detalj slike: KRK Art dizajn

O NESNIMLjENIM I NEOBJAVLjENIM

TELEVIZIJSKIM DRAMAMA JOVANA RADULOVIĆA

Jovan Radulović, Nebo visoko a zemlja tvrda, TV drama za decu; Jovan Radulović, Oj pekarske duge noći, TV drama, RTS izdavaštvo, Beograd, 2021.

Sveobuhvatnim književnim radom Jovan Radulović (1951-2018) na izuzetan način je obilježio gotovo četiri decenije srpske književnosti, od završne trećine 20. do kraja druge decenije 21. vijeka. Ukazujemo na dvanaest knjiga pripovjedaka: Ilinštak (1978), Golubnjača (1980), Dalje od oltara (1988), Zamka za zeca (priče za decu, 1998), U Islamu Grčkom (1999), Idealan plac (2000), Stare i nove priče (2002), Nema Veronike i druge priče (2005), Mama vrana, tata vrana i deca vrane (2006), Izgubljeni toponimi (2007), Uroniti u maticu života (2009), Sumnjiva sahrana (2012). Među njima su uvrštene i dvije knjige izabranih priča: Izabrane pripovijetke (1995), Najlepše pripovetke Jovana Radulovića (po izboru Dušana Ivanića, 2001). Objavio je i tri romana: Braća po materi (1986), Prošao život (1997) i Od Ognjene do Blage Marije (2008). Ukazujemo i na tri Radulovićeve drame: Golubnjača (1982), Učitelj Dositej (1990), Bora pod okupacijom (2006). Izdvajamo i tri knjige dokumentarne proze i eseja: Po srpskoj Dalmaciji (1995), Zrna iz pleve (2007), Slučaj Golubnjača – za i protiv (zbirka dokumenata, 2008). Važno mjesto za razumijevanje Radulovićevih pogleda na književnost i vrijeme u kome je živio i stvarao predstavlja i knjiga razgovora sa Milošem Jevtićem Ostaje priča (1999).

U književnom radu Jovana Radulovića, značajno mjesto zauzimaju i televizijske drame, filmski scenariji i adaptacije, koje su najvećim dijelom snimljene i prikazivane u produkciji RTS. Izdvajamo neke od najpoznatijih naslova: Vučari Donje i Gornje Polače (1978), Čeličenje Pavla Pletikose (1980), Braća po materi (adaptacija autorovog romana, 1988), Glava šećera (adaptacija pripovijetke Milovana Đ. Glišića, 1991), Svirač (adaptacija pripovijetke Milovana Đ. Glišića, 1998), Nikoljdan 1901. (adaptacija pripovijetke Na slavi Sime Matavulja, 1998), Stari vruskavac (adaptacija pripovijetke Svetolika Rankovića, 2000), Polača – Okvil (2004), Bora pod okupacijom (2006). Komplementarna sa navedenim naslovima je i knjiga Televizijski i filmski scenariji (2004), u kojoj su okupljeni i objavljeni na jednom mjestu navedeni tekstovi. Važno je ovom prilikom naglasiti da je scenario TV serije Polača-Okvil naručen 2001. godine za potrebe dramskog programa TV Beograda, da su dva njegova poglavlja uvrštena u roman Od Ognjene do Blage Marije (2008), ali da sama serija nije nikada snimljena.  

Kao pisac televizijskih drama i filmskih scenarija, Radulović je skrenuo pažnju široke publike na sebe filmom Vučari Donje i Gornje Polače, koji je režirao Zdravko Šotra u produkciji TV Beograd 1978. godine. Izrazitu pažnju privukao je filmom Braća po materi, čiji scenario je urađen na osnovu teksta istoimenog romana 1988. godine, a iznova se kao režiser iskazao Zdravko Šotra u produkciji TV Beograda. Važnu ulogu kreirali su ovom filmu i glumci Slavko Štimac i Žarko Laušević. Ukazujemo i na značajnu gledanost i uspjeh Radulovićevih scenarija koji su napisani na osnovu poznatih pripovjedaka srpskih pisaca epohe realizma. Najprije izdvajamo Glavu šećera koja je nastalapo istoimenoj priči Milovana Đ. Glišića, režirao je Dejan Ćorković 1991. godine u produkciji TV Beograda, a ostala je upamćena po odličnoj glumi Aleksandra Berčeka, Mihaila Janketića, Nikole Simića, Marka Nikolića i Gorice Popović. Iza toga je uslijedila ekranizacija još jedne Glišićeve pripovijetke Svirač, a režirao je takođe Dejan Ćorković 1998. godine u produkciji TV Beograda, sa izuzetnim glumačkim kreacijama Borisa Pingovića, Marka Nikolića, Nikole Simića, Dubravka Jovanovića i Nele Mihajlović.

Nijedno scenarističko djelo Jovana Radulovića nije toliko puta reprizirano na televizijskim stanicama kao film Nikoljdan 1901. koji je režirao Radomir Šaranović 1998. godine u produkciji TV Beograda. Radulović je scenario uradio na osnovu magistralne pripovijetke Na slavi Sime Matavulja, a upamćena je i po uspješnim glumačkim ostvarenjima Jelisavete Seke Sabljić, Josifa Tatića, Tihomira Stanića, Svetozara Cvetkovića, Vesne Čipčić i Pauline Manov. Kao posebno vrijedno filmsko ostvarenje izdvajamo ekranizaciju pripovijetke Svetolika Rankovića Stari vruskavac, koju je režirao 2000. godine Milan Knežević u produkciji TV Beograda i sa odličnim glumačkim ulogama Ljubomira Bandovića i Tijane Bakić, Milana Ćućilovića i Vere Dedović. Ekranizacija je utoliko bila uspješnija što se radilo o manje poznatom Rankovićevom djelu, a po svemu jednoj od antologijskih pripovjedaka epohe realizma u srpskoj književnosti.

Na kraju ovoga segmenta prikaza Radulovićevog scenarističkog rada izdvajamo kao izuzetno važnu dokumentarnu dramu Bora pod okupacijom, koju je režirao Milivoje Miško Milojević 2006. godine, u produkciji TV Beograda. Djelo je nastalo na osnovu Stankovićevih memoarskih sjećanja i zapisa Iz okupacije, u kojima je prikazan život u okupiranom Beogradu 1916-1918. godine, kada je Stanković bio prinuđen da objavljuje članke u austrijskim okupacionim Beogradskim novinama da bi zaradio za preživljavanje i goli opstanak svoje porodice u tim tragičnim godinama srpske istorije. Zbog toga je, između ostalog, pisac nakon oslobođenja doživio čitav niz moralnih osuda i javnih poniženja i bio je proglašen za „saradnika okupatora“, a taj sramni žig ga je pratio sve do smrti 1927. godine. U navedenoj televizijskoj drami izuzetne glumačke uloge odigrali su Nebojša Ljubišić (kao Bora Stanković), Dragan Mićanović (kao Milan Ogrizović), kao i Anita Mančić u ulozi Borine supruge Gine Stanković.

Svi navedeni scenariji pokazuju dvije važne činjenice: da je Jovan Radulović imao izraziti osjećaj za izbor onih književnih djela koja su bila podložna filmskoj adaptaciji, kao i to da je na izrazit način prepoznavao suštinska umjetnička mjesta u tim tekstovima i da ih je na nepogrešiv, trasmedijalni način i sa svom punoćom značenja prenosio u jedan novi umjetnički medijum.

Ovom prilikom, u našem prikazu posebno smo usmjerili pažnju na dva napisana i nesnimljena djela, koja su ostala u piščevoj zaostavštini: TV dramu za djecu Nebo visoko a zemlja tvrda, kao i na TV dramu Oj pekarske duge noći. Povod za pisanje ovoga osvrta je štampano izdanje navedenih drama u izdanju RTS izdavaštva, u Beogradu 2021. godine.

U izdanju koje je uradilo RTS izdavaštvo, a koje prikazujemo u ovom tekstu, nisu posebno navedeni podaci kada je napisana TV drama za djecu Nebo visoko a zemlja tvrda, ali možemo pretpostaviti da je to bilo osamdesetih godina dvadesetog vijeka, u godinama koje su prethodile raspadu titoističke Jugoslavije. Sačinjena je iz 28 dramskih scena, a u središtu zapleta je prikazana sudbina srpske građanske porodice Lazić iz Primorja koja je u više generacija davala ugledne pravnike/advokate i sveštenike, među kojima su neki dosegli do visokih zvanja arhimandrita i vladika. Kao glavni dramski junak i nosilac zapleta izdvojen je dječak Rastko Lazić, koji je nastavljač te porodične svešteničke tradicije, dok se među ostalim akterima pojavljuju njegov djed-stric, kaluđer Neofit, njegov otac Milutin, kao i čitav niz drugih epizodnih junaka, poput Rastkovog mlađeg brata Ognjena, njegovih majke i sestre, kaluđera Nikodima, Rastkovih drugova iz škole, a kasnije i vaspitača i učenika iz bogoslovije, nastavnika i direktora njegove osnovne škole i sl.

U jednom razgovoru sa Marinom Vulićević za Politiku 2008. godine, Radulović je istakao da je „kao pisac možda više naglašavao loše i mračne strane našeg naroda“, što se može potvrditi i na primjeru drame Nebo visoko a zemlja tvrda. Takva negativna strana života sagledana je iz nekoliko perspektiva. Naročito to dolazi do izražaja u prikazu društvenih odnosa u socijalističkom samoupravnom sistemu koji je nasilno i kroz raznoliku demonstraciju bezvlašća oduzimao imovinu uglednih i imućnih građanskih porodica, kakvi su između ostalih bili i Lazići. Prikazani su sa druge strane razoreni međuljudski odnosi u manastirskoj sredini, kroz odnos netrpeljivosti monaha Neofita i Nikodima, a zatim i kroz prikaz đačke zavidljivosti i sukobljavanja među polaznicima bogoslovije, koji su bili uslovljeni socijalnim razlikama i prethodnim vaspitanjem učenika. To se najbolje vidi kroz prikazivanje odnosa netrpeljivosti i zavisti mladih bogoslova prema svom školskom drugu Rastku Laziću. Sa treće strane prikazani su ideološki pritisci u osnovnoškolskom obrazovanju, koje su sprovodili revnosni nastavnici i partijski fanatici, a njihovoj netrpeljivosti su bili izloženi đaci poput Rastka Lazića, samo zato što je napisao u jednom školskom sastavu da želi da se školuje u bogosloviji i nastavi staru porodičnu svešteničku tradiciju.

Sve tri navedene dramske ravni doživljavaju različite tačke ukrštanja, a podjednako potvrđuju osnovnu ideju djela da je u svijetu oko nas mnogo „laži i neiskrenosti“, te da mladom čovjeku ne preostaje ništa drugo nego da se bori za svoj opstanak. Zato Rastko Lazić i priznaje svome ocu, dok ga ovaj hrabri da ne posustane u svakidašnjoj životnoj borbi, da vidi da je iznad njega „nebo visoko, a zemlja tvrda“ i da je na tome sazdana sva istina o „carstvu zemaljskom i zemaljskom“.

Dramski/televizijski scenario Oj pekarske duge noći napisan je 1979. godine, po narudžbini redakcije Dramskog programa TV Beograda, ali nikada nije snimljen jer osnovna poruka djela nije bila „politički pozitivna“. U uvodnoj afiši ovoga djela naglašeno je sljedeće: „Mišljenje kolegijuma preneo je autoru gl. urednik dramskog programa Filip David“. U predgovoru Radomira Putnika naglašeno je da ovo djelo možemo „posmatrati kao značajan doprinos nikad teorijski definisanom, ali u javnosti označenom crnom talasu u srpskoj kinematografiji“. Dramski zaplet odvija se četiri godine nakon studentskih nemira, koji su se odigrali u Beogradu 1968. godine, a djelo suštinski ukazuje na to da se ništa suštinski nije promijenilo i da su ostali otvoreni svi oni društveni problemi zbog kojih su se nemiri i desili.

Otuda se pekarska radnja u kojoj se glavnina dramske radnje odigrava može simbolički posmatrati i kao metonimijska slika čitavog jednog društva u raspadanju, a pekarsko zanimanje kao „odraz u malom“ sudbine čitave jedne prevarene „radničke klase“. Naročito se to vidi kroz oblikovanje raznolike galerije dramskih junaka. Pekarskim zanimanjem bave se Milan, Dobrivoje, Starac (porijeklom iz Makedonije), gazda pekare, a pored njih prisutni su i gazdarica stana u kojem su smješteni kao podstanari, student, Milanov otac, Milanova djevojka Ana, milicioner, tapkaroš, seljak (prodavac paprika), šibicar, komšija i sl. Pekarski radnici, uglavnom doseljenici iz unutrašnjosti i sa sela, rade „na crno“, slabo su plaćeni za težak noćni rad i nemaju penziono i socijalno osiguranje. Milan je u dodatnim problemima jer mu je djevojka Ana po treći put trudna, prethodno je već dva puta abortirala, ali ovoga puta to nikako ne želi, te namjerava da se uda za njega, a ubrzo iza toga u grad mu dolazni i bolesni otac u želji da ide kod doktora da se liječi od ljetošnje povrede dok je radio poljoprivredne poslove. Vječiti student slikarstva je bivši učesnik nemira iz 1968. godine i neostvareni slikar, a još uvijek oštar kritičar socijalnog stanja u proklamovanom socijalističkom društvu. Prehranjuje se kiflama i pecivima koje mu krišom donose cimeri iz pekarske radnje. Dobrivoje se plaši otkaza i same pomisli da bi morao da se vrati na selo iz koga je došao u grad i pokušavao da opstane kao „suvi proleter“ i beskućnik. Svi zajedno žive kao podstanari kod gazdarice u suterenskim i neuslovnim prostorijama. Starac je došao iz Makedonije, bespravno je ozidao kuću i strahovao je da će mu je vlasti porušiti, pa je odlučio da doseli i dio porodice iz starog kraja, jer je vjerovao da mu zbog toga neće dirati kuću.

Finale dramskog zapleta odigrava se u pekarskoj noći kada se spontano, pored radnika koji drže svoju smjenu, okupljaju i student, Milanova djevojka Ana, milicioner iz kvarta, prodavac paprika koji je tu došao da odspava i zagrije se u hladnoj noći, tapkaroš i drugi slučajni namjernici, a gozbu priređuju tako što su ukrali prase iz komšijskog dvorišta i ispekli ga u pekarskoj furuni. U završnoj dramskoj sceni prikazano je kako je običnom čovjeku potrebno malo za sreću, a još manje da bar na trenutak zaborave sve životne nedaće i društvene anomalije. Drama se okončava pjesmom „Oj jesenje duge noći“ sa izmijenjenim stihovima u „Oj pekarske duge noći“.

Ukratko predstavljeni dramski tekstovi/scenariji Jovana Radulovića Nebo visoko a zemlja tvrda i Oj pekarske duge noći, potvrđuju primjernu piščevu dramsku kreativnost, a po mnogim svojim elementima i znatnu aktuelnost, koja ih još uvijek čini izazovnim za televizijski, filmski i pozorišni medij, a samim tim i za prezentovanje širokoj publici i javnosti. U cijelosti gledano, Radulović je ostavio značajan i izrazito kreativan doprinos u čitavoj oblasti pisanja dramskih i filmskih scenarija, te kao takav zaslužuje potpunije i ozbiljnije dalje istraživanje transmedijalnih aspekata njegovog književnog djela, kao i televizijskih adaptacija djela istaknutih pisaca iz srpske prošlosti.

PODELITE OVAJ TEKST NA: