetničke oblasti. Trajno mu se ucrtala snažna očeva ljubav prema svojoj mladoj supruzi, kao i očeve riječi da je dan njegovog „rođenja bio najsrećniji dan u njegovom životu“.

U vrijeme Majskog prevrata, Krakov je bio sasvim mlad, tako da je sjećanja o tome gradio na osnovu posrednih svjedočenja. Međutim, drugi veliki politički događaj, austrijsku Aneksiju Bosne i Hercegovine, 1908, dočekao je kao đak trećeg razreda Druge beogradske gimnazije, a u demonstracijama koje su zbog aneksione krize uslijedile u prestonici, neposredno je učestvovao. Zato su njegova svjedočenja o tom događaju mnogo neposrednija, a tada se, iako je imao svega trinaest godina, prvi put upisao u „dobrovoljce“ za eventualni rat protiv Austrougarske monarhije. Posebno mjesto u prikazima tih događaja Krakov je dodijelio književniku Branislavu Nušiću, koji je predvodio demonstracije, a upamtio ga je po zapaljivim patriotskim govorima u kojima je iskazivao ogorčenje zbog „kapitulantske politike“ koju je vodila tadašnja srpska vlada, u strahu da se ne sukobi s Austrijancima. Krakov s posebnim oduševljenjem opisuje i premijeru u prepunom Narodnom pozorištu Nušićevog komada Hadži-Loja, koji je napisan za samo jednu noć, kao piščev doprinos patriotskim osjećanjima povodom aneksione krize.

***

Krakov naglašava da je zauvijek zapamtio očeve zavjetne riječi koje mu je poručio na samrti, da je „čast jednog čoveka nešto što stoji iznad života“, te da ubije onoga ko mu dirne u čast: „Čast je nešto što se brani krvlju.“Kada sve to imamo u vidu, a pogotovo činjenicu da je i po očevom poljskom i po majčinom srpskom porijeklu bio potomak neustrašivih pobunjenika i boraca za slobodu, onda nimalo ne čudi što se još kao gimnazijalac i đak sedmog razreda prijavio u dobrovoljce i učestvovao u Prvom balkanskom ratu, 1912. godine.

Upravo od drugog poglavlja, naslovljenog „Kroz artiljerijsku vatru“, započinju ratni zapisi Stanislava Krakova. O svom neposrednom učešću u Prvom balkanskom ratu ne ostavlja mnogo uspomena s bojišta. Naglašava da je proveo tri mjeseca na Kosovu i Pelagoniji, kao i to da se vratio kući „iznuren bolešću, ali iskićen redenicima, sa puškom u rukama i u turskom šinjelu“. U gimnaziji je među đacima i profesorima dočekan kao heroj, a nekoliko dana kasnije, Ilustrovana ratna hronika objavila je njegovu fotografiju u uniformi i sa kompletnim naoružanjem, ističući da se radi o „najmlađem srpskom dobrovoljcu“ i uz obećanje da će objaviti njegove ratne uspomene. Najavljene uspomene Krakov nije napisao, jer su ga sačekale brojne zaostale školske obaveze, a posebno se osvrnuo na činjenicu da pojedini profesori nisu imali razumijevanja za njegovo učestvovanje u ratu. Naročito je apostrofirao izvjesnog Moskovljevića, profesora ruskog jezika, koji zbog svog ljevičarskog opredjeljenja nije blagonaklono gledao na „ratne podvige“ svoga učenika i nije mu priznavao nikakve olakšavajuće okolnosti. Nezavisno od svega toga, Krakov naglašava da je sa nostalgijom čitao izvještaje sa posljednja dva bojišta Prvog balkanskog rata, iz Skadra i Jedrena, koja su bila aktuelna u zimu 1912–1913. godine. Pri tome, posebno ističe da je s velikim uzbuđenjem čitao pismo koje je dobio iz Skadra, od svog najmlađeg ujaka, kapetana Božidara Nedića, a u kojem je detaljno bila opisana njegova vojnička „avantura koju je preživeo pri jurišu na glavno skadarsko utvrđenje Brdicu, u noći između 26. i 27. januara 1913. godine“. Krakov kao nezaobilazan prilog svojoj porodičnoj hronici ističe i da je njegova tetka Kasija Miletić takođe bila na skadarskom bojištu, gdje je učestvovala kao bolničarka koja je pomagala tifusnim bolesnicima. Opsada Jedrena izazivala je posebno uzbuđenje kod Krakova, jer je tamo učestvovala čitava Druga srpska armija, koja je otišla da pomogne bugarskoj vojsci, a pad ovoga utvrđenog grada 27. marta 1913. godine izazvao je opšte odušeljenje u srpskoj prestonici.

Približavajući svoje kazivanje stranicama istoriografske studije, Krakov naglašava da je ubrzo po završetku Prvog balkanskog rata došlo do ozbiljnih neslaganja s bugarskom stranom oko podjele osvojenih teritorija, pogotovo oko Makedonije. Prije nego što je Drugi balkanski rat i počeo, obukao je uniformu i otišao 10. maja u Kumanovo i javio se kao dobrovoljac u 18. pešadijski puk, u kojem je njegov otac nekad bio vojni ljekar i gdje ga je većina oficira poznavala. Tada je upoznao i čuvenog generala Pavla Jurišića Šturma, komandanta Dunavske divizije, koji ga je pitao da li je on sin doktora Krakova, a zatim ga je „zadržao kao svog ordonansa“. Na ratištu je od svih oficira i boraca bio prihvaćen sa velikim oduševljenjem, ali je ubrzo obolio od zauški i bio je prinuđen da se vrati u Beograd sredinom juna. Međutim, svega nekoliko dana iza toga, stigla je vijest da su Bugari 17. juna 1913. godine „mučki po noći“ napali srpsku vojsku na Bregalnici i da je rat počeo. Za Krakova je to bio signal da ponovo obuče uniformu i da kao dobrovoljac po treći put ode na bojište. Raspoređen je u 1. četu 1. bataljona 18. pešadijskog puka, a vatreno krštenje doživio je u borbama na planini Kalin-kamen kod Krive Palanke.

Na tim stranicama zapamćenja Krakov se preobražava u „dramatizovanog pripovedača“, a autobiografsko-memoarsko kazivanje u poglavlja svojevrsnog „ratnog romana“. U prvom jurišu prilikom osvajanja planinskog masiva Kalin-kamen kontuzovan je od jedne bugarske granate, tako da mu je pukla bubna opna, ali je ostao do kraja bitke i poslije silnih juriša sa obje strane i artiljerijskih udara, došlo je do herojske pobjede srpske vojske. Krakov naglašava da se u vrijeme najžešćih eksplozija na bojištu pojavio i kraljević Đorđe i da je bez imalo straha išao po rovovima i hrabrio vojnike. Međutim, ono što je bilo još važnije, vojnici iz čete i bataljona su zapazili Krakovljevu neustrašivost i nakon bitke lično je potpukovnik Cvetković pohvalio njegovu hrabrost, a komandant bataljona major Zavađil uzeo ga je za svog ordonansa. Poslije desetak dana obavljanja te dužnosti, poslat je na liječenje u skopsku bolnicu, ali je zbog kolere bio prinuđen da se vrati kući u Beograd. Pet dana nakon povratka, 10. avgusta 1913, stigla je vijest o pobjedi srpske vojske u Drugom balkanskom ratu. Krakov tada, poput istoriografa, iskazuje i opšti stav o cijeni srpske pobjede u tim ratovima: „Srbija je udvostručila svoju teritoriju i ljudstva, ali je zato u dva rata izgubila polovinu ljudstva svojih oružanih snaga“.

Krakov naglašava da se nakon toga vratio privatnim obavezama, završio je gimnaziju i odlučio da upiše Vojnu akademiju i postane vojnik, kao i njegovi ujaci, braća Nedići. Kazuje da su postojale dvije smetnje za njegov prijem: imao je pola centimetra manje od predviđene visine i bio je gluv na desno uvo, zbog one kontuzije u borbama kod Kalin-kamena. Međutim, kao ratnik iz dva rata, sa odličnim karakteristikama, upisan je kao drugi u 46. klasi Vojne akademije.

 

Nastaviće se

PODELITE OVAJ TEKST NA: