detalj slike: KRK Art dizajn

Prvi dio feljtona možete pročitati OVDJE

Drugi dio feljtona možete pročitati OVDJE

Život i priča episkopa Nikodina Milaša - treći dio

prof. dr Goran Maksimović 

Naglašavamo ovom prilikom da je sačuvan veliki broj dragocjenih episkopskih „okružnica“ i „pastirskih poslanica“, iz kojih se jasno vidi koliko je Milaš za tih dvadesetak godina bio sposoban i uredan rukovodilac eparhije, koliko se starao o materijalnom položaju sveštenstva i vjernog naroda, a pogotovo koliko se brinuo za očuvanje pravoslavne vjere i srpske narodnosne svijesti, a danas predstavljaju rječite dokumente ne samo za opis ovoga segmenta njegovog važnog rada, nego i za istoriju čitave Dalmatinske pravoslavne eparhije. U istoj ravni nalaze se i sačuvani zapisnici sa održanih „pastirskih zborova“. Izdvajamo neke od karakterističnih naslova: „Okružnica o načinu obraćanja sveštenika višoj crkvenoj vlasti“, „Okružnica o ocenjivanju sveštenika“, „Okružnica o prikupljanju ličnih podataka sveštenika“, „Okružnica o vođenju evidencije prihoda i rashoda“, „Okružnica o zabrani sveštenicima da daju novac pod interes“, „Okružnica o pohađanju inovernih bogomolja“, „Okružnica o suložništvu“, „Okružnica o uređenju seoskih grobalja“, „Okružnica o čuvanju parohijske dokumentacije“, „Okružnica o katihizaranju djece“, „Okružnica o uređivanju parohijskih kancelarija“, „Okružnica o pokretanju Glasnika Pravoslavne dalmatinsko-istrijske eparhijei“, „Okružnica o mješovitim brakovima“ i sl.

Ovom prilikom, između brojnih, posebno ukazujemo na dvije okružnice. Prva se odnosila na unijatsko sveštenstvo, a napisana je u Zadru, na Ilijindan, 1901. godine. Druga se bavila korišćenjem ćirilice u opštenju s vlastima, a datirana je u Zadru, 31. decembra 1901. godine. Poznato je koliko je Milaš bio žestoki protivnik unijatskog djelovanja u Dalmaciji, tako da je tim povodom napisao više radova o problemu „unijatske jeresi“, koji su na kraju finalizirani i u brojnim knjigama. Ovom prilikom ukazujemo na studiju Propaganda, njezin postanak i današnja uredba (koja je prvo izdanje imala na srpskom jeziku, u Beogradu 1889. godine, odmah i na ruskom jeziku iste godine, a potom i na bugarskom jeziku, 1901. godine). U navedenoj „Okružnici o unijatskom sveštenstvu“, Milaš neposredno pokazuje kako se među narodom moralo suprotstavljati ovom vjerskom zlu. U tekstu okružnice obavještavao je „svo prečasno sveštenstvo Dalmatinske eparhije“o tome kako se ovih dana u Zadru pojavio jedan unijatski sveštenik, nastojatelj Zavoda za sjedinjenje crkava u Rimu, te kako putuje kroz Dalmaciju i skuplja priloge za taj svoj zavod. Milaš naglašava da je taj unijatski sveštenik „zaodjenut mantorosom, da nosi na glavi kamilavku sa panakamilavkom“, da mu o vratu „visi krst“, te da tako zamaskiran podsjeća na pravoslavnog sveštenika. Pri tome, po rimokatoličkim crkvama služi po istočnom obredu i poslije službe razdaje narodu u crkvi „antidor“. Na kraju upozorava i  najstrožije zabranjujemo svakome pravoslavnom vjerniku da neučestvuju u toj službi, niti da dolazi u bilo kakav dodir sa tim unijatskim sveštenikom. Milaševa okružnica završava se strogom naredbom da svaki parohijski sveštenik obznani o tome gdje je bio i šta je sve radio u izvjesnim mjestima pomenuti unijatski sveštenik, osobito ako je pokušavao, na bilo koji način, da ijednog od pravoslavnih vjernika zavede i dobije kakav prilog. U drugoj izdvojenoj „Okružnici o korišćenju ćirilice u opštenju s vlastima“, Milaš pokazuje punu svijest o tome koliko je upotreba ćiriličnog pisma bila u dubokoj vezi sa očuvanjem srpske nacionalne svijesti. Zbog toga naređuje područnom sveštenstvu, crkvenim tutorima i školskim odborima, a pozivajući se još jednom na staru bečku ministarsku odluku od 17. jula 1861. godine, da sa danom 1. januarom 1902. godine počnu „voditi svu zvaničnu prepisku sa svima c. k. vlastima samo i jedino našom ćirilicom“.

Važne dokumente za razumijevanje Milaševe episkopske djelatnosti, predstavljaju i sačuvani „zapisnici“ sa brojnih „Pastirskih zborova“, iz kojih se vidi sa koliko posvećenosti su razmatrani najrazličitiji aspekti vjerskog i narodnog života. Kao karakterističan primjer, navodimo ovdje dio jednog zapisnika sa „Pastirskog zbora“ održanog 18. januara 1897. godine, a u kojem se uređuje način obilježavanja „krsnih slava“. Naglašeno je da sa krsnim imenom ulazi u naše kuće „čitanje svečarske slave“, dok u crkve ulazi „svešteno koljivo“.„Prvo za zdravlje cijele kuće i porodice naše, a ovo drugo, koljivo, za osvećenje svih svečara ljubavlju i blagočašćem slavljenoga sveca“. Istaknuto je da se slavljenjem krsne slave srpski narod u crkvenom svom životu „odlikuje od svih drugih pravoslavnih naroda, koji ne poznavaju slave take“. Zato se sveštenstvu upućuje naredba da nipošto ne ukidaju običaj polaženja domova parohijana „zarad čitanja krsne slave“.Naglašava se da je taj običaj odvojen od običaja „donošenja svečarskog koljiva u crkvu“što je, takođe,obavezno sporovoditi u cilju uzdizanja vjernoga naroda u duhu hrišćansko-narodne pobožnosti. Zato su „pastiri crkveni“ dužni da taj običaj podržavaju i učvršćuju, poučavajući pastvu svoju u saznanju njegove velike važnosti.Na kraju zaspisnika naglašeno je da ne postoji stroga jednoličnost u samom načinu vršenja obreda„krsne slave“, zato Konzistorija svom parohijskom sveštenstvu daje uputstva o poštovanju sljedećeg molitvenog reda: „uzglas, trisveto, tropar i kondak svetitelju, ektenija za žive, molitva Gospodnja i blagoslov trpeze“ i sl.     

Treći aspekt memoarskog kazivanja, kao što smo to jednim dijelom i predstavili u prethodnim poglavljima, bio je posvećen prikazivanju pojedinih značajnih srpskih prvaka toga vremena. Milaš posebno izdvaja episkopa dalmatinskog, Stefana Kneževića, episkopa bokokotorskog, Gerasima Petranovića, mitropolite Savu Kosanovića i Georgija Nikolajevića, episkopa bačkog, Mitrofana Ševića, episkopa Dositeja Jovića, arhimandrita krčkog Jeroteja Kovačevića, arhimandrita Ilariona Ruvarca, protojereja Dimitrija Ruvarca. Pominje značajne srpske političare iz Beograda, Andru Nikolića, Vladana Đorđevića, Milana Kujundžića, kao i brojne druge poznate ili danas zaboravljene i nepoznate ličnosti. Govorio je kritički o brojnim crkvenim velikodostojnicima, a među njima i o patrijarsima iz Sremskih Karlovaca, prije svih o Georgiju Brankoviću. Iz reda srpskih političara u primorju sa posebnim pijetetom govori o ličnosti kneza Đorđa Vojnovića, kao i svog školskog druga iz Rusije i kasnijeg kolege, profesora Ljubomira Vujnovića, te vrijednog i časnog, izrazito obrazovanog, bokeljskog narodnog prvaka, dr Lazara Tomanovića.

Milaš posebno iskreno i sa ljubavlju govori o episkopu bokokotorskom, Gerasimu Petranoviću, sa kojim je bio u „najboljim i čisto bratskim odnosima“, imao je ogromno povjerenje u njegov rad, a kao starijeg posmatrao ga je i kao svog svagda odanog i iskrenog prijatelja i savjetnika. Priznaje da mu je Petranovićeva smrt 1906. godine teško pala i da je tada počeo ozbiljno da pomišlja da se povuče sa svoje episkopske eparhije u Zadru. Prikazao je i složeni odnos sa dalmatinskim vladikom Stefanom Kneževićem, koji mu je pomogao u godinama školovanja oko obezbjeđivanja stipendija, a zatim ga je nakon povratka iz Kijeva primio za supletna/profesora u Zadarskoj bogosloviji. Sve do 1886. godine njihova saradnja je bila uzorna i episkop Knežević je u mnogim slučajevima angažovao Milaša da mu pomogne u nekim najsloženijim kanonskim pitanjima i odbranama od čestih napada. Poslije 1886. godine, kada je Knežević već bio u dubokoj starosti, njihov odnos je značajno zahladio, što je Milaš objašnjavao činjenicom da su ga najbliži episkopovi saradnici, a posebno tadašnji iguman Dositej Jović, predstavljali u najgorem svjetlu jer su u Milašu vidjeli konkurenta za poziciju dalmatinskog episkopa nakon Kneževićevog upokojenja. Milaš napominje da je u takvoj mjeri bio pao u nemilost episkopa Kneževića u tim godinama da mu je na nagovor pojedinih nedobronamjernih savjetnika iz reda „tutorstva zadarske crkve“, episkop potpisao zabranu propovijedanja u crkvi sa obrazloženjem da je bio „pravi odmetnik od crkve pravoslavne i srpske narodnosti“. Uprkos svim potonjim nesporazumima i izvjesnoj nepravdi koju je doživio od njega, Milaš je nepokolebljiv u ocjeni da je Knežević bio više nego značajna ličnost za dalmatinske Srbe: „U pitanjima vjere bio je Knežević ne samo čvrst kao litica, nego mogao bi reći i čak fanatičan, osobito kad bi mu se spomenula unija“. Sa dosta lijepih riječi pisao je o mitropolitu sarajevskom Savi Kosanoviću, ali je u negativnom svjetlu predstavio kasnijeg njegovog nasljednika Georgija Nikolajevića.  

Milaš dosta pažnje posvećuje i opisu ličnosti Save Bjelanovića, kao jednog od najznačajnijih srpskih političkih prvaka u čitavom primorju. Prikazuje njihov protivurječan i veoma složen odnos. Poznato je da ga je Bjelanović često napadao u Srpskomlistu, iako je Milaš bio njegov zadarski profesor u bogosloviji, kasnije i jedan od pokretača Srpskog lista i ljudi koji su se zauzeli za Bjelanovićevo imenovanje za urednika ovoga lista. Preokret u Bjelanovićevom odnosu prema Milašu nastupio je u proljeće 1891. godine, onda kada je došao kod episkopa, kao da se ništa među njima nije dešavalo, sa molbom da ga vjenča sa djevojkom Danicom Baljak. Milaš je to prihvatio bez riječi tako da se nakon toga njihov uzajamni odnos značajno popravio i Bjelanović kasnije nije dozvoljavao da se negativno piše protiv episkopa u Srpskom listu/Srpskom glasu, sve dok nije preminuo 1897. godine.

Može se kazati da je posebno složen bio i prijateljski odnos Nikodima Milaša sa braćom Ruvarac. Ilarion je bio njegov karlovački profesor i kasniji istoriografski uzor, tako da je to bio odnos zasnovan na poštovanju i korisnim mentorskim savjetima. Međutim, odnos sa mlađim od dvojice braće Ruvarac, Dimitrijem, bio je veoma protivurječan. Milaš u svojim sjećanjima naglašava da je Dimitrija Ruvarca posmatrao kao iskrenog prijatelja, sa kojim je kao đak mnogo drugovao u Karlovcima, ali je nekoliko puta bio suočen sa njegovim klevetničkim tekstovima u kojima ga je što javno, što anonimno, optuživao za „unijatstvo“ i čitav niz drugih antisrpskih i antipravoslavnih radnji, što je naravno bilo potpuno neosnovano i netačno, ali je predstavljalo dio tadašnjih ružnih i zakulisnih obračuna unutar Karlovačke patrijaršije. Milaša je naročito neprijatno iznenadila pojava jedne klevetničke brošure zbog njegove rasprave o kanoničkoj jurisdikciji Sarajevske mitropolije. Prethodno smo je pominjali u ovoj našoj raspravi. Objavljena je pod nazivom Dole obrazinu g. dr. Nikodime Milašu 1884. godine, a bila je potpisana pseudonimom „Stari Saborlija“ iza koga se skrivao niko drugi nego Dimitrije Ruvarac. Dok je Milaš živio u Beogradu školske 1886/87. godine, Ruvarac je ponovo uspostavio bliske odnose sa svojim negdašnjim prijateljem iz đačkih karlovačkih godina. Milaš naglašava da ga je Ruvarac tada više puta posjećivao u Beogradu, a da je i on jednom otišao kod njega u Zemun, te da je tada upoznao i njegovu suprugu, kao da među njima nije bilo nikada nikakvog nesporazuma. Kad je Milaš 1904. godine bio u Sremskim Karlovcima, Novom Sadu i Grgetegu, ovaj se protojerej tako držao da su „svi bili uvjereni“, kako naglašava Milaš, „da je to moj najprisniji prijatelj“. O komplikovanoj prirodi tog odnosa nedavno je napisana jedna ozbiljna istoriografska rasprava.

Milaš veoma negativno piše, kako smo prethodno istakli, o Beogradu i atmosferi u političkim i intelektualnim krugovima srpske prestonice, tako da je tu jednu školsku godinu (1886/1887), koliko je bio upravitelj Bogoslovije, doživio kao najružniji košmar. Atmosfera u tom gradu bila je zatrovana netrpeljivim političkim odnosima „naprednjaka“ i „liberala“, a afere i najružnija politička podmetanja i optužbe bile su svakodnevna pojava. Nesvjestan gdje je došao, a isuviše osjetljiv za takvu vrstu iskvarenih međuljudskih odnosa, ne poznajući opšte političke prilike i razmjere tog bolesnog strančaranja, potpuno protiv svoje volje Milaš je postao meta za brojna politička potkusurivanja, pa čak i ružne optužbe da je došao u Beograd da „polatini Srbe“. Milaš sa mnogo nevjerice i jeda govori da mu je tu optužbu izgovorila čak i tadašnja srpska kraljica Natalija, prilikom jedne kratke audijencije koju je imao u dvoru. Posebno je bio ogorčen što mu je tu optužbu izgovorila osoba koja se nekoliko godina kasnije, nakon razvoda sa kraljem Milanom, vjerski preobratila i otišla u katolički samostan.

Milaš razotkriva i brojne austrijske zvaničnike i činovnike u Zadru i Beču, koji su vodili krajnje licemjernu politiku prema Srbima i pravoslavnoj crkvi, a pri tome nisu poštovali zakone koje su donosili, što je jasno govorilo o tome da je monarhija imala jednu „javnu politiku“ za sve vjere i narode, a drugu tajnu i negativnu politiku koja je važila samo sa Srbe i srpsku crkvu. Kao jedinu svijetlu ličnost među tim brojnim činovnicima, izdvojio je Emila Davida, dugogodišnjeg dalmatinskog namjesnika u Zadru. Među hrvatskim zvaničnicima, Milaš je još od sedamdesetih godina 19. vijeka u brojnim raspravama, kao i u samom tekstu autobiografije, u posebno negativnom svjetlu predstavio biskupa Josipa Juraja Štrosmajera (1815-1905). Vidio ga je kao osobu koja je bila direktno odgovorna za nepopravljivi hrvatsko-srpskisukob, kroz ekstremno prohrvatsko djelovanje Narodne stranke u Dalmaciji, još dok je na njenom čelu bio Štrosmajer (1860-1873), a još više poslije tog perioda kad je djelovao kao „siva eminencija“ velikohrvatske politike. Ogledalo se to kroz sprovođenje nakazne hrvatske politike negiranja srpske individualnosti u čitavom primorju, kao i negativnog odnosa prema srpskoj pravoslavnoj crkvi i kroz sprovođenje unijatske jeresi. Posebno se to odnosilo na događaj iz 1881. godine kada je Štrosmajer sprovodio katolički prozelitski program, nakon što je Papa Lav HIII„proglasio“ slovenske apostole Kirila i Metodija „rimokatoličkim svecima“. Milaš se tim povodom oglašavao više puta u javnosti, a ovdje posebno ukazujemo na njegovu knjigu Kiril i Metodij i rimski pape (Zadar, 1881).

Naučni aspekti kazivanja u kojima Milašev tekst autobiografije poprima obilježja stručnih rasprava važnih za naučna i polemička pitanja saopštena u brojnim knjigama i ogledima ovoga plodnog autora, bitni su za razumijevanje konteksta njegovih naučnih istraživanja iz oblasti crkvenog prava, kanonskih studija, odnosa pravoslavlja i katoličanstva, ali i crkvene istoriografije, te istorije srpskog naroda u Dalmaciji i njegovog aktuelnog političkog života na kraju 19. i na početku 20. vijeka.

U prethodnim dijelovima našeg interpretiranja teksta autobiografije, naglasili smo da je Milaš negativno pisao o organizaciji nastave u Karlovačkoj bogosloviji i da praktično ništa od bogoslovskih učenja nije baštinio iz tog perioda školovanja. Uprkos tome što mu je jedan od tamošnjih nastavnika bio arhimandrit Ilarion Ruvarac, kasniji prijatelj i uzor u oblasti istoriografskih istraživanja, zahvaljujući kome je Milaš postavio čvrste naučne temelje srpske crkvene istoriografije. Međutim, njegov odlazak na Duhovnu akademiju u Kijev označio je potpunu prekretnicu, a Milaš sa mnogo zahvalnosti naglašava da je tu posredstvom brojnih spremnih i posvećenih profesora ušao u potpuni svijet bogoslovskih istraživanja i nauke. Na četvrtoj godini akademije u Kijevu, 1871. godine, napisao je za potrebe završnog ispita prvi svoj stručni rad NomokanonpatrijarhaFotija, koji je bio ocijenjen odličnom ocjenom, a akademijski savjet na osnovu tog stručnog rada priznao da je „dostojan stepena magistra bogoslovije“. Praktično je tada i usmjerio svoja interesovanja u pravcu kanonskog prava i crkvene istorije, a u skladu s tim posebno se bavio pitanjima odnosa pravoslavne i rimokatoličke crkve, kao i istorijom pravoslavne crkve i srpskog naroda u Dalmaciji. Iz Kijeva je ponio i veliku ljubav prema knjigama i praktično je do kraja života nabavljao značajna nova izdanja iz oblasti bogoslovije i istoriografije, kao što je izgradio i svijest o praćenju naučnih publikacija i časopisa. Milaš naglašava da je zbog tog istrajnog nabavljanja ruskih knjiga kasnije često izazivao podozrenje sumnjičavih austrijskih vlasti. Po dolasku u Zadar i sa početkom profesorskog rada u bogoslovskom zavodu, a na molbu episkopa Stefana Kneževića, napisao je, kao što smo to prethodno istakli, rad iz oblasti kanonskog prava koji se bavio tada aktuelnim problemom otcjepljenja Dalmatinske eparhije od Karlovačke mitropolije i njegog priključenja novoosnovanoj Bukovičkoj mitropoliji.

U tekstu autobiografije, prvi potpuniji naučni aspekt kazivanja Milaš iskazuje povodom odlaska u Bon, u avgustu 1875. godine, na konferenciju koja je bila posvećena približavanju stavova starokatoličke i anglikanske sa protestantskom i pravoslavnom crkvom, a u cilju odbrane od konstantnog katoličkog prozelitizma. Konferencija je postigla određene zajedničke stavove, ali u stvarnosti iz različitih razloga nikada nisu zaživjele ponuđene ideje. Nezavisno od toga, Milaš tada uspostavio kontakte sa brojnim istaknutim profesorima sa kojima je održavao kasniju dugogodišnju korespodenciju. Izdvajamo imena dvojice profesora crkvenog prava, dr Josefa Zhismana iz Beča i dr Luke Marjanovića iz Zagreba. Prilikom priređivanja za štampu rukopisa Krmčije Savinske  1884. godine, Milaš je bio uspostavio izvrsnu i korisnu saradnju sa profesorom moskovskog univerziteta, Aleksandrom Pavlovim i sl.

Milaš ukazuje i na brojne političke članke koje je napisao i objavio 1879. godine, uglavnom u Zastavi i Glasu Crnogorca, a bili su posvećeni osnivanju političke srpske stranke u Dalmaciji i pokretanju Srpskog lista, povodom neprijateljskog stava koji je tada prohrvatski nastrojena Narodna stranka počela da iskazuje prema Srbima negirajući njihovu narodnost u Dalmaciji i pravo na pravoslavnu vjeru. Neposredan podsticaj za nastanak ovih polemičkih rasprava Nikodima Milaša bio je članak srpskog protojereja i pjesnika Jovana Sundečića koji se iz samo njemu poznatih ubjeđenja opredijelio za hrvatsku stranu i napao je Milaša i Vujnovića, kao profesore Zadarske bogoslovije, da tobože stvaraju „crkveno-srpsku stranku u Dalmaciji“.

Između brojnih kanonskih rasprava izdvajamo onu koja je napisana povodom enciklike „Grande Munus“ iz 1880. godine, pape Lava HIII, koju su Hrvati na čelu sa Štrosmajerom, kako ističe Milaš, bili proglasili za tobožnje katoličko priznanje za svece slovenskih apostola Kirila i Metodija, a tim povodom bili su organizovali i takozvano „Slavensko hodočašće u Rim“ da bi zbog toga iskazali „zahvalnost papi.“ Posebno važno mjesto pripada i prethodno pominjanoj raspravi Kanonsko načelo pravoslavne crkve pri razređivanju crkvenih oblasti. K pitanju o jerarhijskom položaju Sarajevske mitropolije, koju je Milaš objavio 1884. godine, a odnosila se na aktuelno pitanje statusa tadašnjeg sarajevskog mitropolita, Save Kosanovića i njegove Dabrobosanske mitropolije.

Poznato je i to da je Milaš nakon povratka iz Beograda u Zadar u ljeto 1887. godine intenzivno radio na monografiji Pravoslavno crkveno pravo koja je objavljena 1890. godine, drugo popravljeno izdanje izašlo je 1902. godine, a prevedena je na više jezika i donijela mu je ugled „najvećeg srpskog kanoniste u 19. vijeku“.[6] Međutim, možemo konstatovati da je Milaš najviše pažnje u tekstu autobiografije posvetio pisanju njegove, kako je naglašavao „mile i najmilije“, knjige Pravoslavna Dalmacija, koja je započeta 1897. a objavljena 1901. godine. Nastala je kao direktan naučni odgovor na pomenute brojne hrvatske napade na postojanje srpskog narodnosnog identita u Dalmaciji, kao i negiranje prava na pravoslavnu crkvu. Kao sljedbenik škole kritičke istoriografije Ilariona Ruvarca, Milaš je istraživanjem arhivske građe dokumentovao istoriju pravoslavne vjere i crkve u Dalmaciji od najstarijih vremena, tako da praktično do danas nije urađena potpunija studija o tom pitanju na polju istoriografske nauke. To je razlog zbog koga možemo potvrditi zaključak da je Milaš bio među prvim istoričarima srpskim koji je „prihvatio stroge Ruvarčeve metode kritike izvora i istorijskih činjenica“.

Na osnovu čitanja teksta Autobiografije episkopa Nikodima Milaša možemo izvesti sljedeći zaključak. Radi se o autoru izrazitog književnog i naučnog talenta, tako da je njegovo izlaganje precizno i jasno, a umjetnički do te mjere izazovno da ga možemo čitati gotovo u jednom dahu, kao neki uzbudljivi autobiografski roman. Prožimanjem sadržajnog života i vješto vođene priče dobili smo rukopis u kojem se ukrštaju autobiografsko i memoarsko kazivanje sa akribičnim stilom naučnih rasprava. Saznanja koja nam nudi Milašev tekst su brojna i po mnogo čemu nezamjenjiva. Porodična hronika, djetinjstvo i školovanje ispisani su u duhu vaspitnih romana toga vremena, a memoarski aspekti kazivanja daju nam novo svjetlo, koliko god ono bilo subjektivno, možda ponekad i pristrasno, na važne događaje iz istorije dalmatinskih Srba i pravoslavne srpske crkve u primorju u drugoj polovini 19. i na početku 20. vijeka. Memoarski aspekt kazivanja prikazuje u jednom novom svjetlu brojne znamenite ličnosti iz srpske istorije toga vremena, razotkrivajući često veoma složene njihove odnose, a uvijek prikazujući njihove uzajamne vrline i često sasvim neshvatljive mane. Naučni aspekt kazivanja razotkriva ne samo naučna interesovanja i rezultate Nikodima Milaša na polju crkvenog prava i istoriografije, već i njegove naučne stavove i principe koji su bili duboko utemeljeni i čvrsti, a od kojih nikada nije odstupao vjerujući u univerzalnost principa naučne etike i naučne istine.

Kada je započeo pisanje teksta autobiografije, Milaš se rukovodio činjenicom da ima pravo i obavezu da ostavi potomcima o svome životu i radu sopstveni pogled i istinu. Upravo zato što je bio svjedok i aktivni učesnik jednog dramatičnog vremena, taj pogled je dovoljno izazovan i dragocjen da može i danas izazvati polemičke reakcije, baš onako kako je Nikodim Milaš za života svojim činjenjem i objavljenim djelima izazivao potpunu pažnju, suprotstavljene stavove ili saglasna razmišljanja. Jedno je izvjesno, episkop Nikodim Milaš nikoga nije ostavljao ravnodušnim ni za svoga života, a tako je i danas više od stotinu godina od njegovog upokojenja. Svojim posvećenim i nepotkupljivim nacionalnim i vjerskim radom, kao i zapaženim naučnim djelom, ostavio je neizbrisive tragove u životu srpskog naroda i pravoslavne crkve u Dalmaciji, kao i neporeciva svjedočenja o njihovoj svagda teškoj i neizvjesnoj istorijskoj sudbini.      

~ KRAJ ~

PODELITE OVAJ TEKST NA: