detalj slike: KRK Art dizajn

SVESTRANOST PROFESORA SPIRE KALIKA

 

 

Naša interesovanja za ličnost i djelo ovoga istaknutog a zaboravljenog stvaraoca išla su u dva preovlađaujuća smjera, a bila su rukovođena širim književnoistorijskim istraživanjem zaboravljenih ili skrajnutih ličnosti srpske književnosti i kulture u 18-19. i na početku 20. vijeka. Zato smo u ogledu najprije izložilikratak pregled života i rada Spire Kalika (1858-1909), kao jednog od važnih a marginalizovanog srpskih stvaralaca porijeklom iz Dubrovnika, koji su dali snažan doprinos razvoju obrazovnog, književnog i cjelokupnog kulturnog života i na prostoru Srbije, u njegovom slučaju posebno Beograda, Niša i Kragujevca. Potom su izdvojeni njegovi najznačajniji književni tekstovi, prevodilački radovi i udžbenici, a zatim je središnji dio rada posvećen analizi njegovog putopisnogpostupkau knjizi Iz Beograda u Solun i Skoplje s Beogradskim pevačkim društvom (1894). Ukazano je na tri dominantna narativna obilježja njegove proze: - putničke bilješke u formi izvještaja o sedmodnevnoj turneji Beogradskog pevačkog društva u Solunu i Skoplju u ljeto 1894. godine;- monološke lirske digresije i meditacije, podstaknute prirodnim ljepotama i građevinama, koje je pisac posmatrao prilikom putovanja;- putopisne opservacije o ljudima, podnebljima i gradovima, istorijske reminiscenije, predanja o mjestima, dokumentovane studije o stanovništvu, koje su propraćene i fotografijama prirodnih ljepota i znamenitih građevina.

Postoje blagorodni i samosvjesni ljudi koji dolaskom u nove sredine svojim nenametljivim a promišljenim djelovanjem postižu veliki ugled kod savremenika i ostavljaju djela koja postaju trajna baština brojnih potonjih generacija u tim sredinama. Jedan od najsvjetlijih primjera s kraja 19. i sa početka 20. vijeka i najuglednijih među njima bio je obrazovani Dubrovčanin Spiridon (Spira) Kalik, koji je ostavio nemjerljivi trag u kulturnom i obrazovnom životu Niša i Beograda u kojima je najduže živio i radio, ali i rodnog Dubrovnika, gdje je odrastao i nakon završetka studija radio kao predavač tri godine, te Kragujevca i Kruševca u kojima se zadržao samo po jednu školsku godinu, ali je u tamošnjim gimnazijama ostavio trajni trag i ugled.

Sve što danas možemo reći oovom vrijednom čovjeku nalazi se na požutjelim i prašnjavim stranicamaknjiga i časopisaiz druge polovine 19.i sa početka 20. vijeka, azapretanoje dubokim zaboravom i nemarom savremenog doba prema znamenitim i vrijednim ljudima iz naše prošlosti. Rodio se u srpskoj građanskoj porodici u Dubrovniku 16. jula 1858. godine. U rodnom gradu je završioosnovnu školu i gimnaziju, aod 1876. godinestudirao je klasičnu filologiju u Beču (1876-1878) i Gracu (1878-1879). Po završetku studija radioje najprije kao učitelj u Građanskoj školi u Dubrovniku (1879-1882), da bi iza toga prešao u Srbiju i službovao kao nastavnik gimnazije u Nišu (1882-1889), gdjeje zajedno sa Stevanom Sremcem i Živanom Živanovićem pomagao u prosvetnom i kulturnom preobražaju ovog tek oslobođenog grada na jugu Srbije. Od naročitog značaja za razvoj kulturnog života u novoslobođenim prostorima južne Srbije bila je njegova uloga u osnivanju Narodnog pozorišta u Nišu 1887. godine,[1] kao i u osnivanju Crkvenog pevačkog društva „Branko“ 1888. godine. U zapisniku sa Prve skupštine navedene pjevačke družine među imenima prve četvorice crkvenih pjevača u istoriji Niša, pored Stevana Nikšića Lale, Bogoljuba Girića i Aleksandra Zajčeka, nalazi se i ime Spire Kalika. Srpsko državljanstvo, Spira Kalik je dobio 1887. godine. Potom je radio kao profesor gimnazije u Kragujevcu (1889-1890) i Kruševcu (1891-1892), da bi od 1892. godine, istovremeno kad i Stevan Sremac iz Niša, prešao u Beograd i postao profesor Prve beogradske gimnazije, u kojoj je predavao latinski jezik sve dooboljenjaod šizofrenije i smrti u duševnoj bolnici u Trstu 27. maja 1909. godine. Kao rezultat Kalikovog dugogodišnjeg pedagoškog rada nastala je pažljivo napisana "savremena studija o našim srednjim školama", koja je objavljena pod naslovom Humanizam ili realizam u Štampariji S. Nikolića u Beogradu 1900. godine.[2] Napisao je udžbenike Nova sistematska gramatika francuskog jezika (1891, 1894) i Latinska čitanka s primerima za vežbanje (1900).[3]

Za Spiru Kalika možemo reći daje bio poliglota i odličan znalac jezika, jer je govorio grčki, latinski, njemački, francuski i italijanski, a prevodio je sa latinskog i italijanskog jezika, te sa staroslovenskog jezika. Zahvaljujući tome, honorarno je predavao francuski jezik u Vojnojakademiji u Beogradu (1895-1909), a preveoje i tri znamenite i rado čitane knjigeonoga vremena, jednu istoriografsku raspravu, jedan udžbenik i jedno prozno beletrističko ostvarenje. Sa latinskog: Život slavnih vojskovođaod Kornelija Nepota (Beograd, 1897), te sa italijanskog jezika: Srpsku sintaksu Petra Budmana (Niš, 1887, Beograd, 1892, 1897, 1901) i Srceod Edmonda deAmičisa (Beograd, 1895, 1901, 1911, 1922). Posebno mjesto među prevedenim djelima Spire Kalika zauzima knjiga Save Hilandarca Istorija manastira Hilandara. Uspomena na sedamstogodišnjicu osnivanja (Beograd, 1897), koja je prevedena sa staroslovenskog jezika. Više članaka iz književnosti, istorije i pedagogije objavio je u listovima, kalendarima i časopisima: Nastavnik (1890), Prosvetni glasnik (1892-1894, 1897), Srpski zavet (1898), Kolo (1901), Bosanska vila (1902-1904, 1907),Dubrovnik (1903), Srđ (1903). Posebno izdvajamo raspravu „Dramska poezija rimska“, koja je kao separat objavljena u Državnoj štampariji Kraljevine Srbije (1902). Interesantna je i satirična priča „Proroštvo“ koja je objavljena u Bosanskoj vili (1907), a predstavlja parabolu o političkim i etičkim anomalijama savremenog svijeta.[4]

Pored svega toga, izgleda daje posebna i najveća strast Spire Kalika bila muzika i horsko pjevanje. Odmah po dolasku u Beograd uključio se u rad Beogradskog pevačkog društva, čiji je tada poznati dirigent bio Stevan Stojanović Mokranjac. Kalik je bio najprije potpredsednik društva (1893-1896), a iza toga i predsednik (1897-1909). Naročito su bila poznatatri gostovanja toga društva: jedno na proslavu godišnjice Ivana Gundulića u Dubrovniku 1893. godine, drugo u Solun i Skoplje u ljeto 1894. godine, a treće u Sofiju i Carigrad 1895. godine. Upravo sa tog drugog putovanja i nastale su "putničke beleške" Spire Kalika Iz Beograda u Solun i Skoplje s Beogradskim pevačkim društvom, objavljene iste godine u Beogradu, u "Štampariji Petra K. Tanaskovića - do Delijske česme", koje danas doživljavamo kao najpotpunije i najbolje njegovo književno djelo. Treće koncertno putovanje, u Sofiju i Carigrad, takođe je opisano u formi putopisne proze, a učinio je to književnik Dragomir Brzak u knjizi Sa Avale na Bosfor: putne beleške sa pohoda Beogradskog pevačkog društva u aprilu 195. god. koja je bila objavljena u Beogradu 1897. godine. Kalik je prilikom proslave pedesetogodišnice „Beogradskog pevačkog društva“ održao svečanu besjedu koja je kasnije objavljena u Bosanskoj vili (1903), a iskazana je u njoj geneza dinamičnog i svestranog rada ovoga važnog kulturnog društva srpskog naroda u drugoj polovini 19. vijeka.[5] 

Obnovljena interesovanja srpskih putopisaca za prostore Makedonije naročito postaju intenzivna poslije Srpsko-turskih ratova 1875-1877. godine i Berlinskog kongresa održanog sredinom naredne 1878. godine. Poslije oslobođenja od Turaka i prisajedinjenja srpskoj matici Južnog Pomoravlja i velikih gradova južne Srbije, kao što su Niš, Leskovac i Vranje, na Makedoniju se i na Povardarje, kao i na Kosovo i čitavu Staru Srbiju, u tadašnjem nacionalnom i patriotskom zanosu gledalo kao na dijelove porobljenog i neoslobođenog srpstva. Zahvaljujući tome ovi prostori su postali pravi izazov za putovanja i putničke zapise srpskih pisaca i njihova svjedočenja o zemlji, ljudima, podneblju i jeziku, sve do početka Balkanskih ratova 1912. godine. Tri takva putopisa izdvajamo kao veoma značajna i dragocjena za oblikovanje umjetničke, putopisne slike makedonskog podneblja: knjigu Stojana Novakovića S Morave na Vardar (1886), Branislava Nušića Kraj obala Ohridskog jezera (1894) i već pomenuto djelo Spire Kalika Iz Beograda u Solun i Skoplje s Beogradskim pevačkim društvom (1894).

U polemičkom predgovoru, kojim nas Kalik uvodi u "putničke beleške" od Beograda do Soluna i Skoplja, iskazana je osnovna namjera piščeva da u knjizi ukaže na umjetničku i nacionalnu misiju Beogradskog pevačkog društva, te da odgovori na besmislene palanačke predrasude o njegovom radu i prezriva ismijavanja i tobožnje sažaljenje, kojima su često bili izloženi članovi hora. Spira Kalik posvećuje knjigu ženskim članicama Beogradskog pevačkog društva koje "retkom istrajnošću i neobičnom revnošću pripomažu napretku društva i izvođenju njegovih rodoljubivih zamisli".[6] Iza toga ukazuje na aktivnosti društva i dugoročne ciljeve. Vjerno svojoj programskoj devizi "Pesmom za Srpstvo" ovo društvo je za nekoliko godina prešlo unakrst cijelu Srbiju "šireći srpske pesme i izvodeći ih u divnim i harmoničnim kompozicijama naših najomiljenijih umetnika: Mokranjca, Marinkovića, Topalovića, Jenka, Havlasa itd."[7] Docnije je pronijelo iste pjesme u srpske krajeve izvan Srbije: u Mitrovicu i Novi Sad, u Dubrovnik, na Cetinje, u Solun i Skoplje. Da bi se, ohrabreno tim uspješnim gostovanjima, odvažilo i na pohode u Peštu i Beč "da tamo pred obrazovanom publikom dveju velikih svetskih metropola iznese srpske kompozicije i pokaže, da Srbija i u toj grani umetnosti zauzima znatno mesto".[8]

Spira Kalik ne želi dalje da ulazi u raspravu (jer to nije cilj njegove knjige), o palanačkom mentalitetu, o pogubnom "crvu razdora", koji podgriza sve srpske ustanove i kao demon ometa srpstvo da "smelo i rešitelno korača" putem umjetničkog napretka, "koji svi kulturni narodi poštuju i s najvećom zainteresovanošću prate i potpomažu".[9]To je osnovni razlog što u najvećim varošima u unutrašnjosti ne opstaju pjevačke družine, "te se usled toga po našim selima ne čuju lepo otpevane srpske pesme, ni po našim crkvama skladno crkveno pevanje, koje zagreva dušu pobožnošću i privlači pobožni svet Bogu na molitvu".[10]Šta je tome krivo - pita se autor "putničkih beležaka" -da među našom inteligencijom "ima više ljudi od računa, nego ljudi od srca?" Išta je to što ih tjera da u "sujetnom precenjivanju svoga znanja i zanimanja potcenjuju znanje i zanimanje drugih?"[11]Izbjegavajući dalju polemiku o navedenom problemu, Kalik mogući odgovor nudi u obliku pitanja: "Da ne leži tome uzrok u našem pravcu obrazovanja i nastave?".[12]

Mada naznaka iz podnaslova knjige Iz Beograda u Solun i Skoplje s Beogradskim pevačkim društvom, da se radi o "putničkim beleškama", ukazuje na Kalikovuknjiževnu nepretencioznost i skromnost, jasno je da se radi o uspješno osmišljenom putopisu, u kojem su zanimljivo opisani događaji sa pjevačke turneje Beogradskog pevačkog društva, zatim prostori južne Srbije, Makedonije i Povardarja, te naročito znamenitosti i ljudi dva velika grada ovoga podneblja Soluna i Skoplja. Otuda je u književnom, putopisnom kazivanju Spire Kalika, moguće izdvojiti sljedeće narativne postupke:-prikazivanje sedmodnevnog putovanja i turneje Beogradskog pevačkog društva u Solunu i Skoplju, što je i bila početna namjera i cilj ove knjige, -meditativne digresije u formi unutrašnjeg monologa o prirodi, o građevinama, o istoriji, koje su slike s putovanja budile u piščevoj mašti i svijesti, -opis podneblja i ljudi sa uspješnim opservacijama prirode, sa legendama o mjestima, sa panoramskim prikazima gradova, sa dokumentovanim popisima njihovih žitelja, sa fotografijama znamenitih građevina i prirodnih ljepota.

U okviru prvog narativnog segmenta, posvećenog prikazu sedmodnevnog putovanja Beogradskog pevačkog društva u Solun i Skoplje u ljeto 1894. godine, dolazi do izražaja Kalikova umješnost vođenja dinamične naracije i sažete a efikasne opservacije horskih nastupa pjevačkog društva u Solunu, Skoplju i Vranju, a zatim i prikaza prostora i ljudi na željezničkom putu od Beograda do Vranja i Skoplja, zatin dolinom Vardara preko Velesa i Demir kapije, do Soluna, a potom i povratak od Soluna do Skoplja i Vranja, preko Leskovca i Niša do Beograda. Kalik, pri tome, naročito usmjerava pažnju na prikaz ljudi, koji su ih dočekivali, pratili i ugošćavali na tome putovanju. Poput srpskog konzula u Skoplju Todora Stankovića i vicekonzula Milojka Veselinovića, zatim srpskih industrijalaca iz Soluna, braće Alatini, srpskog konzula u Solunu, Vasiljevića, trgovca Antonija Jakšu, solunskog srpskog učitelja Vuka Ivanića i slično. 

U drugom narativnom postupku putovanje vozom kroz prostore neoslobođenog Srpstva, kako se tada u još uvijek živom patriotskom zanosu poslije 1878. godine govorilo za Makedoniju, podstiče pisca "putničkih beleški" na raznovrsne reminiscencije o istoriji, o savremenim danima i sudbini srpskog naroda u Povardarju, o pogubnom političkom strančarenju u Srbiji i nedovoljnoj prosvetnoj brizi za podizanje srpskih škola na prostorima tadašnje Turske. U tim putopisnim segmentima dominira izlaganje u formi unutrašnjeg monologa, a dijelovi u kojima Kalik u vedroj noći meditira o nebu i zvijezdama, o moru u Egejskom zalivu u Solunu i slično, prerastaju u lirsku prozu i uspješnu poetizaciju prostora, koji upućuju na nesumnjivi a potisnuti piščev pjesnički talenat.

Treći narativni postupak, u kojem su izložene putopisne opservacije Južne Srbije sa Vranjem, Makedonije sa Skopljem i egejskog Povardarja sa Solunom, sa izlaganjem legendi o pojedinim lokalitetima (kao što je predanje o Mominom kamenu u Grdeličkoj klisuri, koje Kalik kazuje znatiželjnim saputnicama iz pjevačkog društva), sa odličnim opisima vardarske kotline, među kojima dominira prikaz Velesa i Demir kapije, sa panoramskim opisima Soluna, a potom i Skoplja, što je propraćeno i odabranim fotografijama koje značajno obogaćuju putopisni doživljaj (Demir kapija na Vardaru, Trijumfalne kapije u Solunu, solunska čaršija), sa nenametljivim podacima o broju stanovnika, nacionalnom sastavu, školama i zanimanju naroda, najbliži je putopisnom postupku u užem smislu i najizrazitije pokazuje piščev književni talenat.

Putovanje vozom budi u piscu "putničkih beležaka" različite uspomene i razmišljanja. Podsjeća ga na predjele Dalmacije, u kojoj je pjevačko društvo prethodne godine boravilo, a ozvezdano nebo koje posmatra sa prozora kupea podstiče u njemu pjesničku egzaltaciju i nacionalni zanos: "Oh! lepo li si, srpsko nebo, bilo da si nad Srbijom, bilo da si nad Dalmacijom ili Maćedonijom, bilo da si nad Bosnom, bilo da te sunce obasjava, bilo da te mesec rasvetljuje, ti si doista božanstveno delo!".[13] Patriotska osjećanja, nacionalna i kulturna misija Beogradskog pevačkog društva u neoslobođenim srpskim krajevima, neminovno nameću razmišljanja i o srpskoj neslozi, o partijskim razmiricama i netrpeljivosti, koja daje neprijateljima snage da nas savladaju i potiskuju i tamo gdje su neuporedivo slabiji od srpskog naroda. Spira Kalik se zato u svojim putničkim meditacijama i pita zašto cio srpski narod nije opijen ovom vrstom žarkog rodoljublja koje krasi članove Beogradskog pevačkog društva, a Srbiju vidi kao luču Srpstva, "koja mora da bdi, da se ne utuli plam rodoljublja u srcima neoslobođene braće tvoje, ti si Vestalka Srpstva, i kao što je Vestalkama smrt pretila, ako se vatra ugasi, tako smrt i tebi preti, ako srpska srca prestanu biti za tobom".[14]

Iz takvog uzvišenog raspoloženja pisca "beležaka" je razbudio dolazak u Niš i prvo razočaranje. Na željezničkoj stanici, u gradu gdje je godinama radio kao profesor gimnazije, putnike su dočekali članovi Jevrejskog pevačkog društva, ali nikoga nije bilo iz niškog pjevačkog društva Branko. Spiru Kalika to zbunjuje i u nevjerici se prisjeća kako su ih na veličanstven način u toku prošlogodišnjeg putovanja u Dubrovnik, duž pruge od Zemuna do Rijeke, dočekivala pjevačka društva da im sa svojim zastavama i pjesmama požele srećan put, a ovdje u Srbiji vladala je apatija i nezainteresovanost.

Nastavak putovanja i prolazak kroz predjele "romantične Grdeličke klisure", susret sa "Mominim kamenom", kao veličanstvenim spomenikom prirode, koji podsjeća pisca i na predanje o postanku toga lokaliteta koje je čitao u Milićevićevoj Kraljevini Srbiji, a zatim i lijep doček u Vranju i ugovaranje horskog nastupa u ovome gradu, poslije povratka iz Soluna i Skoplja, znatno popravljaju prethodne sumorne utiske putnika koje su ponijeli iz Niša.

Poslije uspješno prebrođenih nesporazuma sa turskim carinicima na granici u Zibevču, zbog nepovjerenja i podozrenja prema notnim knjigama koje je pjevačko društvo nosilo, ili prema knjigama koje su radi zabave nosili pojedini putnici (Kalik pominje pjesme Milutina Ilića koje su bile u lijepom povezu i time dodatno podstakle sumnju carinika), ulazak u Makedoniju i prvo veliko naselje Kumanovo, putopisac sažeto opisuje u formi izvještaja o broju stanovnika, nacionalnoj i vjerskoj zastupljenosti, te stanju srpskih osnovnih škola, što jasno upućuje da se prethodno dobro informisao i pripremio neophodnu građu za pisanje "putničkih beležaka".

Mada je u Skoplju doček Beogradskog pevačkog društva bio izuzetno prisan, zahvaljujući trudu generalnog srpskog konzula Todora Stankovića i vicekonzula Milojka Veselinovića, Kalik hotimično odlaže opširnije pisanje o ovome gradu za kasnije, kad se poslije povratka iz Soluna budu smjestili u njemu i održali ugovoreni koncert. Dalje putničke zapise i pažnju pisac posvećuje Vardaru, kao najvećoj prirodnoj znamenitosti Makedonije i najljepšoj rijeci Balkanskog poluostrva: "Jedan moj drug uporedio je Vardar sa ženom, primetivši da je ćudljiv kao i žena, sad miran i tih, sad opet bujan i silovit, ali uvek lep i ponosit".[15] Za najljepšu varoš na pruzi Skoplje - Solun, putopisac proglašava Veles, a pošto se ukratko osvrnuo na njegovo vizantijsko porijeklo (zvao se nekada Vilasora), detaljno opisuje impresivnipoložaj, kakav se rijetko viđa: "Leži na stranama dva velika gola brda, kroz koje protiče Vardar i deli varoš na dva dela, spojena među sobom mostovima. Kuće dopiru do polovine ovih golih brda i sve su sazidane u turskom stilu i većim delom išarane. Voz prolazi sredinom varoši kroz same ulice, stanica je udaljena od Velesa jedno po časa".[16]Na željezničkoj stanici u Velesu, kroz razgovor sa dječakom od kojeg je kupio testiju vode, Kalik se suočava sa posljedicama tada naglašene i uporne velikobugarske propagande u Makedoniji, koja je vršena kroz dobro organizovanu mrežu bugarskih škola. Kad je zapitao dječaka da li je Srbin, ovaj mu je odgovorio da je Bugarin. Na dodatno piščevo pitanje, otkuda to, kad govori srpski kao i on, odgovorio mu je: "Takoj mi kazaja učitel, da sum Blgarin, a tatko mi kaže da sum Srbin, kak i on".[17] Prirodne ljepote u dolini Vardara potpuno su okupile pažnju putnika, da bi poslije nekoliko časova putovanja naišli na još veću prirodnu znamenitost, na "veličanstvenu Demir-kapiju", čiji prosjek od stijena, koje su se savile nad Vardarom u obliku "vrata", podsjeća pisca na Sićevačku klisuru u dolini Nišave iznad Niša, te na Đerdap na Dunavu. Izlazak iz klisure ukazuje i na klimatske blagodeti južne Makedonije, na mediteransko rastinje, na smokve, na brojna stabla dudova koji se njeguju radi svilarstva i slično.

Dolazak u Solun, u prijepodnevnim časovima, poslije 25 sati napornog ljetnjeg putovanja, oraspoložio je članove Beogradskog pevačkog društva, kako zbog lijepog dočeka koji su im priredili otpravnik srpskog konzulata Vasiljević, a zatim i bogati srpski trgovci iz ovog grada (među kojima pisac naročito izdvaja četvoricu braće Alatini koji su bili vlasnici pivare i fabrike leda u Solunu), tako i zbog udobnog smještaja u hotelu "Imperijal", koji se nalazio na najljepšem mjestu u gradu "na samoj obali morskoj sa divnim izgledom na Solunski zaliv i na Olimp, koji leži na zapadu pomenutog zaliva".[18] 

Susret Dubrovčanina Spire Kalika sa morem budi u njemu uzvišene emocije, uspomene i oduševljenje, a zatim ga inspiriše da oslika površinu zaliva u poslijeponoćnim časovima: "Popeh se u sobu i otvorih prozor, da se nadišem čistoga morskoga vazduha, pre nego što legnem. Mojim očima pruži se impozantan prizor. Kiša beše prestala a mesečina rasteravši oblake sijaše nad tihom površinom morskom i obasjavaše svojim srebrnim zracima široki Solunski zaliv. Mrtva tišina vladaše u prostoru, nikakvoga glasa sem potmuloga zujanja zrikavaca i noćnoga daha; nad uspavanom prirodom spustilo se bilo neko tajanstveno veličanstvo. A more - nikada mi se nije ono učinilo veličanstvenije od te večeri, ne znam da li je to bilo usled moga dobrog duševnoga raspoloženja ili usled toga, što ga davno nisam gledao, pa sada sam tim većma uživao, kao što čovek uživa, kada se posle dugoga rastanka nađe opet sa svojim starim dobrim prijateljem. Sada se ono odmaraše lavovskim odmorom; ni jedan vetrić nije uznemiravao njegovu plavu površinu, nije se čuo ni jedan val, da se razbija o okolno stenje; izgledaše kao ogledalo, u koje nebeski svod s uživanjem ogleda svoju lepotu".[19]

Sutrašnji dan pisac i članovi pjevačkog društva iskoristili su za upoznavanje znamenitosti Soluna. Najprije posjećuju Srpski konzulat, na kraju Marine, u najljepšem dijelu Solunskog zaliva, a zatim su obišli tursku čaršiju na čijem su se početku i kraju nalazile dobro očuvane antičke trijumfalne kapije. Ona na jugozapadnoj strani je pripadala caru Hadrijanu, a ona na sjeveroistočnoj strani, ili na Vardar-kapiji, bila je djelo dvojice konzula, Oktavijana i Antonija. Crkva Svetog Đorđa, koja je bila sazidana za vrijeme cara Konstantina, a arhitektonski znamenita zbog svog okrugloga oblika, bila je pretvorena u xamiju. Isto tako su bile pretvorene u džamije i starodrevne crkve Svete Paraskeve, crkva Dvanaest apostola i crkva Svetog Dimitrija, koje potiču iz devetog vijeka. Posebnu ljepotu Soluna činila je morska obala ili kej, poznata pod imenom Marina, koja se proteže sve do dijela varoši Paradiza ili Kalamarije, gdje su se nalazile najljepše bogataške kuće i vile u Solunu. Kalik pažljivo opisuje i popularnekafane u tome dijelu grada, među kojima je bila najljepša Alhambra, a zatim i zgradu Pozorišta u kojoj je bilo predviđeno održavanje koncerta Beogradskog pevačkog društva, te Kanli-kulu koju su sazidali Đenovljani za odbranu od napada s mora, a Turci je poslije preokrenuli u tamnicu. Prvoga dana boravka članovi pjevačkog društva su bili u gostima i kod braće Alatini, bogatih Srba iz Soluna i posjednika fabrike piva i leda.

Sutrašnji dan, u nedjelju, Spira Kalik je iskoristio da u društvu dama osmotri grad s mora. Iznajmio je jevrejske veslare i tek kad su se odvojili od obale i sa pučine sagledali Solun, mogli su shvatiti svu ljepotu ovoga velikog lučkog pristaništa i trgovačkog centra na egejskoj obali. Grad je imao amfiteatralan oblik, a naročito su ga krasili starodrevni bijeli bedemi, te vizantijska tvrđava opasana debelim dvostrukim bedemima i sačinjena iz sedam omanjih kula, zbog čega su je kasnije Turci i nazvali Jediluke. Kalik koristi ovaj panoramski opis grada i za navođenje podataka o ekonomskoj snazi i usponu Soluna, o ukupnom broju stanovnika, o nacionalnom sastavu. Pri tome se naročito osvrće na brojnost Jevreja, te na njihovu poturčenu sektu Dunme, koja datira od 1667. godine, a osnivač joj je bio učeni rabin Sabatej Levi iz Jedrena. Privrženici sekte Dunme imali su skoro sav Solun u svojim rukama, jer su bili povlašćeni od turskih vlasti, bili su najobrazovaniji i najbogatiji, a predsednik opštine je redovno biran iz njihovih redova.

Iza toga, Kalik sa beogradskim damama posjećuje Srpsku školu, koja se nalazila u Paradizu, te kroz razgovor sa učiteljem Vukom Ivanićem upoznaje broj i školska dostignuća srpskih đaka, ali i brigu što srpske vlasti iz Beograda nisu preduzimale odlučnije akcije za osnivanje srpskih gimnazija na ovim prostorima, u kojima bi se upisivali đaci po završetku ove i osnovnih škola u Bitolju i Skoplju. "Nije lepo, gospodine, da Bugari, koji Maćedoncima nameću svoju narodnost, imaju u Solunu višu gimnaziju i višu žensku školu, u Bitolju višu gimnaziju, u Skoplju nižu a po ostalim maćedonskim varošima svuda po neku srednju školu, a da mi sem nekoliko osnovnih škola ne otvaramo nigde ni jedan srednji zavod. Na taj način nije ni čudo, što se malo pomalo od nas otuđuje maćedonska mladež, mada ona, u prkos svima bugarskim i grčkim spletkama i ujdurmama, još dobro čuva svoje srpsko ime i svoju srpsku slavu".[20]

Sam solunski koncert Beogradskog pevačkog društva, Kalik opisuje podrobno. Izvještava nas o brojnosti publike i znatiželji s kojom je iščekivala nastup ugledne srpske pjevačke družine, o njenim reakcijama i oduševljenju, o pjesmama koje su izvođene na koncertu (dominirale su Mokranjčeve Rukoveti, ali i Topalovićeva pjesma Oj, oblaci, Mendelsonova U šumi, te po jedna prigodna turska i bugarska pjesma, da bi koncert bio okončan vijencem primorskih napjeva). Noć poslije koncerta, pjevačko društvo je provelo u prijatnoj večeri i razgovoru sa solunskim domaćinima, tako da se slavlje produžilo sve do zore. Iza toga im je preostalo samo da se brzo spreme i ukrcaju na voz za Skoplje. Rastanak na željezničkoj stanici je bio dirljiv, domaćini su zamolili beogradske goste da im još jednom dođu u Solun, a oni su im u znak zahvalnosti na gostoprimstvu, na oproštaju otpjevali pjesmu Oj, u gori beli dvori.

Boravak u Skoplju bio je mnogo kraći, tako da putopisac brzo i sažeto opisuje prijem i pripreme za koncert, čiji je raspored pjesama uglavnom bio sličan kao i u Solunu. Osvrće se na oduševljenje brojne publike dok su slušali srpske pjesme, na pojačane patriotske emocije i slično. Sutrašnje predivno jutro u Skoplju, Kalik koristi za razgledanje i upoznavanje grada, a naporedo s tim ukratko se osvrće i na njegovu istoriju od vremena kad je car Dušan Silni bio okrunjen u njemu carskom krunom, preko austrijskih zaposjedanja grada 1682. godine i nepotrebnog spaljivanja i uništavanja njegove drevne arhitekture, sve do savremenih dana i trgovačkog značaja koji je imao u turskoj imperiji. Naročito uspješno Kalik opisuje panoramu Skoplja, koju je na dvije nejednake polovine presjecao moćni Vardar, a na desnoj obali krasio masiv Vodna, sa bogatim vinogradima. Iza toga, članove pjevačkog društva je sa oduševljenjem podstaknutim uspješnim koncertom iz prethodne večeri dočekao ruski konzul u Skoplju Lisijević, a potom su posjetili znameniti skopski Bezistan, smješten na lijevoj obali Vardara. Trgovačka gužva i miješanje različitih jezika i nesvjesno podsjećaju pisca na stihove iz Danteovog Pakla, a takvo šarenilo stvari, ljudi i atmosfere teško je bilo vidjeti ili pronaći na nekom drugom mjestu, a još teže iskazati i opisati: "Sve to stoji onako bez reda i sisteme: svakovrsno jelo sirovo, pečeno, kuvano, pokraj kazana, kovačkih sprava, čuvenih skopljanskih britava, manifakturalnih proizvoda, stranoga i domaćega platna, gotovoga odela seoskoga i varoškoga, lonaca i kalupxija, koji na svojim kalupima doteruju u pređašnji pravilan oblik fesove prolazećega sveta za jedan metalik. Sve je to pomešano vrevom, lupom zanata, guranjem, vikom trgovaca, koji nude svoj espap na svima mogućim jezicima...".[21] U povratku, Kalik naročito pažljivo opisuje veliki kameni most na Vardaru, koji je sagrađen od bijelih blokova: "Most je ovaj prave rimske konstrukcije, visok, sagrađen na svodove, među kojima je srednji najviši, tako da se preseca na dve padine, jedna se pušta levoj a druga desnoj obali. Kaldrmisan je i ograđen kamenitom ogradom, metar visokom, a na sredini ima četvrtast balkon".[22]Interesantno je napomenuti, da pisac, koji je, inače, skolon istorijskim komentarima, ne pominje kad je sagrađen most, niti ko je njegov zadužbinar. Umjesto toga, nudi nam jedno imresivno poređenje. Dok su zastali jedan čas na balkonu mosta i gledali u "čarobni Vardar", putopisca takva slika podsjeća na Mostar i sličan doživljaj koji je osjetio dok je gledao u Neretvu sa Staroga mosta. Jedinu razliku činile su okolne brojne vodovađe na Vardaru, koje su služile za navodnjavanje skopskih bašti i vrtova.

Nakon odlaska iz Skoplja, pisac "putničkih beležaka" primjenjuje tehniku putopisnog izvještaja. Ukratko opisuje dolazak u Vranje, saopštava nam da je koncert u ovome gradu protekao uspješno i pored umora pjevača od napornog puta, ali da su bili neprijatno iznenađeni malobrojnošću publike. Tek pošto je sutradan krenuo u obilazak Vranja, Kalik sa više znatiželje opisuje panoramu grada, planinske masive i okolne bogate vinograde, a od građevina izdvaja znamenitu Krstatu džamiju, sazidanu na mjestu nekadašnje crkve Svete Petke i "nazvanu krstatom, što u strelici, koja je na vrhu munareta, ima krstić",[23] te veliku i prostranu Sabornu crkvu Svete Trojice koja je krasila ovaj grad, a imala je znamenitu istoriju. Sagrađena je na temeljima starije crkve još krajem 17. vijeka, ali je u više navrata tokom turske vladavine bila skrnavljena. Posljednji put uradili su to obijesni Turci i Arbanasi na Spasovdan 1843. godine, a obnovljena je uz istrajno nastojanje nacionalno i vjerski nepokolebljivih Vranjanaca 1858-60. godine. Upravo je u tom obliku crkvu zatekao Spira Kalik prilikom svog dolaska u Vranje.

Pošto je u Vranjskoj Banji bila smještena željeznička stanica, članovi beogradske pjevačke družine dolaze na kočijama u ovo bogato naselje. Kalik to koristi da oduševljeno opiše ovaj predivni krajolik, kao i izrazito toplu, rijetko kvalitetnu i ljekovitu banjsku vodu:„Pohitasmo skoro svi da se okupamo u onoj vreloj lekovitoj vodi, koja ključa iz nekoliko izvora, pa se zatim skupismo oko postavljenih stolova u prostranoj sali gostionice banjske, gde nas poslužiše dosta dobrim ručkom“.[24]Odmah nakon toga, Kalik iskreno žali što niko od bogatih Srba nije pregao da ovdje podigne moderna i uređena kupatila, parkove i šetališta, koji bi u takvom prirodnom ambijentu bili neuporedivo ljepši od glasovitih evropskih banja: „Kad bi kojom srećom kakav pametan Srbin u ovoj lepoj, obilatoj, čarobnoj prirodi, podigao elegantne parkove, moderne hotele s potrebnim konfortom, lepo pozorište, utrta šetališta, kitnjaste kioske, ova bi Banja bila pravi raj, i onda ne naši zemljaci trčali u strana kupatila i trošili izvan zemlje svoj novac, da se odmore od napora i izleče od bolesti“.[25] Time se još jednom razotkriva, pored umjetničkog, i onaj naglašeni didaktički i kulturološki karakter Kalikovog putopisnog kazivanja, kao i želja da ukaže ne samo na istorijske, etnografske, kulturne i geografske znamenitosti, već i na privredno-ekonomske potencijale kojima je raspolagao srpski narod u novooslobođenim krajevima.

Nije naodmet ovdje ukratko podjsetiti na jednu lijepu putopisnu analogiju u tadašnjoj srpskoj književnosti. Navedeni Kalikov zapis o posjeti Vranjskoj Banji nastaje u približno isto vrijeme i nosi srodna zapažanja o velikim potencijalima ovoga lječilišta, o etničkim i geopolitičkim dragocjenostima čitavog ovoga podneblja za „nove krajeve“ Srbije, koji su oslobođeni poslije Srpsko-turskih ratova (1875-1876; 1877-1878), kao i jedno poglavlje u putopisnoj knjizi Save Bjelanovića (1850-1897) Kroz slavenske zemljekoja je prvo objavljena u periodici (1891-1893), a zatim i kao posebno izdanje u Zadru 1897. godine.

U poglavlju pod naslovom "U Vranjskoj Banji kod Jovana Ristića", Bjelanović naglašava da je Ristić bio stalni pretplatnik Srpskog glasa, da je imao veliki ugled među dalmatinskim Srbima i zato je svoj susret sa njim vidio kao „jednu zadaću“. Nije mu bilo teško da otputuje na drugi kraj Srbije da bi se susreo s njim, tim prije što je to bila jedinstvena prilika da putujući vozom vidi Šumadiju i novooslobođene krajeve južne Srbije. Pisali smo o svemu ovome opširno u jednoj našoj ranijoj raspravi, a ovdje ukratko podsjećamo na sljedeće karakteristične pojedinosti.[26] Ristić je tada bio na liječenju u Vranjskoj Banji, a susret se odigrao u malom ljetnikovcu na obali Banjštice koju je već nekoliko godina zaredom iznajmljivao ovaj uticajni političar da bi dao primjer drugim uglednim Srbima da dolaze na odmor u ovu nedovoljno poznatu banju. Čitava Vranjska Banja ostavila je izrazito lijep utisak na Bjelanovića i ličila mu je na češke banje i kiseljake, a prilikom susreta Ristić ga je svojim krupnim i visokim stasom podsjetio na one „stare i plećaste vojvode“ iz Karađorđevog i Miloševog vremena.

Pored neizbježnog razgovora o položaju Srba u Dalmaciji, bitna tema o kojoj su razmijenili mišljenja bila je posvećena unutrašnjem stanju u Srbiji. Bjelanović naglašava da je Ristić bio tada jedan od trojice  „regenata-savetnika“ mladog kralja Aleksandra Obrenovića. Imao je pozitivan stav o radu tadašnje „radikalske vlade“, a odbacivao je kao krajnje štetnu „politiku strančarenja“ i napade protiv aktuelne vlade u opozicionoj štampi. Posebno su na kraju razgovarali o knjizi Vladana Đorđevića Srbija na Berlinskom kongresu, što je podstaklo Ristića da kazuje o mučnoj borbi da se očuvaju ratna dostignuća Srbije na toj mirovnoj konferenciji. Tražio je podršku i pomoć od ruskog ministra Gorčakova, a ovaj ga je upućivao na austrijskog ministra grofa Andrašija, da se njemu obrati i kod njega traži pomoć ako želi nešto da dobije za Srbiju: „Složnom odlučnosti kralja Milana i Jovana Ristića, i potporom Austro-Ugarske i njezina ministra Andrašija, Srbija je postigla na kongresu ono, što je postigla“.^[27] Ristićevo i Bjelanovićevo druženje i razgovor okončani su prijatnim ručkom na kojem su jeli čorbu, kuvanu govedinu i pečenu piletinu, a na kraju su se počastili jednom „narodnom pitom“ i kruškama koje su regentu stigle iz njegove bašte u Beogradu. Oprostili su se za potpunim Bjelanovićevim uvjerenjem da je Ristić bio najsposobniji tadašnji srpski političar, da je pripadao onoj staroj političkoj školi koja je pratila događaje u svim susjednim zemljama, gledajući uvijek u više ciljeve: „Sad sam vidio koliko su pred njim sitni mladi političari i reformatori u Srbiji“.^[28]    

"Putničke beleške" Spire Kalika Iz Beograda u Solun i Skoplje s Beogradskim pevačkim društvom, završavaju se slično kako su i započete, pohvalom pregalaštvu ženskih članica hora i afirmisanjem umjetničke, ali i nacionalne i patriotske misije društva, koje je osnovano 1853. godine na podsticaj mladog Milana Milovuka, koji je došao u Beograd iz Pešte, a snažan zamah u radu dobilo deset godina kasnije sa dolaskom velikog muzičkog pedagoga Kornelija Stankovića u Beograd, da bi u posljednjoj deceniji 19. vijeka, predvođeno genijalnim Mokranjcem, doživjelo najveći ugled i slavu. Neposredni pregalac, učesnik i svjedok tih aktivnosti bio je i sam Spira Kalik. Otuda su stranice Kalikove knjige jedna od autentičnih potvrda neoborive istine o umjetničkom i nacionalnom značaju, te o razvoju horskog pjevanja u Srbiji.

Književne ambicije Spire Kalika prilikom pisanja ove putopisne knjige bile su mnogo skromnije od postignutog krajnjeg umjetničkog rezultata. Kad se iz današnje nepristrasne pozicije stavi u drugi plan sve ono što je u njegovoj putopisnoj knjizi nasljeđe vremena (polemika sa nedobronamjernim kritičarima Beogradskog pevačkog društva, uzvišeni patriotski i nacionalni zanos), pred nama iskrsavaju zanimljive putopisne slike i utisci o južnoj Srbiji, o Makedoniji i Povardarju, o Solunu i Egejskom zalivu, a iznad svega o srpskom narodu nastanjenom na ovim prostorima koji je bio izložen različitim pritiscima i nacionalnom odrođavanju, ali je uprkos svemu opstajao i sa velikom strašću čuvao svoj srpski identitet i pravoslavnu vjeru. Kalik je pošao od namjere da napiše "putničke beleške" o muzičkoj turneji pjevačke družine iz Beograda u Solunu i Skoplju, te da razbije zlobne predrasude koje su u prestonici opterećenoj palanačkim predrasudama pratile rad ovog društva, a na kraju je stvorio iznad svega primjerno umjetničko djelo, onu rado čitanu, podjednako zanimljivu i poučnu knjigu, kojumožemo uvrstiti u red zapaženih srpskih putopisa s kraja 19. vijeka.    

---

[1]Goran Maksimović, „Počeci pozorišnog života u Nišu (1887-1914)“, Srpski književnici i srpsko pozorište do Prvog svetskog rata, zbornik radova, Naučni skupovi, Knjiga CCIII, Odeljenje jezika i književnosti, knjiga 34, SANU, Beograd, 2022, str. 141-154.  

[2]Goran Maksimović, „Gospodstveni profesor“, Spira Kalik (1858-1909), Zaboravljeni književnici, književnoistorijski ogledi o skrajnutim piscima srpskog 19. vijeka, Srpsko prosvjetno i kulturno društvo „Prosvjeta“, kolo deseto, knjiga 27, Pale, 2013, str. 64-67.

[3]Zlata Bojović, „Kalik, Spira“, Srpski biografski rečnik, knjiga 4, Matica srpska, Novi Sad, 2009, str. 791.

[4]Kalik, Spiro, „Proroštvo“, moderna legenda, Bosanska vila, god. 22/1907, broj 21-22, Sarajevo, 15-30. novembar 1907, str. 328-329.

[5]Kalik, Spiro, „Svečani govor o proslavi pedesetogišnjice Beogradskog pevačkog društva“, Bosanska vila, god. 18/1903, broj 11—12, 30. jun 1903, str. 220-222.

[6]Spira Kalik, Iz Beograda u Solun i Skoplje s Beogradskim pevačkim drutvom,Putničke beleške,ŠtamparijaPetra K. Tanaskovića-doDelijskečesme,Beograd, 1894,str.4.

[7]Isto, str. V

[8]Isto, str.VI

[9]Isto, str. VI

[10]Isto, str. VII

[11]Isto, str. VII

[12]Isto, str. VII

[13]Isto, str. 3-4.

[14]Isto, str. 5.

[15]Isto, str. 19.

[16]Isto, str. 20.

[17]Isto, str. 21.

[18]Isto, str. 28.

[19]Isto, str. 32-33.

[20]Isto, str. 46.

[21]Isto, str. 64.

[22]Isto, str. 67.

[23]Isto, str. 75.

[24]Isto, str. 76.

[25]Isto, str. 77.

[26]Goran Maksimović, „Putopisna proza Save Bjelanovića“, Srpski pregled, god. III, broj 7, Banja Luka, juli 2020, str. 80-95.   

[27] Sava Bjelanović, Kroz slavesnke zemlje, drugo izdanje, prir. Jovan Radulović, Čigoja štampa, Beograd, 2003, str. 244.

[28]Isto, str. 243.

PODELITE OVAJ TEKST NA: