detalj slike: KRK Art dizajn

 

KNjIŽEVNA GEOGRAFIJA SVETOZARA ĆOROVIĆA - Prvi dio

prof.dr Goran Maksimović

Interesovanja čitalaca i kritike za književno djelo Svetozara Ćorovića (1875-1919), tokom posljednjih stotinjak godina bila su često sasvim nejednaka i bez stalnog i neophodnog kontinuiteta. Iznova su intenzivnije prisutna u posljednjih nekoliko godina, tako da možemo konstatovati njegovu ponovljenu i zasluženu afirmaciju podjednako na izdavačko-tekstološkom, kao i na književno-naučnom i interpretativnom planu u savremenoj srpskoj književnosti i kulturi.

U dosadašnjim čitanjima, urađen je precizan opis raznolike kritičke recepcije Ćorovićevog djela iz perspektive njegovih savremenika i za vrijeme piščevog života. Pri tome je ukazano na pozitivne i negativne ocjene brojnih istaknutih kritičara i književnika: od Milana Savića, Marka Cara, Bogdana Popovića, Jovana Skerlića, Pavla Popovića i Branka Lazarevića, pa sve do Jovana Dučića, Sime Pandurovića, Dimitrija Mitrinovića, Vladimira Gaćinovića, Miloša Vidakovića, Silvija Strahimira Kranjčevića, Antuna Gustava Matoša i sl.[1] Otuda je naša pažnja usmjerena na posljednjih stotinjak godina i kritičko-tekstološka interesovanja koja su uslijedila poslije piščevog upokojenja.

Prilikom ovog našeg kratkog osvrta na dosadašnju recepciju i izdanja Ćorovićevog djela možemo govoriti o tri talasa tih posebnih interesovanja u navedenom stogodišnjem razdoblju. Prvi se odnosio na tridesete godine 20. vijeka kada je u ediciji „Srpski pisci“ Narodne prosvete u Beogradu objavljeno izdanje Celokupnih dela u sedam knjiga, zaslugom Vladimira Ćorovića, kao urednika, te Stevana Jelače kao priređivača. Poslije Drugog svjetskog rata pojavilo se izdanje Ćorovićevih Dela,u tri knjige, koje jepriredio Slavko Mićanović (Svjetlost, Sarajevo, 1952-1954), ali je ostalo bez značajnijeg odjeka na proučavanje djela ovoga pisca. Drugi talas interesovanja odnosio se na šezdesete godine 20. vijeka kada je u ediciji „Kulturno nasljeđe“ sarajevske Svjetlosti objavljeno izdanje Sabranih djela  Svetozara Ćorovića u deset knjiga, zaslugom Branka Milanovića i grupe priređivača sa tadašnjeg Instituta za izučavanje jugoslovenskih književnosti u Sarajevu. Iza toga su uslijedile i dobre književne studije o Ćorovićevom djelu iz pera Staniše Tutnjevića, Jovana Deretića, Zdenka Lešića, Radovana Vučkovića i dr. Treći talas interesovanja pojavio se neposredno u našem vremenu, u posljednjih nekoliko godina, a najviše zaslugom Duška Pevulje i Centra za srpske studije iz Banje Luke. Pevulja je objavio studiju Pripovjedački svijet Svetozara Ćorovića (2019), uredio je tematski zbornik Svetozar Ćorović(1875-1919), koji je objavljen povodom obilježavanja stogodišnjice od piščevog upokojenja u izdanju Centra za srpske studije u Banjoj Luci (2020). Priredio je istovremeno kod više izdavača za štampu i nekoliko knjiga Ćorovićevih izabranih djela. Ovom prilikom ukazujemo na sljedeća izdanja: Stojan Mutikaša, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Novo Sarajevo (2016); Izabrane pripovijetke, „Prosvjetino“ književno kolo, knjiga 35, SPKD „Prosvjeta“, Pale (2019); Svetozar Ćorović, Deset vekova srpske književnosti, knj. 128, Izdavački centar Matice srpske, Novi Sad (2021); Izabrana djela, knjiga prva (Stojan Mutikaša, U ćelijama), knjiga druga (Majčina sultanija, Među svojima), knjiga treća (Ratna proza), Narodna i univerzitetska biblioteka Republike Srpske, Banjaluka (2021).

Posebnu potvrdu obnovljenih književnoistorijskih i književnokritičkih, ali i tekstoloških interesovanja za Ćorovićevo djelo, svakako predstavlja pojava pomenutog tematskog zbornika Svetozar Ćorović (1875-1919), u kome se nalazi više studija: Jovan Delić, „Kulturom sjećanja protiv smrti i zaborava“, Jovo Radoš, „Između trajanja i zaborava“, Jovan Delić, „Svetozar Ćorović – majstor pripovijetke“, Duško Pevulja, „Romansijerski svijet Svetozara Ćorovića“, Goran Maksimović, „Književna prijateljstva Svetozara Ćorovića“, Mladenko Sadžak, „Crna knjiga o Brđanima“, Ranko Popović, „Svetozar Ćorović kao satiričar“, Goran Maksimović, „Smjehotvorni postupci u šaljivim igrama Svetozara Ćorovića“, Rade Simović, „Preobraženja mostarskog pričala“. Naročitu posebnost ovoga zbornika čini tekstološki „dodatak“ u kome je iz arhivske građe pronađene u zaostavštini Rukopisnog odjeljenja Matice srpske u Novom Sadu po prvi put objavljen rukopis Ćorovićeve šaljive igre Gazda Jakov (uz priređivanje i tumačenje Gorana Maksimovića).

Imajući u vidu sve navedene aspekte, naša uvodna studija, koja je oblikovana za potrebe izdanja izabranih Ćorovićevih djela u Ediciji „Srpski pisci Bosne i Hercegovine“ koju je pokrenula Matica srpska - društvo članova iz Republike Srpske u Banjoj Luci, usmjerena je prije svega na sagledavanje fenomena „književne geografije“ ili književnoumjetničkog oblikovanja dominantnih prostora, u ovom slučaju Mostara i Hercegovine u djelu ovoga pisca. „Ćorović sa vještinom opisuje zavičajne mikrolokalitete (u različita doba dana), a to su obala Neretve, periferijski dijelovi Mostara, čaršijski skriveni kutci, dvorišta, unutrašnjost trgovačkih radnji itd.“[2] Pored toga, važno je ovom prilikom napomenuti da Ćorovićev književni prostor obuhvata i druge geografske topose: Sarajevo u romanu Među svojima, Trebinje u romanu Brđani, sve do Đera u Mađarskoj iz priče „Poseta“.U sjećanjima na susrete i druženja sa drugim srpskim književnicima, poput Sremca, Matavulja, Domanovića, Pavla Popovića, Milana Savića, dolaze do izražaja toposi Beograda, Novog Sada, Dubrovnika, Sarajeva, Zagreba, Cetinja; dok se u autobiografsko-memoarskim zapisima Beleške jednog taoca susrećemo sa različitim lokalitetima: od nevesinjskog sela Miljevac, gdje je uhapšen 26. jula 1914. godine, pa sve do kasnije deportacije u logor u mađarskom gradu Đeru. Ćorović je u vrijeme „Aneksione krize“ u Bosni i Hercegovini (1908-1909), bio prinuđen da kao srpski tribun, zajedno sa Aleksom Šantićem i Nikolom Kašikovićem, izvjesno vrijeme, u proljeće 1909. godine, provede u Veneciji. Zapise o ovome drevnom italijanskom gradu ostavio je u pismima koja je slao svojoj supruzi Persi Ćorović, Šantićevoj rođenoj sestri, u Mostar.     

Poznato je da je Aleksa Šantić sa uspjehom, sa iskrenom ljubavlju i predanošću opjevao Mostar i Hercegovinu, istovremeno je Jovan Dučić razotkrio njeno misaono lice i lirsku dušu. Imajući sve to u vidu možemo konstatovati da je Svetozar Ćorović sa približnim uspjehom, sa snažnim emocijama i pouzdanošću pripovijedao o životu Mostara kao svoga rodnog grada i Hercegovine kao  užeg zavičaja. Za Ćorovića možemo reći da je bio jedan od najizrazitijih pisaca regionalista u srpskoj književnosti, kao i to da je u njegovom književnom djelu prostor i narod Hercegovine dobio zasluženu umjetničku interpretaciju. Često se u istorijama srpske književnosti, a posebno epohe realizma, ističe regionalizam i zavičajnost kao bitno obilježje književnog stvaranja. Naglašavano je da je Jakov Ignjatović pisao o rodnoj Sent-Andreji, da je Stefan Mitrov Ljubiša pripovijedao o rodnim Paštrovićima i južnom primorju, Milovan Glišić o zapadnoj Srbiji, Janko Veselinović je oblikovao rodnu Mačvu, a Pavle Marković Adamov sremsko podneblje, Stevan Sremac je pripovijedao o rodnoj Senti, a zatim i o gradovima u kojima je živio i radio, o Nišu i Beogradu, dok je Matavulj pripovijedao o rodnom Šibeniku, a potom o Herceg Novom i Boki Kotorskoj, Cetinju i Crnoj Gori, te na kraju o Beogradu. Nesumnjivo je da je Petar Kočić ispred svega kazivao o Zmijanju i Bosanskoj krajini, a Bora Stanković o Vranju i južnoj Srbiji, Ivo Ćipiko o rodnom primorju i dalmatinskim ostrvima, Milutin Uskoković i Veljko Milićević o Beogradu. Naporedo sa svima njima, kako smo to već naglasili, Ćorović je izložio književnu sliku Mostara i Hercegovine, te ovaj grad i njegove ljude na dostojan i sasvim reprezentativan način predstavio u proznoj srpskoj književnosti na kraju 19. i na početku 20. vijeka.

U nedovoljno dugom, ali svakako dinamičnom i ispunjenom životu, Svetozar Ćorović stvarao je u dramatičnim i teškim godinama austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine. Pri tome je djelovao na više polja, posebno kulturno-prosvetnom i političko-nacionalnom, a iznad svega ostavio je obimno i raznovrsno književno djelo, koje se može mjeriti sa najboljim ostvarenjima srpskih pisaca na prelazu iz realističke u epohu moderne. Poznato je da je uz Aleksu Šantića i Jovana Dučića, Ćorović predstavljao najizrazitiju srpsku ličnost i uticajnog nacionalnog i kulturnog predvodnika u Mostaru i cijeloj Hercegovini, kao i onaj autentični glas koji je potekao sa ovoga prostora a čuo se i imao značajnu težinu i na svim drugim srpskim prostorima na kraju 19. i u početnim decenijama 20. vijeka. Književni rad započeo je poezijom sasvim mlad u četrnaestoj godini života. U somborskom književnom časopisu Golub objavio je prvi književni tekst, pjesmu „Ovako radi“ (1889), a naredne godine, u istom časopisu objavio je i prvu pripovijetku „Milan i orah“ (1890).Prvu knjigu, zbirku pjesama Poletarke (1894), objavio je kao devetnaestogodišnjak. Iza toga se istakao kao urednik kalendara Neretljanin (1894-95). Zajedno sa Aleksom Šantićem, Jovanom Dučićem i Atanasijom Šolom bio je osnivač i urednik književnog časopisa Zora (1896-1901). Ćorović je zajedno sa Jovanom Protićem 1899. godine bio jedan od inicijatora za osnivanje „Male biblioteke“, u kojoj su kasnije objavljena brojna istaknuta djela srpskih pisaca (Sremac, Matavulj, Nušić, Ćipiko i sl.), kao i prevedena djela Šekspira, Mopasana, Gogolja, Gorkog i sl.

Kasnije se uključio i u intenzivan politički život, tako da je između ostalog 1907. godine ušao u redakciju političkog lista Narod, u kojem je razvio dinamičan i obiman publicistički rad usmjeren protiv austrougarskog okupacionogrežima. Naročito je bio poznat po političkim satirama Iz zemlje Hirišime, koje je objavljivao pod pseudonimom „S. Nikolajev“. U dosadašnjim tumačenjima ovoga Ćorovićevog satiričkog feljtona, koji je oblikovan kao „jedinstveni niz šest kineskih priča“ u formi „uspomena jednog putnika“, naglašeno je da se radi o djelu koje je izraz jednog posebnog političkog trenutka i koje nastaje u približno isto vrijeme kad i neke druge značajne satire srpskih pisaca iz Bosne i Hercegovine u doba austrijske okupacije. Pri tome je ukazano prije svega na Kočićeva djela „Jazavac pred sudom“ (objavljen kao pripovijetka 1903, a izveden kao jednočinka 1905) i „Sudanija“ (1911), kao i na feljton „Zembilj“ Save Skarića koji je izlazio u Srpskoj riječi od avgusta 1906. godine do prerane piščeve smrti 1909. godine. Zajednička satirička crta ove trojice stvaralaca bila je u tome da su podjednako ismijavali anomalije austrijske okupacione vlasti, kao i izopačenja, podanički mentalitet i licemjerje svoga naroda i naročito njegovih predstavnika iz redova trgovaca i činovnika, ali i sveštenstva i političkih djelatnika. Ćorović je u svojim satiričkim tekstovima „šibao po amoralnim političkim puzavcima i rufetlijama“.[3] Posebno je ukazano na činjenicu da se „alegorijska Hirišima veoma lako, već u prvi mah, prepoznaje kao piščeva okupirana otadžbina, njegova varijanta Stradije, pri čemu se neodoljivo nameće pomisao o jakom uticaju Domanovićeve alegorično-satirične proze“.[4] Ako možda i možemo govoriti o umjetničkim nedostacima ovog satiričkog postupka, za razumijevanje fenomena Ćorovićeve književne geografije navedeno satiričko ostvarenje je zanimljivo zato što razobličava autentične životne situacije na užem zavičajnom prostoru Mostara i Hercegovine.     

Upravo zbog takve svoje aktivnosti, Ćorović je u vrijeme „Aneksione krize“ 1908. godine bio je prinuđen da izbjegne u Italiju, odakle se „stavio na raspoloženje“ srpskoj vladi u Beogradu. Odmah po povratku 1910. godine, izabran je za narodnog poslanika u Bosanskom saboru, u kojem je zastupao snažan opozicioni stav i u svim značajnim segmentima (školstvo, radnički položaj, agrarna reforma), kritikovao austrijsku upravu u Bosni i Hercegovini i borio se iznad svega za prava srpskog naroda. 

Pored svega što smo ukratko pomenuli, naglašavamo da se Ćorović podjednako dosljedno u svom književnom radu ogledao i kao pripovjedač, kao romansijer, kao satiričar, komediograf i dramski pisac, čije je djelo tematski gotovo isključivo bilo vezano za uži zavičaj sa gradom Mostarom kao središtem umjetničkog univerzuma, ali i za neposredno hercegovačko okruženje, naročito za grad Nevesinje. "Građe za crticu, sliku, igru, ili čak i roman, uvijek je imao pred očima: u živom komešanju mostarske čaršije, u sjenci njenih mahala i skrivenih 'pećina', po baščama i vinogradima, na horizontu hercegovačke zemlje."[5]

Naglašavamo da se kao pripovjedač Ćorović iskazao u svim proznim formama, od kratke priče, preko novele i pripovijetke, do pripovijesti. U početnim godinama književnog rada ostavio je nekolike knjige „kratkih priča“ ili „crtica“, kako je običavao u podnaslovima ili samim naslovima da ih bliže određuje: Iz Hercegovine (1896), Iz Mostara (1898), Iz moje domovine (1898), Zapisci iz kasabe (1901), Crtice (1901).Kad je riječ o srednjim proznim formama, o novelama i pripovijetkama, između ostalog ostavio je četiri knjige pripovjedaka pod zajedničkim naslovom U časovima odmora (1903-1910), a zatim i zbirke sa naslovima Moji poznanici (1909), Komšije (1911) i dr. Napisao je više pripovijesti, koje se iz savremene žanrovske perspektive mogu posmatrati i kao „kratki romani“: Mrkonjić (1900), Baron iz Dangubice (1901), Ženidba Pere Karantana (1902), Jarani (1913), U ćelijama (1919), Brđani (1919) i sl. Iz interpretativne pozicije posebno može biti interesantan Ćorovićev  smjehotvorni potencijal iskazan u „kratkim romanima“ Baron iz Dangubice i Ženidba Pere Karantana, u kojima je blizak Jakovu Ignjatoviću, Stevanu Sremcu, Matavulju, Nušiću i drugim piscima srpskog realizma.[6] Sličnu humorističku sliku svijeta pronalazimo i u knjizi kratkih priča Zapisci iz kasabe (1900), u kojoj je „predstavio lica, pojave i fenomene života u maloj varoši, karikirajući sve – od opštinara, njihovih žena, popa, učitelja, kojekakvih došljaka, do pesnika.“[7] Izuzetan književni ugled na cjelokupnom srpskom kulturnom prostoru stekao je društvenim romanima Stojan Mutikaša (1903) i Majčina Sultanija (1906). Posthumno je iz rukopisa objavljen Ćorovićev roman Među svojima (1921). 

Istinske ljudske i literarne simpatije, ali i veze sa drugim srpskim kulturnim središtima Ćorović je iskazao u tekstovima uspomena na pojedine pisce. Ukazujemo na Stevana Sremca, Sima Matavulja, na Radoja Domanovića, Milorada J. Mitrovića, na Osmana Đikića i Silvija Strahimira Kranjčevića.Posredno važno mjesto o razumijevanju Ćorovićevih književnih prijateljstava imaju i tekstovi sjećanja Pavla Popovića o Aleksi Šantiću, kao i memoarske uspomene Jelene Skerlić Ćorović, u kojima značajno mjesto zauzima prikaz Ćorovićeve ličnosti. Važna je i Ćorovićeva prepiska sa brojnim književnicima i urednicima časopisa i listova. Pri tome je posebno sadržajna prepiska sa Milanom Savićem, kao urednikom LetopisaMaticesrpske, te drugim književnicima, poput Stevana Sremca i Sima Matavulja. Istraživanje književnih kontakata i prijateljstava Svetozara Ćorovića pokazuje da je duže od dvije decenije bio idejni vođa i pokretač brojnih književnih i kulturnih veza mostarskih Srba sa srpskim i južnoslovenskim piscima iz drugih sredina (Beograd, Novi Sad, Cetinje, Dubrovnik, Sarajevo, Zagreb i sl.).[8]

Važno mjesto u Ćorovićevom književnom radu pripada i brojnim dramskim tekstovima. Prema dosadašnjim pažljivim istraživanjima ukupno je „napisao 24 dramska dela,računajući i kratkupozorišnuigruza decuKrčag. Neke od drama suizgubljene, ima ih koje su ostale u rukopisu, kao i nezavršenih i neizvođenih“.[9] Ukazujemo na neke od reprezentativnih naslova: Krvi mir, Stana Rankovićeva, On, Vladika u Poljicama, Adembeg, Ptice u kavezu, Ajša, Povratak, Zulumćar, Naše pozorište. Kada je riječ o komediografskim komadima ukazujemo na sljedeće tekstove: Ljubomora, Poremećen plan,Izdaje stan pod kiriju, Gazda Jakov, Vladika u Poljicama, Naše pozorište. Svi navedeni dramski komadi uglavnom su inicijalno napisani za potrebne pozorišne sekcije Crkveno-pravoslavnog pjevačkog društva Gusle u Mostaru.[10]

Kao nacionalni tribun, kao ličnost od nesumnjivog ugleda i uticaja, Ćorović je poput brojnih tadašnjih srpskih intelektualaca iz okupiranih krajeva stradao u Prvom svjetskom ratu, jer su ga podozrive austrijske vlasti u strašnoj antisrpskoj histeriji koja je uslijedila nakon "Vidovdanskog atentata" 1914. godine, zajedno sa drugim srpskim rodoljubima, među kojima su bili i njegovi mostarski drugovi Aleksa Šantić, Atanasije Šola, Risto Radulović, najprije držale kao taoca koji je bio određen da kao „živa meta“ prati vojničke transporte. Iza toga je interniran u logore u Žegaru kod Bihaća, Đeru i Boldogaszoni, a zatim je prisilno mobilisan u sastav austrijske okupacione vojske. Po neuslovnim zatvorima teško je obolio od tuberkuloze, tako da je sasvim iznuren vraćen u Mostar krajem 1917. godine, gdje je i preminuo 17. aprila 1919. godine.

O tim tragičnim godinama ostavio je uzbudljivo svjedočenje u memoarsko-dnevničkim zapisima Beleške jednog taoca (1919). Srodne tematske jedinice Ćorovićeve "ratne proze" vezane za godine Prvog svjetskog rata pronalazimo i u drugim tekstovima. Izdvajamo kritičku raspravu „Moral u našem društvu“ (1919), pripovijest Brđani (1919), kao i pripovijetke: „Poseta“, „Na vežbalištu“, „Šta pišu?“, „Amajlija“. Tek u najnovije vrijeme ovaj segment Ćorovićevog književnog rada privukao je temeljita interesovanja književne istoriografije. Ukazujemo na raspravu Mladenka Sadžaka, „Crna knjiga o Brđanima“, u kojoj je Ćorovićeva ratna proza sagledana u kontekstu drugih srodnih djela srpske književnosti, čiji su autori bili Miloš Crnjanski, Veljko Petrović, Dušan Vasiljev, Dragiša Vasić, Isidora Sekulić, kao i neki danas manje poznati i skrajnuti pisci, poput Sretena Stojanovića, Branka Juzbašića, Stevana Hakmana, Jezdimira Dangića, Milana Budimira, Vasilja Grđića i sl. U raspravi je ukazano i na evidentne analogije Ćorovićeve ratne proze sa istoriografskom studijom Crna knjiga (Patnje Srba u Bosni i Hercegovini za vreme Svetskog rata 1914-1918), koju je uradio njegov mlađi brat, glasovitiistoričar Vladimir Ćorović (1885-1941).[11] U tom kontekstu, posebnu pažnju zaslužuje i priređivačko-tekstološki rad Duška Pevulje u kome je objedinio na jednom mjestu Ćorovićevu ratnu prozu, a napisao je i studiju „Ratna proza Svetozara Ćorovića“, objavljenu kao pogovor u trećoj knjizi Izabranih djela Svetozara Ćorovića, u koju je uvrštena pomenuta Ratna proza.[12]

Nijedan segment Ćorovićevog književnog rada nije tako duboko proniknuo u književnu geografiju, u topos prostora, mentalitet trgovačke čaršije, odnos varoši i sela, ali i svekoliki karakter ljudi i podneblja, njihovih postupaka, običaja i pogleda na svakidašnji život Mostara i Hercegovine, kao što je to slučaj sa dva njegova najpoznatija romana Stojan Mutikaša (objavljen najprije u nastavcima u časopisu Delo 1903, a kao posebna knjiga 1907. godine) i Majčina sultanija (objavljena u Srpskom književnom glasniku 1906. godine). „Vrednosti ovih kao i prethodnih romana su pre svega u slikanju sredine, čaršijskih naravi, sporednih likova koji su, po pravilu, mnogo upečatljiviji i življi od glavnih junaka“.[13] Otuda ćemo upravo na njihovim primjerima, kao i na primjerima iz reprezentativnih pripovjedaka, pokušati da sagledamo ovaj dominantni aspekt Ćorovićevog književnog svijeta. Ćorovićev književni prostor zasniva se na ukrštanju dinamičkih i statičkih umjetničkih činilaca. Dovoljno je dinamičan da omogućava intenzivno kretanje i razvoj književnih junaka, ali je istovremeno i statičan što mu daje mogućnost da postane kreativni činilac okvirne osnove cjelokupnih tematizacija i zapleta. Zahvaljujući svemu tome, povezanost Ćorovićevog djela sa konkretnim geografskim toposima, ne samo da ne ograničava čitalačku imaginaciju, već je podstiče i čini kreativnom, a te stvarne prostore oplemenjuje novim značenjima i oneobičenim iskustvima.  

U djelu Stojan Mutikaša Ćorović ukršta dva tipološko-žanrovska pristupa i oblikuje istovremeno „roman ličnosti“ i „društveni roman“. Prvi romaneskni aspekt zasnovan je na oblikovanju razvojnog puta i psihološkog profila glavnog junaka Stojana Mutikaše, od najranijeg djetinjstva kada je kao bezazleno dijete iz siromašnog sela doveden u čaršiju da poslužuje u kući i izučava trgovački zanat kod uglednog gazda-Sime Vučibrka, pa sve do njegovog preobražavanja u bezobzirnog gazdu, trgovca i zelenaša, opsjednutog tvrdičlukom i paranoičnom glađu za bogatstvom i uticajem, koji nije imao milosti ni prema kome, pa čak ni prema svojim najbližim drugovima, komšijama i srodnicima. Drugi romaneskni aspekt obuhvata sve one društvene promjene koje su zahvatile tu čaršiju, novi i rasipnički način života mladih generacija koji je bio suprotan starim i patrijarhalnim oblicima života, štedljivošću i žudnjom za sticanjem njihovih očeva. Usmjereno je sve to i na prikazivanje trgovačkih i finansijskih promjena i opšte nesigurnosti, prisustvo stranaca koji su došli sa novim vlastima i uslovili brojne promjene, ali i na prikazivanje naglašene socijalne bijede stanovništva, pogotovo mještana iz okolnih sela, uslovljene sušnim godinama, nedostatkom hrane i glađu, a posljedično tome i zelenaškim ponašanjem trgovaca i sl. Iako se radi o neimenovanoj čaršiji, na osnovu književne topografije možemo zaključiti da se radi o Mostaru, a u širem kontekstu i Hercegovini, te vremenu austrougarske okupacije ovoga prostora u posljednjim decenijama 19. vijeka. Otuda se Ćorovićeva književna geografija može posmatrati i kao metonimijski obrazac u sagledavanju jednog ozbiljnog društvenog fenomena u istorijski teškom i nesigurnom vremenu.

Razvojni put glavnoga junaka, Stojana Mutikaše, kao i postupak njegove psihološke karakterizacije, narativno je sagledan kroz ukrštanje dominantnog sveznajućeg objektivnog pripovijedanja sa oblicima doživljenog govora ili unutrašnjeg monologa u trećem licu, koji nam pomažu da iz unutrašnje izrazito subjektivne perspektive prepoznamo preobražaje njegove ličnosti. Upravo na tom ukrštanju višestrukog i pojedinačnog prikazivanja, tj. heterodijegetičkog i homodijegetičkog pripovijedanja, Ćorović nastoji da uspostavi ravnotežu u sagledavanju raznolikih odnosa između glavnog i drugih pojedinačnih književnih junaka, ali i čaršije kao kolektivnog junaka. Mislimo, pri tome, na Stojanov odnos prema gazda-Simu i gazdinici Anđi, prema drugim gazdama iz čaršije, kao što su gazda-Radovan, gazda-Đorđe, gazda-Marko „Bismark“, gazda-Pero, ali i prema djevojci Rosi, u koju se iskreno bio zaljubio, te prema drugovima, Milošu sa kojim je zajedno odrastao na selu, do Boška i Jegulje sa kojima se družio kada je došao u varoš. Stojanov odnos sa Boškom, koji je takođe samo nešto ranije došao iz istog sela, a bio je sin poznatog seoskog bačvara Panta Benetala, dodatno je usložnjen i zbog ljubavnog rivalstva kod lijepe varoške djevojke Rose.

U jednoj pažljivo urađenoj i kvalitetnoj navijoj analizi ovoga romana, koju je napisala Svetlana Milašinović, ukazano je na nedovoljnu psihološku pripremljenost upravo motiva Stojanovog napuštanja ove djevojke: „Pomenutipsihološki aspekti u Ćorovićevom romanuiako vidljivo prisutni, ostali su nedovoljno motivisani i uglavnom neosvetljeni. Naprimer, Stojanovo napuštanje Rose i uzdizanjedonajbogatijegčoveka čaršijedati sukao proste, dokumentarne, hroničarsko-informativne činjenice, lišeni opisaunutrašnjih potresakoji su do njih doveli“.[14]Možda je baš tu bio onaj suštinski potencijal za Ćorovićevo umjetničko poniranje u složenu problematiku emotivnih odnosa junaka i neumoljivih materijalnih interesa, koji će na kraju prevagnuti i potpuno potisnuti ljubavne porive.      

Trgovačka čaršija i njen zelenaški karakter veoma brzo su usisali u sebe i svoje licemjerne odnose mladića sa sela, kakav je bio Stojan, a zatim su na izuzetno negativan način preobrazili sve ono što je bilo dobro u njegovoj duši u karakter beskrupuloznog i prijetvornog prevaranta. Naročito je to očigledno u drugom dijelu romana, koji obuhvata Stojanov život i trgovački i društveni uspon, nakon što se oženio gazdinicom Anđom i praktično postao vlasnik cjelokupnog gazda-Simovog imetka. Iz slične perspektive sagledan je i razorni uticaj čaršije na socijalni život i opstanak sela i seljaka, jer su ih trgovci vješto uvlačili u dužničko ropstvo, a zatim uz pomoć advokata rasprodavali njihovu imovinu i bukvalno ih izbacivali na „golu ledinu“. Najbolje su takvi primjeri bezobzirnosti pokazani na Stojanovom odnosu prema drugu iz djetinjstva Milošu, a kasnije i prema drugu iz čaršije i rivalu Bošku. Na samom kraju romana, kada je već uveliko bio utonuo u mizantropiju, opsjednut paranojom i strahom od gubitka bogatstva zbog sudskog procesa sa gazda-Perom, vidimo da Stojan postaje nepovjerljiv i prema samom Jegulji koji mu je prethodno bio odan i saučestvovao je u različitim prevarama. U navedenoj ravni prikazivanja zelenaštva, Ćorović pokazuje bliskost sa srpskom književnom tradicijom koja se već bila uspješno utemeljila u djelima više pisaca, ovom prilikom ukazujemo na Milovana Glišića (Glava šećera), a posebno na Iva Ćipika (Zakruhom, Pauci).

Upravo u navedenoj ravni oblikovanja psihološkog karaktera junaka i slike društvenih odnosa jedne sredine i vremena u kojima su živjeli, dolazi do izražaja djelatna uloga Ćorovićeve književne geografije. Prikazi sokaka i mahala, izgleda dućana, porodičnih kuća, mjesnih kafana, načina odijevanja kasabalija, ali i jezička obilježja sredine, podjednako starosjedilaca i došljaka, stvaraju opšti utisak autentičnosti umjetničkog svijeta. Ćorović iz Stojanove perspektive, iz iskustva zbunjenog i iznenađenog dječaka koji je došao iz sela u grad, najprije opisuje izgled tijesne čaršije, pa gazda-Simova dućana, a onda njegov fizički izgled, zatim i gazdinu kuću i izgled znatno mlađe gazdinice Anđe. Dućan se nalazio usred varoši, upravo kod glavne raskrsnice, a bila je to „mala tijesna magazica“ ispunjena svakojakom robom, od „najmanje triestak manjih i većih raznobojnih jagluka“ i druge sitne robe, do silnih vreća „što su bile prepunjene pirinčom, kahvom, šećerom, ječmom, biberom, tamjanom“ i drugom krupnom robom.[15] Tek iza toga dat je gazdin fizički opis, gdje je naglašen njegov sićušan stas, srednjovječne godine, vanredno kukast nos i dosta prosto odijelo u koje je bio obučen: stara anterija i zakrpljene i izlizane čakšire. U opisu gazda-Simove kuće dominirala je mala soba „zgodna kao kutijica“, sa čistim obijeljenim zidovima, sa bogatom ikonom koja se zlatila na istočnom zidu, a pred kojom je „uvijek gorilo srebrno kandilo“. Ispod tavanskih greda „žutilo se nekoliko svelih dunja, koje su čitavu sobu ispunjavale prijatnim mirisom“. Kućni prozori su bili obrasli gustom lozom, a podovi su bili prekriveni starinskim ćilimom. U opisu gazdinice Anđe naglašena je njena gojaznost, ali i činjenica da je bila „prilično mlada i ljepuškasta“, sa obnaženim rukama i košuljom razdrljenom na prsima tako da su joj se „krupne dojke tresle“ i izgledale kao da će „gotovo da ispanu“.[16] To je svakako umjetnički nagovještaj kasnije erotsko-ljubavne, pa napokon i bračne veze, ove junakinje i znatno mlađeg Stojana.  

Opisi čaršije naročito su bili živopisni prilikom prikaza nedelje i prazničnih dana, kada bi došli seljani i seljanke i kada bi vrilo po sokacima i u dućanima. Ćorović podjednako prikazuje način na koji je kupovana i prodavana roba, ali predočava i gazdinske uzajamne posjete i dogovore oko trgovačkih poslova. Tada je Stojan prvi put i upoznao razmjere ljudske neiskrenosti i nepoštovanja zadate riječi ili bilo kakvog drugog dogovora kad je nečiji interes bio u pitanju. Naučio je da učestvuje u podvalama prilikom prodaje robe, u mjerenjima i naplaćivanju, tako da je to brzo prihvatio kao najvišu obavezu, a ne kao moralni problem. Otuda i nije imao nikakvih etičkih dilema u donošenju kasnijih životnih odluka, podjednako i kada je materijalno uništavao svoje dužnike ili kada je emotivno razorio svoju vezu sa djevojkom Rosom i sl. Iz istog razloga nije imao nikakve dileme da već prve večeri završi u krevetu i zagrljaju gazdinice Anđe, kada je gazda-Simo zbog teške bolesti otišao na banjsko liječenje u Kisjeljak kod Sarajeva. Na sličan način je donio odluku da otkaže zaruke sa Rosom, koju je volio, te da se oprijedijeli za ženidbu gazdinicom Anđom čim je postala udovica i sl. Umjesto da napokon bude zadovoljan i srećan tada se u njemu rodila opsesivna želja da postane prvi gazda u čaršiji: „Misao da bude bogatiji i viđeniji gazda mimo sve ostale, uvrti mu se u glavu i nikako da ga ostavi“.[17]

Ćorović predočava i brojne čaršijske sokake i naselja, poput „Peksine mahale“, „Mirčetića sokaka“, „Markića sokaka“ i sl. Izdvajamo „Jurgunski sokak“ u kome se nalazila čuvena „Latinkina mehana“ u kojoj će se jedne večeri sa odabranim društvom mladih čaršijskih gazdi provoditi i Stojan odmah pošto je postao „ortak na treću“ sa gazda-Simom. Upravo je navedenu epizodu iskoristio Ćorović da bi prikazao autentičnu kafansku atmosferu sa pićem, pjesmom i zavodljivom atmosferom koju je stvarala zdrava i jedra udovica Kata, vlasnica mehane, a u kojoj su mlade kasabalije uz dert i ljubavne strasti trošile novac. Navedene epizode uveliko upućuju na srodne literarne analogije sa Stankovićevim djelom, pogotovo iz glasovite drame Koštana (1900).

Ružno i nehumano lice čaršijskog svijeta iskazano je i prilikom prikaza Stojanovog i Boškovog sukoba oko djevojke Rose, kada je ova mlada, lijepa, ali siromašna djevojka „spjevana u pjesmu“ i postala predmet opšte poruge i ismijavanja, zbog čega od stida nije smjela izaći na avlijska vrata, a pogotovo ne među svijet. Svakako da je navedeni motiv moguće u širem smislu sagledati i kroz literarne analogije sa Sremčevom Zonom Zamfirovom (1903), ali i kroz činjenicu da Ćorović „atmosferu čaršijskog života ne sagledava samo kroz prizmu Stojanove sudbine“.[18] U romanu su dati i lijepi opisi narodnoga života, poput ašikovanja mladića i djevojaka, obilježavanja krsnih slava, božićnih i drugih praznika, prikazivanja vjenčanja i svadbi, ali i sahrana. Ukazujemo na opise obilježavanja prvog i drugog dana Božića u srpskim kućama, na prikaze crkvenih liturgija, uzajamnog posjećivanja i prazničnih susreta. Opisani su i velike narodne „šeherske skupštine“ na kojima je tada već bogati Stojan zakulisnim radnjama želio da učvrsti svoj društveni neprikosnoveni ugled i postane „prvo ime“ u čaršiji i sl. Prikazani su i komplikovani sudski sporovi i advokatske spletke nakon što se Stojan „razortačio“ sa gazda-Perom i pokušao da mu pokrade najveći dio imovine. Upravo to gramzivo uspinjanje na čaršijskoj ljestvici najbogatijih trgovaca, a pogotovo nakon što mu je umrla Anđa, te izgradnja brojnih kuća po varoši i umnožavanje imetka, definitivno će psihički slomiti glavnoga junaka, a njegovim bićem ovladaće „strah, čudnovat strah, silan, neprekidan strah“,[19] zbog koga će se potpuno otuđiti i od onih preostalih ljudi sa kojima je održavao kontakte. U takvom stanju „suludosti“ jednoga jutra su ga i pronašli mrtvoga u ćošku sobe, a imovinu je naslijedio njegov „razmetni“ brat Jovan, koji je odavno bio napustio očevu kuću i odao se piću i propalom načinu života. Njemu je pripalo da kao „jedini našljednik“ potroši imetak koji je zlosrećni Stojan „sa đavolom stekao“.  

U romanu Majčina sultanija, Ćorović duboko ponire u svijet porodičnih odnosa, te iznad svega tragične sudbine jedinke, u ovom slučaju lijepe i razmažene, a zbog toga i pretjerano „ponosite“ djevojke Milke, u atmosferi konzervativne i patrijarhalne kulture koju je nametala izrazito malograđanska sredina, kakav je bio Mostar na kraju 19. i na početku 20. vijeka. Otuda romaneskni zaplet i funkcioniše na ukrštanju tri narativna plana. Najprije na psihološkoj karakterizaciji glavne junakinje koja je od najranijeg djetinjstva bila u povlašćenom psihološkom odnosu sa ocem, uglednim i autoritarnim domaćinom, uspješnim bogatim trgovcem Jovanom Radetićem, koji možemo posmatrati iz perspektive tzv. „elektrinog kompleksa“. Zatim i na ukrštanju tog psihološkog narativnog plana sa ljubavnim zapletima u kojima su sagledani protivurječni odnosi glavne junakinje Milke sa mostarskim mladićima iz poznatih trgovačkih kuća koji su joj se udvarali, Savom Varagom i Atom Kujundžićem, ali kasnije i sa „političkim adjuktom“, švapskim činovnikom, mladim i uglađenim došljakom Andreasom Šelerom, u koga je junakinja moždajedino bila zaljubljena i prema kome je gajila određene emocije. Sa treće strane, važnu ulogu u romanesknom zapletu ima i društvena slika svijeta, tj. uticaj „javnog mnenja“ ili čaršijskog mentaliteta i konzervativne socijalne perspektive na konačnu tragičnu sudbinu glavne junakinje. U tom smislu se može i prihvatiti kao utemeljena ona interpretativna tvrdnja po kojoj je Ćorović „Nastojao da pokaže kako Milka ne strada bez krivice, ali da su njeni gresi neznatni u poređenju sa (društvenom kaznom)“.[20]

Povlašćeni odnos kćerke i oca po svemu je bio izuzetan i neuobičajen u konzervativnoj sredini, tako da zauzima značajno mjesto u narativnoj kompoziciji romana. U tu vrstu psihološkog nijansiranja ulazi i poseban odnos čitave porodice prema ovoj djevojci, koju su iz milošte nazivali „sultanijom“ ili „princezom“, a izuzetno među svima njima i brata Nikole i njegove bezuslovne odanosti i požrtvovanja prema sestri Milki, uprkos tome što je bio potpuno zanemaren i što ga je otac bezrazložno marginalizovao i omalovažavao. Nije imao pravo oglašavanja povodom bilo kog porodičnog ili poslovnog pitanja, otac ga je tjerao da radi u dućanu onda kad su svi odmarali, pa čak i nedjeljom popodne kada su svi momci išli na teferiče i ašikovali sa djevojkama, na slavi mu nije dozvoljavao da priča sa gostima, već je morao da poslužuje i ćuti kao da se radilo o služinčetu, a ne nasljedniku i „drugom domaćinu“ i sl.

Milkin otac bio je u kući „gotovo tiranin“, tako da su svi ukućani, pa među njima i supruga Staka, zazirali od njega, a jedino je Milka, kao „mezimica i ljubimica čitave kuće“, imala tu privilegiju da može „slobodnije da mu pristupi, da sjedne pored njega i, mazeći se, da mu nasloni glavu na rame i miluje ga i ljubi po obrazu“.[21] Možda baš i zbog toga, svi ostali ukućani, pogotovo majka i tetke, ujne, rođake Gospava i Ljubica, kao i posluga, gizdale su je, uljepšavale i pazile da je „onako nježna, mlada, vitka, tankostruka“ odista „izgledala kao kakva sultanija“.[22] Pored svega toga, još od trenutka kada se Milka bila zadjevojčila „punile su joj uši kako je ona ljepša od svih drugih“, te kako sve ostale „ne vrijede njezina maloga prsta“.[23] Zbog svega toga Milka niti je tražila, niti je mogla pronaći drugarice, a kasnije se zbog odrastanja u samoći i sama počela kloniti od drugih djevojaka. Na sličan način su joj usadili svijest o posebnosti pred svim čaršijskim momcima i vjerovanju da nijedan nije njena „prilika“, što će otvoriti vrata za njenu kasniju tragičnu sudbinu. „Milkin tragizam nije u njenoj ljepoti, već u tome što je sebe smatrala izuzetnom, drukčijom i boljom od svih drugih u čaršiji“.[24] Milka je pokazivala ravnodušnost i odbijala udvaranja, kasnije i proševine, dvojice najupornijih momaka, Sava Varage i Ata Kujundžića, a u toj svojoj usamljenosti i izdvojenosti naprečac se „zagledala“ u švapskog činovnika, elegantnog i zgodnog Andreasa Šelera. Kada je razotkrivena ta njena tajna veza i strasni noćni susreti sa slatkorječivim, ali i neiskrenim strancem, Milka je postala predmetom opšte čaršijske poruge i ogovaranja, ali i roditeljskog, pogotovo očevog nerazumijevanja. Tako naprečac srušena iz svog povlašćenog svijeta, a emotivno ranjena i odbačena, Milka je postala žrtva brzoplete očeve odluke da je uda za ranijeg njenog prosca, mladića Savu Varagu, uz opšte vjerovanje porodice da će time njena „sramota“ biti umanjena i da je čaršija više neće progoniti svojim ogovaranjima.

Važno je pri tome imati u vidu činjenicu da je suština Milkine ličnosti dobrim dijelom počivala na narcisoidnosti, kao i na suštinskoj nevjerici da se može zaljubiti i voljeti bilo koga drugog domaćeg muškarca u toj čaršiji. Upravo to je najbolje pokazala u jednom iskrenom razgovoru sa najbližom rođakom i vrsnicom Ljubicom. Na pitanje da li joj je Švabo „toliko drag bio?“, Milka odgovara da „nije tu govor o dragosti, nego je govor o tom: koliko bi mi on više dao nego drugi!... da sam se za nj udala, bila bi gospoja, kojoj bi se druge klanjale... Čaršinlije se klanjaju gospodi, makar i ne bili bogati, a čaršinlijke im se klanjaju ženama... Tad bih se ja digla iznad njih, iznad njihova društva, i bila bih viša, makar i ne imala svile i dukata kao što imam“.[25] Ovaj iskaz nam najbolje pokazuje da je Milka bila raspolućena ambivalentnim doživljajima svijeta. Sa jedne strane osjećala je istinsku žudnju za nečim višim i drugačijim od života u čaršiji, pa i za jednim višim i emotivnijim odnosom sa izabranim muškarcem, a sa druge strane bila je zarobljenik tog provincijskog svijeta i njena ambicija se zaustavljala na žudnji da se „uzdigne“ pred tom čaršijom.

Kada takvu njenu sudbinu sagledamo iz dublje, psihološke ravni, vidjećemo da Milkina izdvojenost sadrži određene analogije sa Stankovićevom junakinjom Sofkom iz Nečistekrvi (1910), te da „ne nosi uvijek pečat obijesti i nadmene samouvjerenosti“, već i neiskustva, kao i prava na snove o nečemu novom i drugačijem, u šta spadaju i pomiješana slutnja istinske ljubavi sa sujetnom, svakako naivnom, žudnjom za još višim čaršijskim ugledom. Otuda se njena gordost i ne mora posmatrati kao nešto što je negativno, već prije kao „tužni uzdah mladog ljudskog bića koje ima pravo da se nada sreći kao i svako drugo“.[26] Možda je baš u tim tajnim susretima sa uglađenim strancem bila i sadržana nejasna Milkina slutnja za ostvarenjem oba cilja: za spoznajom stvarne ljubavi i za uvećanjem čaršijskog ugleda.  

Kasniji supružanski odnos Milke i njenog muža Sava Varage zasnovan je na dvostrukom odnosu. Sa Milkine strane na odsustvu emocija, na jogunstvu i prkošenju, ali i neposrednom i previše iskrenom odnosu prema mužu i nastojanju da izgradi bračnu sreću, a sa Savine strane na odnosu razorne ljubomore i „oknofilije“ ili pomiješane mržnje i obožavanja prema osobi koju je volio: „Kao da je osjećao neku čudnu nasladu u tome da je što češće pecne, makar što se ona sad, više nego ikad prije, usiljavala da izgleda što ljubaznija prema njemu.“[27] U tom psihološkom kontekstu važno mjesto zauzima i prikazivanje ljubavnog odnosa Milke i Andreasa Šelera, koji je sa Milkine strane bio potpuno iskren i nedvosmislen, a sa Šelerove strane predstavljao je vrstu mladalačkog poigravanja i suštinski je bio neiskren i egoističan. U tom skrivenom ljubavnom odnosu i noćnim susretima sa Šelerom, Milka se preobražava u potpuno drugu osobu, a emocije i snažne erotske strasti izbijaju svom i nekontrolisanom snagom iz dubine njenog bića. Šeler je najprije podstakao i iznova razbudio djevojačku sujetu tako što je naglašavao njenu ljepotu i svijest da je ona nešto posebno, „kako je rođena za veliku, odličnu gospođu“,[28] čime joj je potpuno izbio iz glave „misli o prostacima“, a onda je prešao na senzualno zavođenje, poljupce i tjelesne strasti. Upravo su u jednom takvom noćnom susretu, opsjednuti snažnim strastima, Milka i Šeler i bili uhvaćeni na djelu, čime je njihova ljubav bila razotkrivena, a varoški skandal dobio neslućene razmere.   

Stalno podstrekavan od zlih čaršijskih jezika, a još više od svoje sestre, udovice i beskrupulozne ogovaračice Mare, emotivno raspolućeni Savo postaje žrtva raznolikih nestabilnih emocija, dodatno uslovljenih opijanjima i kafanskim druženjima, zbog kojih je njegov odnos prema Milki postajao sve kompleksniji i nepodnošljiviji. Sa druge strane, Milka ubrzo ostaje bez oca, koji umire naprasno, a zatim i majke, tako da je postala još ranjivija i osjetljivija. Na prvi pogled se taj odnos stabilizovao u vrijeme Milkine trudnoće, ali se iznova pogoršao kad su ogovarači proturili vijest da je njegov i Milkin novorođeni sin „kopile“ i da mu Savo nije otac. U jednom od takvih noćnih obračuna sa razjarenim suprugom, tek porođena i još slaba Milka je pobjegla u rodnu kuću, kod brata Nikole koji je i nju i novorođeno dijete prihvatio sa odanošću i brigom. Finale tog bračnog odnosa, Ćorović prikazuje u sceni posljednjeg razgovora Sava i Milke u kome supruga na samrtnoj postelji odlučuje da kazni nedostojnog muža i oca, zaklinje se da dijete nije njegovo, a ostavlja ga u amanet svome bratu Nikoli. Činjenica je da se tim iskazom Milka sveti svom nedostojnom mužu i stvarnom ocu njenog djeteta, koji je tu osvetu možda i zaslužio, ali je to ipak jedna veoma kompleksna, možda i nepromišljena psihološka odluka, jer je time stavljen trajni žig sumnje na kasniju životnu sudbinu nevinog i tek rođenog djeteta da je „kopile“. Sa takvom stigmom veoma je teško odrasti „zaštićen“ u jednoj tako bezobzirnoj čaršiji i njenoj razornoj sklonosti da se bavi najprimitivnijim ogovaranjima i bezočnim uplitanjima u privatne živote pojedinaca. Ćorović nije dalje htio da problematizuje to pitanje, ali je insistirao na činjenici da je dječak dobio svu ujakovu ljubav, koja će biti zamjena za sve druge frustracije koje će proisteći iz činjenice da ga očekuje odrastanje bez roditelja. U završnom, epiloškom poglavlju romana, koje se odigrava „nepunu godinu dana poslije smrti Milkine“,[29] vidimo da je Nikola ispunio taj sestrinski zavjet i da pored njega uz puno ljubavi i odanosti odrasta njen sin.

Važno je imati u vidu da se u nekim novijim i veoma kvalitetnim tumačenjima ovoga romana posebno ukazuje na semantički potencijal okvirne kompozicije ovoga djela, koja upućuje na zaključivanje da je Ćorovićeva glavna junakinja suštinski uvijek imala problem „identiteta“. Nikada nije bila „svoja“, uvijek je bila „nečija svojina“ i „pripadala“ nekome drugome. Uočljivo je to od onoga početnoga „lažnog identiteta“ po kome je Milka bila „majčina sultanija“, tj. pripadala je porodici, kao nekakva njena relikvija koja je služila za ponos pred čitavom čaršijom, pa sve do završne scene romana u kojoj je njen jednogodišnji sin među prvim izgovorenim riječima naučio da sriče riječi „mama, ma... ma, dra... ga ma... ma“,[30] čime je zapravo nakon upokojenja uspostavljen i otkriven njen „konačni“ identitet.[31] 

Posebnu vrstu narativne psihologije, koja ukazuje na specifičan beskrupulozan odnos palanke prema izdvojenoj jedinki, predstavlja prikaz čaršijske slike svijeta, čiji su reprezenti različiti imenovani i neimenovani trgovci i zanatlije, komšije i rodbina, u svojoj biti sitni i zli mali ljudi, spletkaroši i dokoličari, koji su se naslađivali u nanošenju patnje drugima, a u ovom slučaju naročito glavnoj junakinji romana. Upravo u toj ravni najsnažnije dolazi do izražaja Ćorovićeva vještina oblikovanja slike čaršijskog života, koji je bio zasnovan na negativnim ljudskim vrijednostima, beskrajnim ogovaranjima, malograđanskim podmetanjima, bezrazložnoj zavisti i mržnji i sl.

U tom smislu je prikazivanje te čaršijske slike svijeta poetički i naratološki naročito važnu ulogu dobilo u drugom dijelu romana, kada je realističko-mimetičko prikazivanje pomjereno prema „pluralnoj fokalizaciji“ karakterističnoj za poetiku moderne. U zapaženom novijem tumačenju Jelene V. Jovanović pokazano je kako je ta vrsta fokalizacije zasnovana na „intermentalnoj fokalizaciji kolektiva“ i na „unutrašnjoj fokalizaciji pojedinaca isključenih iz grupne svijesti“.[32] Zahvaljujući tome razotkrivena je i„demonska priroda sredinekoja ne prestajedamučižrtvu“ i ondakada jojseMilka „pokorila i prihvatilasvoj greh i kaznu“. Možda je prejaka izrečena konstatacija da „Ćorović u svim svojim romanimapokazuje fascinacijukolektivnim umom“,[33] ali je tačno ukazano na činjenicu da tada dolazi do izražaja naglašena piščeva sposobnost „naturalističkog slikanja“čaršijskih „niskih poriva i potrebezabeskrupuloznim ponižavanjem žrtve“. Iz svega toga izrasta i uspješno pokazivanje„mitskih moći te zle sile“kojaima potrebu da upropaštava sve ono što je okružuje, kao i da „preobražava svet u simbolzlaukorenjenogu svakivelikiintermentalni um (psihologiju mase)“.[34]

Nastaviće se ...

---

[1]Branko Milanović, „Život i djelo Svetozara Ćorovića“, Studije iz srpske književnosti, „Prosvjetino“ književno kolo, knjiga 24, Srpsko prosvjetno i kulturno društvo „Prosvjeta“, Pale, 2011, str. 48-73.

[2]Duško Pevulja, Pripovjedački svijet Svetozara Ćorovića, Centar za srpske studije, Banja Luka, 2019, str. 15.

[3] Ranko Popović, „Svetozar Ćorović kao satiričar“, Svetozar Ćorović (1875-1919), tematski zbornik, uredio Jovan Delić, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske-Centar za srpske studije, Banjaluka, 2020, str. 86.

[4]Isto, str. 89.

[5]Branko Milanović, "Pripovjedački rad Svetozara Ćorovića", predg. u knjizi: Svetozar Ćorović, U noći i druge priče, prir. Branko Milanović, Veselin Masleša, Sarajevo, 1981, str. 8.

[6]Goran Maksimović, "Aspekti humorističkog pripovijedanja u kratkim romanima Svetozara Ćorovića Baron iz Dangubice i Ženidba Pere Karantana", Slava, broj 2, god. II, Niš, mart 2003, str. 128-136.

[7]Radovan Vučković, „Od neoromantičarskog idilizma do neonaturalističkog kriticizma“, Moderna srpska proza, Prosveta, Beoagrad, 1990, str. 149.

[8]Goran Maksimović, „Književna prijateljstva Svetozara Ćorovića“, Svetozar Ćorović (1875-1919), Uz stogodišnjicu piščeve smrti, tematski zbornik, ur. Jovan Delić, Biblioteka Srpski pregled, Serija: Posebna izdanja, knjiga 7, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske-Centar za srpske studije, Banja Luka, 2020, str. 49-70.

[9]Marija Petričević, „Slika Hercegovineu dramamaAlekse Šantića i Svetozara Ćorovića“, Hercegovina i srpski jezik u istoriografskim i književnim djelimaXIX i XX vijeka,zbornik radova sa „Ćorovićevih susreta“ 17-19. 09. 2005, Bileća-Gacko, 2006, str.361.

[10]Goran Maksimović, „Smjehotvorni postupci u šaljivim igrama Svetozara Ćorovića“, Svetozar Ćorović (1875-1919), Uz stogodišnjicu piščeve smrti, tematski zbornik, ur. Jovan Delić, Biblioteka Srpski pregled, Serija: Posebna izdanja, knjiga 7, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske-Centar za srpske studije, Banja Luka, 2020, str. 95-111.

[11]Mladenko Sadžak, „Crna knjiga o Brđanima“, Svetozar Ćorović 81875-1919), tematski zbornik, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske i Centar za srpske studije, Banjaluka, 2020, str. 71-81.

[12]Duško Pevulja, „Ratna proza Svetozara Ćorovića“, pogovor u knjizi Svetozar Ćorović, Ratnaproza, prir. Duško Pevulja, Izabrana djela, knjiga treća, Narodna i univerzitetska biblioteka Republike Srpske, Banjaluka, 2021, str. 163-172.

[13]Jovan Deretić, „Pozni realisti: od regionalnog ka modernom romanu (Ćorović, Ćipiko, Stanković)“, Srpski roman 1800-1950, Nolit, Beograd, 1980, str. 200.

[14]Svetlana Milašinović,Romaneskni junak srpske moderne između individualizma i patrijarhalnosti, doktorska disertacija, Filozofski fakultet Novi Sad, 2015, str. 34.

[15]Svetozar Ćorović, StojanMutikaša, Izabrane stranice, prir. Vladan Nedić, Srpska književnost u sto knjiga, knj. 45, Matica srpska-Srpska književna zadruga, Novi Sad-Beograd, 1970, str. 111.

[16]Isto, str. 115.

[17]Isto, str. 273.

[18]Branko Milanović, „Život i djelo Svetozara Ćorovića“, Studije iz srpske književnosti, nav. djelo, str. 116.

[19]Isto, str. 367.

[20]Snežana Brajović, „Književno stvaralaštvo Svetozara Ćorovića“, predg. u knjizi: Majčina sultanija, prir. Snežana Brajović, Srpska književnost, roman, knj. 15, Nolit, Beograd, 1982str. 280.

[21]Svetozar Ćorović, Majčina sultanija, prir. Snežana Brajović, Srpska književnost, roman, knj. 15, Nolit, Beograd, 1982, str. 14-15.

[22]Isto, str. 8.

[23]Isto, str. 11.

[24]Duško Pevulja, Pripovjedački svijet Svetozara Ćorovića, nav. djelo, str. 43.

[25]Svetozar Ćorović, Majčina sultanija, nav. djelo, str. 133.

[26]Branko Milanović, „Život i djelo Svetozara Ćorovića“, Studije iz srpske književnosti, nav. djelo, str. 81.

[27]Svetozar Ćorović, Majčina sultanija, nav. djelo, str. 166.

[28]Isto, str. 75.

[29]Isto, str. 265.

[30]Isto, str. 266.

[31]Jelena V. Jovanović, „Granična uokviravanja u Majčinoj sultaniji Svetozara Ćorovića“, Philologia Mediana, god. VII, broj 7, Niš, 2015, str. 201.

[32]Jelena V. Jovanović, „Intermentalni um i pojedinac – ummostarskesredine (majčina sultanijaSvetozaraĆorovića)“,Narativni postipci u romanima srpske moderne, doktorska disertacija, Filozofski fakultet Niš, 2015, str. 298.

[33]Isto, str. 288.

[34]Isto, str. 289.

[35]Svetozar Ćorović, Majčina sultanija, nav. djelo, str. 7.

[36]Isto, str. 8.

[37]Isto, str. 9.

[38]Isto, str. 46.

[39]Isto, str. 14.

[40]Goran Maksimović, "Hercegovina u pripovijednoj prozi Svetozara Ćorovića", Ćorovićevi susreti pisaca, Zbornik radova sa naučnog skupa Hercegovina i srpski jezik u istoriografskim i književnim djelima (Gacko, 21-22. septembar 2005), Srpsko kulturno i prosvjetno društvo Prosvjeta, Bileća-Gacko, 2006, str. 323-334.

[41]Staniša Tutnjević, „Svetozar Ćorović“, Mostarski književni krug, Institut za književnost i umetnost, Beograd, 2001, str. 293.

[42]Radovan Vučković, "Objektivizam pripovedačke forme (S. Ćorović)", Moderna srpska proza, nav. djelo, str. 245.

[43]Branko Milanović, „Život i djelo Svetozara Ćorovića“, Studije iz srpske književnosti,nav. djelo, str. 21.

[44]Radovan Vučković, nav. djelo, str. 225.

[45]Svetozar Ćorović, „Na vodi“, Izabrane pripovijetke, prir. Duško Pevulja, kolo trinaesto, knjiga 35, SKPD „Prosvjeta“, Pale, 2019, str. 114.

[46]Branko Milanović, „Život i djelo Svetozara Ćorovića“, Studije iz srpske književnosti, nav. djelo, str. 22.

[47]Bogdan Popović, "Jedan srpski pripovedač: Svetozar Ćorović, Crtice", Srpski književni glasnik, knj. III, broj 1, Beograd, 1901, str. 221-229.

[48] Svetozar Ćorović, „Bogojavljenska noć“, Izabrane pripovijetke, nav. djelo, str. 15.

[49]Snežana Brajović, nav. djelo, str. 285.

[50]Predrag Palavestra, „Preobražaj realističkog nasleđa“, Istorija moderne srpske književnosti – Zlatno doba 1892-1918, drugo izdanje, Srpska književna zadruga,Beograd, 1995, str. 372.

[51]Svetozar Ćorović, Majčina sultanija, nav. djelo, str. 76.

[52]S vetozar Ćorović, Stojan Mutikaša, nav. djelo, str. 156.

PODELITE OVAJ TEKST NA: