detalj slike: KRK Art dizajn

Prvi dio ogleda možete pročitati OVDJE

KOMEDIOGRAFSKI SMIJEH KOSTE TRIFKOVIĆA

II - dio

Prof. dr Goran Maksimović

U tematsko-motivskom smislu zaplet Ljubavnog pisma zasniva se na bračnom nesporazumu, koji je povezan sa izlivom ljubomore zbog sumnji koje je izazvalo jedno slučajno pronađeno staro ljubavno pismo. Zaplet počinje na gotovo spontan način, tako što djevojka Evica, sestra ljekara Vase Vidića, piše ljubavno pismo svome mladiću Milanu i daje ga slugi Jovanu da mu ga odnese. Jovan ga stavlja u džep Vidićevog kućnog mantila, koji je upravo bio ogrnuo pred popodnevni odmor, pošto mu je gazda bio odsutan, i tu ga zaboravlja. Istovremeno, tek oženjeni advokat Laza Dražić donosi pismo upućeno bivšoj ljubavnici Evici, u kojem je obavještava da se oženio, te da raskida ljubavničku vezu, i daje ga svome prijatelju Vasi Vidiću, da joj ga neprimjetno preda prilikom jedne od ljekarskih posjeta. Zaplet se neočekivano usložnjava kad na scenu stupi Vidićeva žena Marija i uleda svog muža kako žurno stavlja to Dražićevo pismo u džep onog istog kućnog ogrtača u kojem je već sluga Jovan zaboravio jedno pismo. Nakon toga, Marija pronalazi jedno od dva pisma i počinje da sumnja u muževu vjernost.

U neočekivanim komičnim preokretima, Marija i Dražićeva žena Sofija, sumnjaju u vjernost svojih muževa, pri čemu se uzajamno tješe tako što minimiziraju razmjere muške nevjernosti kad se radi o onome drugom mužu i dramatično ih preuveličavaju kad se radi o sopstvenom supružniku. Do srećnog raspleta i uspostavljanja obostrano narušene bračne normalne linije života, dolazi onoga časa kad je otkrivena umiješanost Vidićeve sestre Evice, koja je priznala da je pismo uputila svome mladiću Milanu, ne znajući za postojanje još jednog pisma. Činjenica je da Trifković motivom zabune koju su izazvala dva ljubavna pisma, na edukativan način progovorio o nekim bitnim pitanjima poštenja i povjerenja u braku, pri čemu izlaže osnovnu komediografsku ideju da tamo gdje prevladava ljubomora ostaje malo mjesta za uzajamnu ljubav, za iskreno povjerenje i poštovanje među supružnicima.

Trifkovićevo opredjeljenje za pisanje veselih komada, sa dinamičnim smjenjivanjem šaljivih događaja, sa igranjem i pjevanjem, obogatilo je originalnu srpsku komediju 19. vijeka jednim novim žanrom, koji se najbliže može odrediti kao vodvilj. Kako je to lijepo zapazio Jovan Hristić: "Vodvilj je pretvaranje života u savršenu formu, dramska geometrija koja se razvija sa besprekornom preciznošću, i Trifković je u tome nepogrešiv."[1] Po ugledu na velike francuske komediografe (Viktor Sardu, Ežen Ogist Skrib, Ežen Labiš), koji su umjetnički usavršili ovaj žanr, a koji je bio naročito zastupljen u različitim evropskim književnostima prve polovine 19. vijeka, Trifkovićeva komična scena puna je živosti, dinamike, autentičnog duha, beskrajnih zabuna i nesporazuma. Trifković je iznad svega bio dobar "dramski tehničar",[2] tako da je zahvaljujući toj nesumnjivoj vještini svoje komedije u kompozicionom smislu uglavnom realizovao kao jednočinke, nazivajući ih skromno "šaljivim igrama". Izuzetak predstavlja komedija Izbiračica koja je napisana u tri čina.

U osnovi strukture komičnog zapleta Trifkovićevih komedija prepoznatljiva je trodjelna tehnika organizovanja komične radnje, bliska sa kompozicionim modelom (ABA), o kojem piše Nortrop Fraj povodom analize strukture zapadnoevropske ironijske komedije.[3] Slijedeći nušićevski jezik iz poznatog Predgovora za komediju Gospođa ministarka (1929), prvi dio u Trifkovićevim djelima predstavlja "normalnu liniju života", drugi dio predstavlja "silaženje sa normalne linije života", dok treći dio dolazi na kraju komada i predstavlja "povratak na normalnu liniju života" i uspostavljanje prethodno narušenog skladnog i harmoničnog stanja i odnosa među junacima.

Pojedine Trifkovićeve komedije počinju vedro, lako, gotovo idilično, a onda dolazi do neočekivanog preokreta i iskakanja sa normalne linije života. Na početku Francusko-pruskog rata nailazimo na svečarsku atmosferu jer se očekuje proslava povodom zaruka dvoje mladih i srećno zaljubljenih junaka. Majka i kćerka, Kata i Marija, spremaju trpezu i razgovaraju o predstojećoj Marijinoj vjeridbi sa mladićem Milanom. U Ljubavnom pismu nailazimo na romantičarsku, idiličnu ekspoziciju, u kojoj raznježena i zaljubljena Evica piše ljubavno pismo svome mladiću. Kasnije slijede zapleti sa obaveznim i sasvim nepredvidivim nesporazumima koji ozbiljno dovode u pitanje početnu harmoniju, da bi na kraju iznova bila uspostavljena idilična ravnoteža. Na primjer, Marija i Milan u Francusko-pruskom ratu, zatim Evica i Milan u Ljubavnom pismu, srećno se vjenčavaju na kraju komada, jer kako smireno naglašava jedan od Trifkovićevih junaka, komediografskih rezonera, "tako mora biti na kraju svake šaljive igre"(170).

Sa druge strane, u komedijama Čestitam, Školski nadzornik, Izbiračica, već u ekspozicionim scenama prepoznajemo napetu atmosferu, koja nas uvodi u poremećaj na terazijama života. U komediji Čestitam mlada žena Mara duboko je nezadovoljna stanjem u braku, jer nisu protekle ni dvije nedjelje od vjenčanja, a muž je već uveliko zanemaruje i čitave noći provodi u kafani. U komediji Školski nadzornik u tri uvodna prizora saznajemo za sva nezadovoljstva starog učitelja Petrovića, plata mu je nedovoljna, kćerka neudata, a budući zet, svršeni preparandista, nikako ne može da dobije učiteljsku službu. U Izbiračici već u uvodnoj sceni upoznajemo glavnu junakinju Malčiku, kao hirovitu i razmaženu djevojku, srditu na čitav svijet, jer joj se čini da joj plavetna boja haljine, koju je spremila za predstojeću zabavu, ne stoji dobro. U istoj pojavi upoznajemo i njene roditelje, Jecu i Sokolovića, koji su glavni krivci za njeno pogrešno vaspitanje i neumjerenu razmaženost, sebičnost i samozaljubljenost.   

Kad je riječ o komediografskim zapletima, može se reći da je i kod Koste Trifkovića, kao i kod većine vodviljista, pažnja usmjerena na prikazivanje, preplitanje i oblikovanje dinamičnih i brzih komičnih situacija, usljed čega je karakterizacija komičnih junaka ostala u drugom planu. U Francusko-pruskom ratu prepliću se dva naporedna niza događaja, pri čemu je u prvome nizu prikazana vjeridba Marije i Milana, a u drugome žustra rasprava i svađa njihovih roditelja, Petrovića i Popovića, oko događaja vezanih za aktuelni Francusko-pruski rat. Ukrštanje ovih naporednih nizova događaja motivisano je još u sažetoj i efikasnoj ekspozicionoj sceni komedije kada Kata kritikuje svoga muža Petrovića što se zadubio u čitanje novina i veliča napredovanje pruske vojske na frontu, umjesto da učestvuje u pripremi kćerkinog prstenovanja.

Do sasvim neočekivanog razvoja događaja i pravog komediografskog zapleta dolazi onoga trenutka kada u kuću Petrovića stižu budući prijatelji Popovići, te kada dvojica očeva, Vasa i Ilija, počnu žustro da komentarišu novinske vijesti sa fronta, veličajući Pruse, odnosne Francuze. Uprkos opomenama njihovih žena, Kate i Jece, da se bar na današnji dan ostave politike, junaci poput Petrovića i Popovića, koji su inače nosioci "negativnih strasti", još žešće padaju u polemičku vatru, tako da se onaj u početku mali i neprimjetni povod, kao ona čuvena Bergsonova "grudva snega",[4] zakotrljao i uvećao do te mjere da je postao očigledan svima, te da je ozbiljno ugrozio realizaciju glavnog događaja zbog kojeg su se i okupili, a to je vjeridba njihove djece.

Neposredni postupci ostrašćenih junaka, motivisani su čitanjem novinskih članaka o Francusko-pruskom ratu, što je poznata stara tehnika podsticanja radnje putem spoljašnjih faktora, kojom se Trifković obilato koristio u gotovo svim svojim djelima. Petrović i Popović su "ljudi jednih novina"[5], Petrović "kao Prus" čita Vanderer, a Popović "kao Francuz" čita Peštanski Lojd, tako da se ponašaju kao marionete čije postupke upravljaju nekakve spoljnje sile, u ovom slučaju pristrasne novine. Unakrsnim čitanjem "svojih" vijesti junaci do te mjere rasplamsavaju svađu da ona kulminira kroz postupak komične gradacije u obostrana vrijeđanja, koja više nemaju nikakve veze ni sa politikom, ni sa Francusko-pruskim ratom, već sa razlikom u društvenom statusu junaka. Popović pogrdno Petrovića naziva "paorinom", jer se radilo o zemljoposjedniku, a ovaj njega "gospodinom bez novca", jer se radilo o penzionisanom državnom činovniku. Trifković komičnu situaciju dovodi do krajnjeg alogizma i apsurda, koji najbolje govori o našim malograđanskim slijepim strastima i sebičnostima, kad u sukob uključuje i njihove žene, Katu i Jecu. Iako u početku ne razlikuju Pruse i Ruse, ostrašćene žene sa maskom "patrijarhalne odanosti" svojim muževima, čvrsto staju na njihove nepomirljive strane, tako da zamalo dolazi do njihovog fizičkog obračuna, čime još više produbljuju sukob. Kulminativnu tačku u strukturi komičnog zapleta, tj. krajnji stepen komične gradacije, predstavlja raskidanje mladalačkih zaruka, a da one o čijim sudbinama se odlučivalo, mladića i djevojku, niko nije pitao za njihovo mišljenje ili volju.

Komediografski rasplet i razrešenje sukoba, motivisano je neočekivanim komičnim preokretom, čiji su inicijatori Marija i Milan. Djevojka i mladić, poput lukavih komediografskih rezonera, vraćaju roditelje na normalnu liniju života tako što insceniraju sopstvenu svađu, pretvarajući se kako se i oni nalaze na strani svojih roditelja, te da su spremni da žrtuju i živote zbog svojih ubjeđenja. Tako osmišljena jezička i situacijska komika realizovana je na principu komičnih paralelizama, ali i kao rezultat parodiranja i otvorenog ismijavanja visokoparnih romantičarskih fraza kojih je još uvijek bilo dosta u savremenoj književnosti Trifkovićevog doba.[6]

Komediografska sruktura jednočinke Čestitam utemeljena je na ukrštanju naporednih nizova događaja, i to bračnog nezadovoljstva mlade žene Mare zbog toga što joj suprug Steva Grabić banči po kafanama, te dolaska u goste iz unutrašnjosti Stevinog strica Spire Grabića. Potpunu komičnu zabunu i osnovni komediografski zaplet izaziva Marino pismo u kojem iskazuje mužu svoje nezadovoljstvo i obavještava ga da odlazi. Greškom pismo dolazi u ruke strica Spire, koji pomisli da je poruka upućena njemu, pošto je i sam krišom od svojih domaćina lumpovao noću po kafanama. Dodatnoj komičnoj peripetiji doprinosi to što se u međuvremenu Mara pokajala zbog svega što je napisala u pismu, ali je srećnom zabunom berberin Joakim Sapun, prilikom posjete greškom u Marino pismo stavio svoju biletu u kojoj čestita Novu godinu Stevi Grabiću. Zahvaljujući tome dolazi do srećnog raspleta u kojem mladi supružnici i njihov gost čestitaju jedni drugima predstojeće Novogodišnje praznike.

Pored ismijavanja malograđanskih brakova u Novom Sadu, Trifković je u komediji Čestitam, kroz oblikovanje komičnog karaktera Spire Grabića, otvorio i bolni problem "deheroizacije", tj. rastakanja i nestajanja "starih omladinskih ideala", te njihovo preobražavanje u ispraznu kafansku retoriku i deklamacije popularnih pjesama, kao što je  Duh vremena sad je taki. Prikazujući sa uspjehom različite nijanse novosadske malograđanske sredine, a rukovodeći se podudarnom Ignjatovićevom književnom tematizacijom ideje da su "berberi prvi ljudi", Trifković je oblikovao ubjedljivu komičnu masku berberina Joakima Sapuna i slično.

Komediogrfska struktura Školskog nadzornika zasnovana je na komičnoj situaciji zamjene ličnosti, te na srećnom ukrštanju dva naporedna niza događaja. Prvoga koji govori o dolasku novog školskog nadzornika u reviziju jedne škole u unutrašnjosti, te drugoga koji kazuje o ljubavi sa preprekama između učiteljeve kćerke Savete i svršenog preparandiste Stanka. Zahvaljujući slučajnoj zamjeni identiteta, nadzornik se najprije susreće sa učiteljevom kćerkom i u iskrenom i povjerljivom razgovoru saznaje za sve nevolje koje su tištale njenu porodicu, od očeve niske plate, preko korumpiranog prethodnog nadzornika, do Stankove nemogućnosti da dođe do učiteljske službe, a time i da se oženi Savetom koju je iskreno volio, iako je bio najbolji đak svoje generacije, iako je pisao i prevodio pedagoške knjige i slično. Do srećnog komediografskog raspleta, dolazi zahvaljujući školskom nadzorniku, koji poput rezonera omogućava uspostavljanje normalne linije života, tako što preporučuje da Stanko dobije učiteljsku službu u Novom Sadu. Time je otklonjena jedina prepreka za ostvarenje Stankovog braka sa Savetom. Nadzornik čini i druga uzvišena djela, otkupljuje Stankove književne radove, starom i vrijednom učitelju Petroviću određuje dvostruko veću platu i time pokazuje da pravda ipak postoji u ovom šarenom i neveselom svijetu.      

U skladu sa strukturom komedija Čestitam i Školski nadzornik,  trodjelna komediografska struktura Izbiračice prepoznatljiva je po redukovanoj, tzv. nultoj ekspoziciji, te direktnom uvođenju u komični zaplet. Već u prvoj sceni upoznajemo razmaženu i samozaljubljenu junakinju Malčiku čiji roditelji je pripremaju za malograđansku zabavu samo da bi udovoljili njenim prohtjevima i željama. Da bi motivisao poučni ljubavni zaplet komedije, po kojem izbirač uvijek pronađe otirač, a zatim i da bi upotpunio sliku mladalačkih zabava, druženja, te sklapanja i ugovaranja brakova u malovaroškoj sredini, Trifković pored glavne junakinje u komediju uvodi i neuobičajeno veliki broj drugih aktera (dvije djevojke, Savetu i Milicu, tri mladića, Branka, Štanciku i Tošicu, kao i Malčikine i Miličine roditelje), što iznova potvrđuje konstataciju da je za Trifkovićev komediografski postupak karakteristična vodviljska simetričnost i paralelizam u oblikovanju komičnih junaka i situacija.

Napomenuli smo već da je Izbiračica jedina Trifkovićeva komedija čija se radnja odvija u tri čina, a u žanrovskom smislu komedija intrige se snažno približava komediji karaktera. Radnja prvog čina odigrava se na zabavi kod Sokolovićevih, a već u prvoj sceni prikazan je malograđanski salon vojvođanskih Srba iz 70-tih godina 19. vijeka, u kojem se susrećemo sa glavnom junakinjom Malčikom. Odmah je upoznajemo kao razmaženu, hirovitu i samozaljubljenu djevojku, koja stoji pred ogledalom i raspravlja sa roditeljima da li joj boja haljine koju je obukla za večernju zabavu pristaje. Nasuprot direktnoj karakterizaciji glavne junakinje, ostali akteri komedije su posredno predstavljeni upravo iz Malčikine vizure, dok izvještava svoju rođaku Savetu koga sve mogu da očekuju na zabavi.

Uključivanjem društvenih igara, kao što su fote i darde, kroz postupak komične igre u igri, koja ima opravdano i funkcionalno mjesto u strukturi komičnog zapleta, jer razotkriva potajna ljubavna interesovanja mladih, Trifković je učinio komediju razigranijom i vedrijom, a istovremeno je objelodanio i sopstveni ironičan odnos prema ograničenim duhovnim interesovanjima junaka i sredine iz koje potiču. Pri tome, naglašeni vodviljski karakter ovome djelu, pored brzog smjenjivanja ritma, daju i dvije muzičke kompozicije koje junaci pjevaju na sceni. Radi se o ariji iz opere Lučija, te o popularnoj pjesmi Kornelija Stankovića Što se bore misli moje.

U drugoj, trećoj i četvrtoj pojavi prvog čina, komični zaplet je dodatno usložnjen uvođenjem rivalskih likova trojice mladića, potencijalnih mladoženja: Štancike, Tošice i Branka. U oblikovanju Tošičinog karaktera naročito dolazi do izražaja tehnika karikaturalnog preuveličavanja, čime se najbolje potvrđuje poznati Bergsonov zaključak da bilo koji nedostatak ili mana (u Tošičinom slučaju kratkovidost i nespretnost), kada se uveliča proizvodi komični efekat.[7] U scenama ljubavnog rivalstva trojice mladića, te njihove borbe da zadobiju naklonost Malčike, komično je dodatno usložnjeno i postupkom izrugivanja namjere, tako što Tošici, na primjer, ispada iz ruku buket cvijeća koji je ponio Malčiki na dar, zatim aluzivnim komentarima Štancike i Malčike, kojima se uzajamno provociraju ne bi li doznali "ko se kome dopada". Komične dosjetke, sa aluzivnim porukama, naročito dominiraju u ismijavanju Tošičine kratkovidosti, zatim i klempavosti i slično. Kada Tošica predloži da se igraju žmurke, Malčika mu odgovara da bi on bio u prednosti nad ostalima jer i "nevezanim očima tumara u mraku"(112). Kada Tošica kaže da Štancika ne pjeva dobro, pošto neuspješno pokušava da pjeva ariju iz opere Lučija, Štancika mu uzvraća da on to može najbolje procijeniti jer "ima velike muzikalne uši"(113). Štancika i Branko predstavljaju Tošičine suparnike, tako da njihove komične maske u početnoj fazi možemo svrstati u kategoriju "protivnika želioca", da bi se kasnije ispostavilo kako je njihovo srce ipak sklonije ljubavi prema skromnim djevojkama, poput Milice i Savete.

U drugom činu komično je ostvareno kroz tehniku paralelizama, te simetričnog ponašanja trojice mladića, koji istovremeno šalju pisma Malčiki u kojima joj izjavljuju ljubav i u kojima je prose. U značenjskom smislu naročito je interesantno Tošičino pismo, napisano "u stihovima, na lepom satiniranom papiru, sa namolovanim probodenim srcem"(122), te sa poučnim postskriptumom u obliku izreke "Izbirač naiđe na otirač"(122), po kojoj je komedija i naslovljena. U pripremi kulminativne situacije, Trifković je vješto karakterisao i nijansirao sve protagoniste ovog neobičnog ljubavnog zapleta. Učinio je to uglavnom kroz njihove govorne osobine, te kroz interesovanja za muziku. Na primjer, Malčika i Štancika neuspješno pokušavaju da pjevaju jednu opersku ariju, čime je ismijano pomodarstvo i odnarođavanje tadašnje srpske mladeži, dok sa druge strane, Branko i Saveta znaju samo naše pjesme i sa velikim uspjehom pjevaju Stankovićevu pjesmu Što se bore misli moje, čime se jasno svrstavaju među nosioce onog starog patriotskog duha Omladine.

Posebno mjesto u karakterizaciji junaka posvećeno je Malčikinom nepredvidivom i hirovitom ponašanju. U obliku raznovrsnih komičnih alogizama, ukazano je činjenicu da Malčika ne osjeća ništa ni prema jednom od trojice prosilaca, te da joj se ne žuri sa donošenjem odluke, jer joj "ionako neće uteći nijedan"(123). Na savjete roditelja i rođake Savete da odabere jednog od prosilaca i da se uda, Malčika im pronalazi najraznovrsnije mane. Štancika je bogat, ali joj ne odgovara jer ne spada u inteligenciju, Branko je žurnalista, ali je siromašan i suviše ozbiljan, Tošica je luckast i slično. Vrhunac Malčikinog egoizma i oholosti dolazi do izražaja u času kad mora da donese odluku da li odbija ili prihvata proševine, jer su mladići čekali na odgovor. Malčika na to uzvraća: "Neka čekaju: Šta je meni briga! Ako čekaju, čekaju za mnom! Razumete li? ... Za mnom!"(124).

Do tačke komične kulminacije dolazi u trenutku ukrštanja tih naporednih nizova događaja, onda kad sva trojica mladića istovremeno dolaze kod Malčike po odgovor na prethodnu prosidbenu ponudu. Međutim, komediografski vrhunac, Trifković vješto odlaže, stvarajući značajnu dramsku napetost i neizvjesnost, tako što razotkriva i ljubavna osjećanja ostalih protagonista komičnog zapleta, ili nas zabavlja različitim komičnim nesporazumima čiji su akteri sluga Jovan i Tošica. Milica i Saveta ispovijedaju jedna drugoj svoje ljubavne jade, tako da saznajemo da je Milica potajno zaljubljena u Štanciku, a Saveta u Branka, čime se otvara put za neočekivani komediografski preokret. Tu središnju komediografsku scenu, Trifković dodatno usložnjava tako što vodviljske situacije ukršta sa romantično-sentimentalnim dijalozima Branka i Savete.

Sve to omogućava izmještanje sa scene glavne junakinje Malčike, tako da se ona gotovo i ne pojavljuje neposredno u finalu komediografskog događanja. Komičnu intrigu, Trifković realizuje tehnikom prisluškivanja, u kojem učestvuju zainteresovani mladići, kao i tehnikom neočekivanih preokreta, jer Malčika dva puta mijenja odluku za koga će se udati. Zahvaljujući tome, tek je u trećem činu komedije uslijedio stvarni rasplet, Branko je zaprosio Savetu, Štancika Milicu, a izbiračici Malčiki je preostao jedino trapavi Tošica.

---

[1] Jovan Hristić, "Naš vodviljist Kosta Trifković", Izabrani eseji, priredio Mihajlo Pantić, Srpski PEN centar, Beograd, 2005, str. 190.

[2]O vještini dramske tehnike, jednim drugim povodom najupečatljivije piše Branislav Nušić, kao jedan od baštinika komediografskog dara Koste Trifkovića. U poznatih Deset zapovesti prepisanih sa tablice iskustva, Nušić piše: "Kao i svaka pojava u životu i drama ima svoj početak (ekspoziciju), razvoj, kulminaciju i kraj. Dobri dramski tehničari spajaju ove dve faze u: ekspoziciju i razvoj; razvoj i kulminaciju; kulminaciju i rasplet (kraj), samo što to nije ravnokrak trougao koji ove tri faze imaju. Od kulminacije do kraja mora biti kraća linija, no od ekspozicije do kulminacije. Čim se počne nazirati rešenje valja ovome što pre hitati ne dozvoljavajući gledaocu da reši stvar pre no pisac." (Branislav Nušić, Neznani i malo znani spisi, priredio Aleksandar Pejović, Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 1989, str. 122).

[3] Northrop Frye, nav. djelo, str. 195.

[4]Anri Bergson, Smeh, preveo Srećko Džamonja, Izdavačka knjižarnica Svetislava B. Cvijanovića, Beograd, 1920, str. 58-66.

[5]Vaso Milinčević, Kosta Trifković – život i djelo, nav. djelo, str. 236.

[6]Isto, str. 238.

[7] "Umetnost karikaturiste se sastoji u tome da zapazi taj pokret koji je katkad i neosetan i da ga otkrije svačijim očima povećavajući ga. Pri tome se opredeljuje za samo jednu osobinu fizičku ili mentalnu kao jedino postojeću i vešto je preuveličava." (Anri Bergson, nav. djelo, str. 16).

Nastaviće se...

PODELITE OVAJ TEKST NA: