detalj slike: KRK Art dizajn

DNEVNIČKA STVARNOST I PRIČA VLADETE JEROTIĆA

 

 

Prof. dr Goran Maksimović

U ogledu je analiziran Dnevnik Vladete Jerotića (1924-2018), koji je vođen u razdoblju od kraja 1938. do početka 1945. godine. Ukazano je na posebnosti dnevničkog postupka i dominaciju subjektivnog, objektivnog i metafizičkog plana kazivanja, kao i na žanrovske specifičnosti koje su proistekle iz tog kazivanja. Subjektivno kazivanje blisko je tipu vaspitnog i psihološkog tipa romana u kojem je razotkriveno formiranje složene ličnosti i mentalnog sklopa mladog Jerotića. Objektivno kazivanje blisko je formi memoarskog kazivanja i autentičnim zapisima o životu u Beogradu u toku Drugog svjetskog rata. Metafizički plan kazivanja blizak je esejističkoj i formi filozofskih rasprava u kojima je iskazan Jerotić odnos prema životu i smrti, prema pesimizmu i nihilizmu, prema Bogu i pregzistenciji. U zaključku smo ukazali na činjenicu da dnevnički zapisi razotkrivaju formiranje svestrane, polihistorske ličnosti jednog od najvećih srpskih intelektualaca i mislilaca 20. i početnih decenija 21. vijeka.

Pojava dnevničkih zapisa Vladete Jerotića (1924-2018) u kojima su obuhvaćene njegove rane dječačke i mladalačke godine, u razdoblju od kraja 1938. do ranog proljeća 1945. godine, predstavlja novi izazov za čitanje i razumijevanje ličnosti jednog od najvećih srpskih intelektualaca druge polovine 20. i početka 21. vijeka, ali i za razumijevanje jednog važnog segmenta srpske nacionalne istorije. Kao što je poznato dnevnik je izrazito subjektivna forma, monološko-ispovijednog karaktera i utemeljena na snažnim samoanalizama svijeta u nama, posmatranju svijeta izvan nas, te metafizičkim doživljajima svijeta nad nama. Zahvaljujući činjenici da zapisi u dnevniku nastaju iz dana u dan, pod svježim i neposrednim utiscima svakodnevnih događaja, svakako obiluju tačnijim podacima, a njihova memoarska i istorijska dimenzija je često veća i autentičnija od drugih vrsta dokumentarno-umjetničke proze. U dnevničkom kazivanju Vladete Jerotića može se prepoznati i posmatrati upravo takav kreativni umjetnički preplet subjektivnog, objektivnog i metafizičkog pogleda na mentalno formiranje i odrastanje, na svijet i ljude koji su ga okruživali, na krupne istorijske događaje kojima je bio svjedok u periodu od 14. do 21. godine života, a u kojima je naročito dominantan bio Drugi svjetski rat na prostoru Srbije i godine okupacije provedene u Beogradu (1941-1945).

Zbog svega toga u dnevničkom kazivanju Vladete Jerotića možemo prepoznati ukrštanje različitih žanrovskih predložaka. Subjektivno kazivanje blisko je formi vaspitnog i psihološkog tipa romana koje nas uvodi u svijet odrastanja, psihološkog i mentalnog formiranja ličnosti, porodičnih odnosa i školovanja. Objektivno kazivanje blisko je formi memoarske književnosti, te istoriografskih rasprava, a usmjereno je na sagledavanje događaja u okupiranom Beogradu i Srbiji u Drugom svjetskom ratu, kao i u širem evropskom kontekstu i uspostavljanju novih interesnih zona i globalnoj podjeli svijeta među velikim silama nakon pobjede u tom ratu. Metafizičke reminiscencije i zapisi bliski su esejističkoj i formi filozofskih i teoloških rasprava u kojima se sagledava čovjekov donos prema Bogu, prema egzistenciji, svekolikom postojanju, životu i smrti, ali i odnos prema pročitanoj literaturi i ranim uzorima koji su bitno uticali na Jerotićevo formiranje. Odnosi se to prije svega na Dostojevskog i Sjenkjeviča, Romena Rolana, ali i Dositeja Obradovića i Getea, kao književnike, te Serena Kjerkegora i Ota Vajningera, Artura Šoenhauera i Bergsona, sve do Platona, iz svijeta filozofije, te Sigmunda Frojda, iz svijeta psihoanalize, ali i stranih i domaćih hrišćanskih mislilaca, kakvi su bili vladika Nikolaj Velimirović, ruski mislilac Nikolaj Berđajev, te ispred svih naš pravoslavni propovjednik i religijski filosof Justin Popović.

Jerotić naglašava da je dnevnik počeo da piše na očev nagovor, kada mu je kao četrnaestogodišnjaku krajem 1938. godine poklonio jednu lijepo ukoričenu svesku i posavjetovao ga da tu počne da zapisuje svoje misli, doživljaje i neke važne trenutke iz svakodnevnog života. Poslušao je oca i počeo sa povremenim dnevničkim zapisima, ali Jerotić naglašava da je tek u proljeće 1942. godine, kada je maturirao u gimnaziji, shvatio suštinu očevih riječi i važnost dnevničkih samoanaliza za lakše suočavanje sa brojnim teškim i protivurječnim životnim situacijama: „Dnevnik je čoveku potreban, jer u teškim životnim časovima, u raznovrsnim ljudskim slabostima, u malodušnosti, u ravnodušnosti, dnevnik ga opominje na misao, na akciju. On uspeva da ga razdrma iz učmalosti u koju je zapao, ukazuje mu kakav je bio ranije i podiže mu moral“.[1]

U subjektivnoj ravni kazivanja, Jerotić kao jedinac koji odrasta u činovničko, građanskoj porodici iz Beograda, naglašava da je na njegovo rano formiranje ličnosti bitno uticalo specifično porodično stanje u kojem je živio, a koje je bilo zasnovano na neslaganjima sa ocem i odsustvom bliskosti sa majkom. U zapisu iz januara 1941. godine, Jerotić naglašava: „Moje stanje u kući prilično je teško. Moje vaspitanje kao da odmalena nije bilo dobro. Otac je hteo da bude strog, a nije mogao, majka je htela da mi bude dobar drug, nije mogla. Čini mi se da me niko nije shvatao“.[2] Pošto u kući nije mogao da pronađe duševni mir zbog nesloge između roditelja, jer je „uvek u kući bio neko ljut na drugoga“,[3] prinuđen je bio da traži društvo izvan kuće gdje se susretao sa različitim iskustvima i ličnostima, a što je uticalo da se rano formira njegova samovolja, drskost i bezobrazluk. Osjećao je to kao veliki teret, kao svojevrsnu energiju zla koju je nosio u sebi, što je izazivalo posebnu brigu kod njegovih roditelja, pogotovo oca, a da pri tome sam nije znao kako da se brani od tog zla.

U tom smislu kao jedinu svijetlu tačku tog razdoblja svog djetinjstva doživljavao je druga Živka Pivničkog koji je bio kućepaziteljev sin i stanovao u suterenu iste zgrade u kojoj je živjela i Jerotićeva porodica. U toj ravni prikazivanja odrastanja važnu ulogu ima i doživljaj seksualnosti, rađanje prvih ljubavnih iskustava, kao i promišljanje o sputavanjima tjelesnosti, te uslovnosti muško-ženskih odnosa. Sa puno psiholoških nijansi prikazao je doživljaj prirode i prve ljubavi prema jednoj djevojčici u Negotinu dok je u ljeto 1942. boravio kod ujaka Dušana Jotića i ujne Stojanke na raspustu. Jerotić kroz prikazivanje razgovora sa drugovima iskazuje i svoje prve svjetonazore, kao što su pogledi na patriotizam, na patrijarhalne odnose u porodici. U tome je važnu ulogu imao njegov gimnazijski drug Antonije (Tasa) i njegov mlađi brat Mileta, sa kojima je vodio rasprave o pročitanoj literaturi, o doživljajima tjelesnosti i seksualnosti, o sagledavanju vjere i Boga, o viđenju politike, ideologije, o dobrobiti civilizacije, a kasnije kada je po oslobođenju Tasa postao komunistički rukovodilac nove vlasti, i o smislu i međuodnosu komunizma i demokratije i sl. Jerotić je već u ranim godinama definisao idealni tip političkog uređenja koji je nazvao „hrišćanski socijalizam“, a vidio je u njemu najbolji način za ustrojstvo države i za mjesto i ulogu pojedinca u tako zamišljenoj idealnoj zajednici i sl.

Najprodubljenije subjektivne samoanalize Jerotić je dao u dnevničkom zaspisu iz marta 1942. godine nakon što je završio gimnaziju i maturirao sa dobrim uspjehom. U želji da što bolje upozna sebe izdvaja neke bitne vrline i nedostatke svoje ličnosti. U vrline je ubrajao svoju postojanost u vjeri u Boga, kao i brižljivo njegovanje opšteg obrazovanja (kroz čitanje knjiga i kroz druženja sa bliskim vršnjacima). Ukazao je i na to da je volio usamljenost i da su mu prijali takvi trenuci, ali i da je bila njegova urođena crta, tako da mu ta usamljenost nije bila nametnuta spolja. Bez obzira na osrednji uspjeh u školi, smatrao je da se od najboljih učenika u školi nije ni po čemu razlikovao u znanju, obrazovanju ili načitanosti, a da je u shvatanju svijeta oko sebe bio i ispred njih. Kao negativne crte svoga karaktera Jerotić je izdvojio neizgrađenost karaktera, koja se ogledala u nedostatku čvrstine u zastupanju stavova, te u slaboj volji i odlučnosti, kao i častoljublje koje se ogledalo u nekoj uobraženosti koju je osjećao prema izvjesnom sloju ljudi.

Na sličan način Jerotić se preispituje u dnevničkim zapisima iz januara 1943. godine. Pita se zašto uopšte vodi svoj dnevnik i da li je u njemu sposoban da govori istinu ili se samoobmanjuje. Ta vrsta, svakako pretjerane, samokritičnosti ga dovodi do zaključka da ga „roditelji smatraju za površnog mladića“, pri tome naročito misli na oca, familija ga smatra za „nezahvalnog sina“, koji svojim ponašanjem muči roditelje i odbija da poslije velike mature završi „abiturijenski kurs“, a drugovi i drugarice sa kursa ga posmatraju kao „uobraženu budalu“ koji je nedruželjubiv i jedva da progovara po neku riječ sa njima.[4] Na sličan način je bio raspolućen kada je započeo još kao šesnaestogodišnjak da piše roman, u nadi da će tako uraditi samoanalize i proniknuti u svoju ličnost. Međutim, tada dolazi do spoznaje da je za pisanje romana, pored pročitane literature, dobrog vladanja jezikom i stilom, neophodno i odlično poznavanje života, a upravo je to bila njegova najveća prepreka i ograničenje.

U tom smislu se kao interesantne otvaraju i rasprave sa drugom Tasom o pojmu patriotizma, koje su nastale u maju 1943. godine. Jerotić naglašava da se njegov drug negativno odnosio prema patriotizmu i smatrao ga je za jedan vještački stvoren pojam o čovjeku, koji nastaje pod „uticajem mase“ i nije predstavljao ništa drugo nego „uzajamnu solidarnost ljudi u ratu“. Jerotić naglašava da se nikako nije slagao sa tim stavovima i vjerovao je da svaki čovjek ima „izvesnu dozu pobunjenog ja“, koja naročito dolazi do izražaja kada neprijatelj nadire i kada je sloboda države ugrožena: „Prelaz preko Albanije i Solunski front, nisu samo dokaz uticaja mase, već i nečega drugog što je plamtelo u srpskim vojničkim srcima“.[5]

Jerotić je sa drugovima često vodio rasprave o seksualnosti i tjelesnim nagonima, a kada mu je drug Tasa ispričao da je doživio prvo seksulano iskustvo sa jednom dvadesetosmogodišnjom ženom, u dnevničkom zapisu sa kraja decembra 1943. godine, gotovo u očajanju je uzvikivao: „Želim možda da učinim presudan korak (kao što je Tasa učinio) da uđem za nekoliko minuta u blato? Da odem u javnu kuću! Oh srama, oh gadosti! Ne znam izlaz; uzdržavati se ne mogu, onanisati neću... i onda... šta ostaje?“.[6]

U objektivnoj ravni kazivanja, Jerotić se iskazuje kao pažljiv memoarista, kao neposredni svjedok propasti jedne države i života u ratnom Beogradu, gdje do izražaja dolazi dobra istorijska slika običnog čovjeka u okupaciji. Jerotić opisuje da je odmah na početku rata, 6. aprila 1941. godine, nakon stravičnog bombardovanja grada, u kojem srećom njihova zgrada nije bila razorena, zajedno sa ocem i sa njegovim bratom od tetke Vladetom Dragutinovićem, glumcem i rediteljem u Narodnom pozorištu, krenuo u povlačenje sve do Kraljeva, Čačka, te sela Tripkove, dvadesetak kilometara od Užica. Trebalo je da idu preko Zlatibora sve do Crne Gore, te da otac i njegov bliski rođak možda krenu u izbjeglištvo sa tadašnjom vladom i dinastijom, ali je njegov otac donio odluku da ne ostavlja sina samoga i da ostanu u Srbiji i vrate se u okupirani Beograd, gdje ih je čekala majka. Zahvaljujući tome, Jerotić opisuje povratak u razoreni Beograd, a zatim sa mnogo pažnje prikazuje dane, mjesece i godine provede u okupaciji.

Memoarsko kazivanje usmjereno je u dva pravca. Prvi pravac prikazuje neposredni život i privatnu stranu egzistiranja i događaja u okupaciji. Odmah nakon okončanja „Aprilskog rata“ 1941. godine i porobljavanja Srbije, Jerotić u dnevničkom zapisu od 19. aprila, naglašava da je „Londonski radio javio kapitulaciju Jugoslavije“. To je prozrokovalo zastrašujuće saznanje, koje je bilo prisutno u glavama svih stanovnika Beograda, da su postali robovi i „da može svaki nemački vojnik da te ubije, a da nikom ne odgovara“.[7] U zapisu od 28. aprila naglašava da je počeo da izlazi „Opštinski list“, ali da je to bio „nemački list nepodnošljiv za čitanje“. U zapisu iz oktobra 1941. kazuje da je prisustvovao „polugodišnjem pomenu“ svome gimnazijskom profesoru istorije, Miodragu Miloševiću, koji je bio pravi srpski heroj, „retki patriota koji je pao u borbi sa Nemcima kod Topole 11. aprila 1941. godine“.[8] Bio je to čovjek koji je svoja predavanja u kojima ih je učio patriotizmu, pokazao ličnim herojskim primjerom u neposrednom životu na početku „Aprilskog rata“. U jednom dnevničkom zapisu iz maja 1942. godine, Jerotić opisuje kako je na vašaru na Taš-majdanu doživio nezgodu kada mu je jedna olovna kuglica povrijedila oko, zbog čega je sedam dana bio prinuđen da leži u bolnici i sl.

Jerotić opisuje i  djelimičnu normalizaciju života, obnovu rada pojedinih institucija, te njegov nastavak školovanja u gimnaziji, a kasnije i maturiranje u proljeće 1942. godine. Pored toga, opisuje i svakodnevni život sa dječacima iz škole i ulice, odlaske na predavanja u Kolarac, na pozorišne predstave, na šetnje po Kalemegdanu, kao i odlaske na crkvene liturgije u Sabornoj crkvi, Crkvi Svetog Marka na Tašmajdanu, Crkvi Ružici na Kalemegdanu i sl. U tom pogledu su dragocjeni i opisi školskog raspusta 1942. godine koji je proveo kod ujaka u Negotinu, kao i tromjesečno učešće u radnim jedinicama „Nacionalne službe za obnovu Srbije“ u Ćupriji 1943. godine, koje su radile na popravkama porušenih puteva i javnih zgrada, dok su za to vrijeme „Nemci i Bugari pijančili po kafanama“.[9] U dnevničkom zapisu od 24. februara 1944. godine, Jerotić saopštava nove vijesti o Univerzitetu, koji se spremao da obnovi rad, tako da su početkom marta na Kolarcu bila počela pripremna predavanja za upis novih studenata. Sve to je doživio kao veoma važnu novost jer se spremao za upis na medicinu. Jerotić u dnevničkom zapisu od 21. jula 1944. kazuje vijest o tome da je izvršen atentat na Hitlera, ali da je „kao za pakost dobio samo lakše opekotine“. Odmah iza toga, sa mnogo gorčine kazuje da se potvrdila kao tačna vijest o tragičnoj smrti njegovog ujaka iz Negotina, Dušana Jotića, uglednog građanina, predratnog industrijalca, a tadašnjeg predsednika opštine, koji je stradao u međusrpskim obračunima i ratnim razmiricama u Nedićevoj Srbiji, „po svoj prilici od četničke ruke“.[10]

Privatnu sliku života običnog čovjeka u kandžama rata, Jerotić je naročito uspješno prikazao u zapisu od 22. marta 1944. godine, kada im je u goste došao porodični poznanik Vlada iz sela Mihajlovac kod Smedereva, koga su Jerotić i njegovo otac posjećivali, i izvijestio ih o „strašnom položaju naših sela u ove dane svevlašća ili bezvlašća“, te užasnom stradanju naroda i od Ljotićevaca i od četnika i od partizana. Jerotić naglašava da je bilo prosto nevjerovatno koliko se o tome u Beogradu malo ili nimalo znalo: „U njemu je život skoro normalan: bioskopi, pozorišta, razonode na sve strane i uvek dobro posećivani. Hrana skoro obezbeđena, škole rade a uskoro treba da počne i rad Univerziteta“. Zbog svega toga se osjećao potištenim i krivio je sebe što je ponekad zaboravljao da je „svedok strahovitog svetskog pokolja“.[11] Upravo na tim stranicama Jerotićevog Dnevnika snažno dolazi do izražaja onaj karakteristični „govor iz dubine“, iz mraka jednog teškog vremena i duše cijelog naroda, koji najbolje možemo uporediti sa glasovitim Njegoševim stihovima iz Gorskog vijenca „Vražja sila od svud oklopila,/ Da je igđe brata u svijetu,/ Da požali - ka da bi pomoga - / Pomrčina nadamnom caruje“.[12]Međutim, kao što je i Njegoš tog „brata u svijetu“ pronalazio u Bogu, tako i Jerotić utjehu i razumijevanje, nadu i spas za svoj narod u teškim ratnim vremenima pronalazi u dubokoj odanosti i vjeri u Boga.   

Drugi pravac memoarskog kazivanja usmjeren je na prikazivanje oficijelne domaće slike rata, te geopolitičkih kretanja u tom novom svjetskom poretku koji je donio Drugi svjetski rat, gdje podjednako dolaze do izražaja opisi i analize rada „Vlade nacionalnog spasa“ generala Milana Nedića u Srbiji, djelatnost Ministarstva prosvete i crkvenih dela na čijem čelu se nalazio ministar Velibor Jonić, ali i međunarodne ratne politike, gdje dolaze do izražaja kazivanja o stanju na ruskom frontu, napredovanju „Crvene armije“, a u skladu s tim i o međunarodnim konferencijama i sastancima Staljina, Čerčila i Ruzvelta u Moskvi i Teheranu, na kojima su pravljeni ne samo saveznički planovi za pobjedu Hitlerove Njemačke, nego i uspostavljanja nova geopolitička karta svijeta. Jerotić naglašava da je i naša zemlja u tim pregovorima „spadala u domen boljševičkog uticaja“. Smatrao je da su Ruzvelt i Čerčil, kao prepredene diplomate, vodile politiku što dubljeg ratnog sukoba Nijemaca i Rusa, kako bi se međusobno poubijali, a samim tim i poštedjeli od velikog stradanja sopstvenu vojsku.

U navedenom kontekstu, u dnevničkom zapisu iz septembra 1943. godine, Jerotić kazuje o boravku generala Milana Nedića u Hitlerovom „glavnom stanu“ u Berlinu, gdje su imali duži razgovor. Jerotić naglašava da još ne zna šta su bili rezultati tog razgovora, ali iznosi vjerovanje da je Milan Nedić sa „dosta uspeha“ već dve godine vodio politiku Srbije. Jerotić daje i veoma upečatljive opise opšteg stanja u okupiranoj zemlji. Prije svega ukazuje na postojanje tri pokreta: „Nedićevog“ i „Četničkog pokreta“ generala Draže Mihajlovića, koji su bili većinski zastupljeni u Srbiji, a oba su bila proglasila „smrt komunizmu“, te „Partizanskog pokreta“ na čelu sa Hrvatom Josipom Brozom Titom, koji je bio većinski zastupljen u ostalom dijelu Jugoslavije. Milan Nedić je želio saradnju sa Mihajlovićem, ovaj je to odbijao, jer se nije slagao sa kolaboracijom sa Nijemcima. Iz istog razloga „Četnički pokret“ bio je u nepomirljivim odnosima i sa „Partizanskim pokretom“, zato što su vođeni komunističkom ideologijom i fanatizmom namjernim diverzantskim akcijama, bez pravog vojničkog značaja, izazivali strašnu „njemačku odmazdu“ i ubijanje nevinog naroda po okupiranoj Srbji. Nezavisno od svih navedenih pokreta djelovao je „Ljotićev zbor“, koji je svojim fašističkim stavovima i neposrednim djelovanjem na terenu nanosio veliko zlo srpskom narodu, tako da nije imao nikakvu ozbiljniju podršku u tom narodu. Čitav takav nerazmrsivi ratni i politički koloplet, podsticao je Jerotića da razmišlja o etici ratovanja. Na sve to ga posebno podstiče čitanje knjige Etika rata Janićija Denića, koja je bila objavljena 1915. godine, nakon koje zaključuje da su sve zaraćene sile svoju moć i osvajanje novih teritorija dokazivale kroz nametanje terora i prolivanje krvi. Zbog toga su ubrzo nakon toga i gubile te novoosvojene teritorije i nisu uspijevale da na njima uspostave stabilnu vlast. Zbog toga Jerotić izvodi pojedine mladalačke i pomalo naivne zaključke da „pobednička sila treba da donese duh smirenosti svetu, a nikako da uspostavi neku svoju vlast ili tiraniju“.[13] Srodni tome su i dnevnički zapisi od 30. juna 1944. godine koji su nastali na osnovu razgovora koje je vodio sa doktorom Vukićevićem, komšijom sa prvog sprata, a koji su bili zasnovani na nihilističkom gledanju na svijet i dubokom vjerovanju ovog mudrog čovjeka da će ratova uvijek biti, jer nije moguće prosvijetliti široke narodne mase, a onda će manipulisanjem njihovog neznanja i nagona, ratovi služiti za interesne obračune obrazovanih pojedinaca i elita.     

U toj ravni možda najviše dolazi do izražaja i naknadna Jerotićeva stilizacija rukopisa dnevnika i preuređivanje i dopisivanje pojedinih njegovih dijelova, koje svakako u vrijeme pisanja, u ratnim godinama i u okupiranom Beogradu i Srbiji, pisac dnevnika nije mogao znati ili nije mogao na takav način rasuđivati o njima bez naknadnog iskustva i saznanja. Kao što je napomenuto u uredničkom komentaru, „ovaj dnevnik je sam Jerotić priredio za štampu, namenivši ga za objavljivanje posthumno“, ali je „baš to priređivanje umnogome narušilo autentičnost zapisa, načinivši od klasičnih dnevničkih beležaka dnevničko-memoarsku građu“.[14] Sve to u doslovnom dnevničkom značenju možemo posmatrati kao nedostatak, ali u memoarskom smislu je to svakako dodatni umjetnički kvalitet i momenat važnog oneobičavanja ovog rukopisa.

U prikazivanju te oficijelne slike rata veoma važno mjesto zauzimaju i događaji koji opisuju oslobađanje Beograda i Srbije u jesen 1944. godine, razorno višestruko anglo-američko bombardovanje Beograda, ali i Smedereva, Niša, Leskovca. Prikazuje dolazak ruskih jedinica, pojavu partizana, uspostavljanje nove vlasti, obnavljanje lista „Politika“, pokretanje novog lista „Borba“, organizovanje propagandnih komunističkih skupova i sovjetskih filmova, a odmah zatim i tajna hapšenja i smaknuća brojnih istaknutih ljudi pod optužbom da su bili saradnici okupacionih vlasti. U dnevničkom zapisu od 27. novembra 1944. godinje, Jerotić zapisuje da je u novinama objavljen spisak od 105 strijeljanih lica, uglavnom intelektualaca i umjetnika, a među njima nalazimo i ime pjesnika Svetislava Stefanovića.[15]

Jerotić naglašava da je ogromna većina srpskog naroda, pa i on sam, bila protiv partizanskog pokreta i njihovog dolaska na vlast, te da je dolazak komunista doživljavala kao novu okupaciju Srbije. Prema Rusima kao oslobodiocima i slovenskoj braći, srpski narod, a i Jerotić kao pisac tih zapisa,   pokazivao je velike simpatije. Opisuje i svoj bolničarski rad u gradskoj bolnici, te opasnosti koje su ga čekale zbog najavljene mobilizacije i slanja mladića na „Sremski front“ odmah po uspostavljanju komunističke vlasti. Nekom čudnom srećom i uz pomoć komšije i doktora Vukićevića nastavio je da radi u bolnici i izbjegao je mobilizaciju.  

U metafizičko-refleksivnoj ravni kazivanja, Jerotić prikazuje svoj odnos prema hrišćanstvu i Bogu, prema književnosti i filosofiji, prema pesimizmu i smrti, prema politici i svekolikim ideologijama. U navedenoj ravni Jerotić otvara brojna pitanja važna za ljudsku egzistenciju, ali i mladalački doživljaj života i svijeta, koji je podstaknut biblijskim mišljenjem, kao i pročitanim knjigama, ali i neposrednim razgovorima sa drugovima. U zapisu iz aprila 1942. godine, nakon što je na „Kolarcu“ slušao jedno predavanje ministra prosvete i vera, Velibora Jonića, namijenjeno maturantima beogradskih muških gimnazija, u kojem je zagovarao povratak patrijarhalnim vrijednostima, a napuštanje tih ideala vidio je kao uzrok narodnog sloma iz 1941. godine. Jonićeve kritičke opaske o čovjeku koji je umislio da je najviše biće, da je sam Bog, kao i kritike Frojdovih ideja o „oslobađanju nagona“, jer je vjerovao da su velika dela nastala kao rezultat „obuzdavanja nagona“, snažno su uzburkale misli mladog Jerotića. U tim mjesecima Jerotić se suočava sa djelom Ota Vajningera što budi u njemu doboku saglasnost sa pesimizmom ovog njemačkog filozofa i sumnjom u smisao postojanja uopšte. Susret sa Dostojevskim bio je najprije posredan, preko rasprava i predavanja Justina Popovića, ali mu je rastrgnuo veo sa očiju. Tada je prvi put shvatio da postoji Bog i da postoji đavo, ali i činjenicu da je Dostojevski u Velikom inkvizitoru nakon „nezapamćene đavodiceje i nihilizma pronašao Boga i vratio se pravoslavnoj teodiceji“.[16] Jerotić zaključuje da svi junaci Dostojevskog svršavaju ludilom i samoubistvom, te da je baš zbog toga, mučen strašnim sumnjama, ruski pisac tražio novi put i novu istinu i pronašao ih je u Hristu i Jevanđelju. Upravo zato Jerotić u dnevničkom zapisu iz maja 1942. godine naglašava da se u njegovoj mladalačkoj duši odvijao pravi pakao i da se tu nalazio pravi koloplet različitih misli i ideja, od Vajningera, Šopenhauera i Dostojevskog, Leonarda, Viktora Igoa, do Nikolaja Berđajeva, Justina Popovića i „Jevanđelja“.

U jednom zapisu iz februara 1943. godine, koji je nastao nakon posjete crkci Ružici na Kalemegdanu, Jerotić je iskazao uvjerenje da se u svakom čovjeku „nalazi neka nepoznata čežnja, neka primamljiva sila koja teži neispitanom, nedoživljenom, numinoznom“.[17] U tome Jerotić prepoznaje opštu čovjekovu težnju za traženjem „izgubljenog Boga“, a neposredno u vezi sa tim i traženje „izgubljenog raja“ i „izgubljene sreće“. Takvo razmišljanje potvrđuje zapisima Ota Vajningera koji je iznosio kategorične tvrdnje da „čovek nikad ne može biti srećan“. Jerotić je siguran u tačnost te konstatacije i dokazuje je tvrdnjom da je to posljedica čovjekovog „izgnanstva iz raja“, čime je dozvolio da se „okalja grehom“. Međutim, Jerotić iznosi uvjerenje da ipak postoji nešto što se može nazvati „privremena sreća“, koja je „daleko od one prve pregrehovne sreće“, ali ipak postoji u nekom obliku. Pri tome Jerotić naglašava da ta vrsta sreće nije nikako „površna“, već je samo „privremena“, za ovaj „privremeni život“ na zemlji. U jednom zapisu iz marta 1943. godine, koji je nastao nakon predavanja Justina Popovića u Sabornoj crkvi, u okviru programa „Nedelje pravoslavlja“, Jerotić je fasciniran Popovićevim stavovima o tome da je misao Božja utemeljena na ideji da je „Čovek najviša vrednost u svim svetovima“,[18] te da je u Hristosu, koji je i sam živio na zemlji, sadržan odgovor na sva čovjekova pitanja, a cilj čovječijeg života treba da bude zasnovan na ostvarivanju Bogočovjeka Hrista u sebi. Otuda je svaki počinjen ljudski grijeh, svaku strast, svaki porok ili nepočinstvo, Popović tumačio kao „prljanje lika Hrista u sebi“. Popovićeva pozicija je imala izrazito pravoslavno-humanističko stanovište i apsolutno uvjerenje da svaki čovjek, pa makar on bio i najbeznačajniji nosi Hristoliki dar u sebi, te da je „duša ono što čini čoveka najlepšim u celoj vasioni“. Otuda je zastupao pravoslavnu ideju da je „čovek ikona“, a da je „ljudski rod ikonostas“. Nasuprot tome je stajala prosvećena Evropa koja je vjerovala da je „čovek zver“, da je Evropa „zverinjak u kojoj jača zver pobeđuje slabiju“. Pravoslavlje je bilo iznad toga, i duboko je vjerovalo da je čovjek „više biće zato što je Bog utisnuo svoj lik u njemu“. Popović je u svemu tome sagledavao i posebnost nacionalnog karaktera srpskog pravoslavlja koje je identifikjovao kao „svetosavlje“: „Srbin je samo onda pravi Srbin ako ide svetosavskim putem“.[19]

Zbog svega toga, u jednom kasnijem zapisu iz aprila 1943. godine, Jerotić priznaje da se u njemu odvijala prava drama u kojoj su se sukobljavali najrazličitiji pogledi na neposredni život, sa pogledima na ono što je pročitao u književnim djelima ili sa onim što je prepoznao kao aktuelne filozofske ideje, te da se zatvarao u sopstvenu ljušturu maštanja: „Povlačio sam se kao uplašeni miš u svoju rupu, pod krila kokoši koja se zove maštanje, i odatle virio u spoljni život koji mi se činio kao bauk, pun strašnih, krvoločnih životinja“.[20] Međutim, kada je napunio osamnaesti rođendan, koji je označio kao trenutak kada je započeo drugi dio njegove mladosti, Jerotić je doživio prelaz iz „pesimizma“ u „duboki optimizam“, a na kreiranje njegovog novog života odlučujući uticaj su odigrali odnos prema prirodi i prema ljubavi. Iz tog pupoljka koji se neočekivano raspukao pred njegovim očima, pojavilo se jedno novo, mlado i snažno biće, koje je „proglasilo dušu i volju kao svoje nove zakone, nove vođe kroz život“.[21]      

Možemo zaključiti da Jerotićev dnevnik, vođen u ranim godinama, nagovještava i razotkriva formiranje kompleksne ličnosti kasnijeg velikog mislioca, psihoanalitičara, teologa i književnika. Ukrštajući stvarnost i priču o stvarnosti, Jerotić je u Dnevniku stvorio jednu drugačiju, neobičniju, privatnu i nezvaničnu, a svakako autentičniju, ideološki neopterećenu sliku Drugog svjetskog rata u Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji, a naročito godine okupacije provedene u Beogradu u toku tog rata. Jerotić je po svemu bio polihistorska ličnost, čovjek univerzalnih znanja i naglašene dobrote i humanističke vizije svijeta i života. U jednoj raspravi posvećenoj Proti Mateji Nenadoviću, Jerotić je izdvojio narodnu poslovicu „Ko u nebo pljuje na obraz mu pada“, iz Vukovih zapisa narodnih umotvorina, kao moralnu pouku kojom se čestiti Prota rukovodio u svim svojim poslovima i čitavog svog životnog vijeka (Maksimović, 2019: 99).[22] Za istu tu poslovicu možemo reći da predstavlja i svekoliki duhovni i etički ključ za razumijevanje ličnosti Vladete Jerotića. Zahvaljujući dosljednom poštovanju tih izvornih moralnih načela, koračajući kroz život čiste savjesti, ali sa neprestanim preispitivanjima svojih postupaka, što najbolje potvrđuju stranice ovoga dnevnika, ostavio je djelo neponovljive duhovnosti i humanističke vizije života i svijeta.

 

---

[1]Vladeta Jerotić, Dnevnik (1938-1945), Zadužbina Vladete Jerotića-Domus editoria Ars Libri, Beograd, 2019, str. 45-46.

[2]Isto, str. 11.

[3]Isto, str. 11.

[4]Isto, str. 97.

[5]Isto, str. 146.

[6]Isto, str. 203.

[7]Isto, str. 17.

[8]Isto, str. 28.

[9]Isto, str. 173.

[10]Isto, str. 258.

[11]Isto, str. 229.

[12]Gorskiй vienacъ. Istoričesko sobыtie pri svršetku XVII vieka, sočinenie P. P. N. Vladыke crnogorskoga, u Beču, 1847, slovima Mehitarista, str. 24. 

[13]Vladeta Jerotić, nav. djelo, str. 218.

[14]Irena Arsić, "Pogovor", Vladeta Jerotić, Dnevnik (1938-1945), Zadužbina Vladete Jerotića-Domus editoria Ars Libri, Beograd, str. 427.

[15]Vladeta Jerotić, nav. djelo, str. 351.

[16]Isto, str. 55.

[17]Isto, str. 102.

[18]Isto, str. 108.

[19]Isto, str. 110.

[20]Isto, str. 126.

[21]Isto, str. 131.

[22]Goran Maksimović, "Srpski pisci i djela 18. i 19. vijeka u tumačenjima Vladete Jerotića", SpomenicaVladetiJerotiću 1924-2018-2019, prir. Irena Arsić, Zadužbina Vladete Jerotića-Domus editoria Ars Libri, Beograd, 2019, str. 99.

 

PODELITE OVAJ TEKST NA: