detalj slike: KRK Art dizajn

Donosimo književni esejistički feljton o književniku Miroslavu Krleži u 6 nastavaka, 6 zasebnih eseja koje je za Književnu radionicu Kordun priredio Aleksa Đukanović. 

O KRLEŽI

Aleksa Đukanović 

Povodom devedesete godišnjice od objave drame

Gospode Glembajevih, 1929–2019.

Erudita, svestrani književnik, ljuti polemičar, nemilosrdni kritičar, prometejski tribun,  vulkanski umetnički negator – ukratko: najobrazovaniji literata koji nije svršio ni gimnaziju niti univerzitet, a koji je u profesionalnom literarnom čitanju progutao više hiljada knjiga a vulkanski stvorio vlastiti književni opus od osamdeset knjiga, sa ovih prostora i iz ovog jezika – bio je, dakako: Miroslav Krleža.

Veliki jugoslovenski, hrvatski, evropski, te i srpski pisac, ako se po određenim književnim kriterijumima Krleža može prihvatiti i kao srpski pisac (naime – Krležin život u Beogradu tokom 1934. godine, u vreme urednikovanja u književnom časopisu Danas, u dva pera sa srpskim kritičarem i esejistom Milanom Bogdanovićem, kao i činjenica da je i u ranom stvaralaštvu, a docnije – do 1928. godine svoja dela pisao na ekavici i ćirilicom).

Miroslav Krleža je prema vlastitom kazivanju pročitao preko deset hiljada knjiga.

Njegov je književni stil težak, eruditski i starovremski, a posebno su mu romani prepoznatljivi po staroevropskom baroknom stilu, koji podseća na gotiku, ali bez horora i fantastike,  i takav je književni stil u to evropsko vreme bio u povlačenju, međutim – Krleža s početka dvadesetog stoleća svojim je upornim istrajavanjem na „potonulom” i starom načinu pisanja romana uspeo takav literarni i deskriptivni modul da vrati i učini ga, dapače – modernim, i koji je docnije postao uzor za mnoge evropske pisce.

Krleža je bio osobito mnogo čitan i velepoznat u Poljskoj, Češkoj, Mađarskoj, Austriji, u Rusiji. Njegov je književni rečnik koncipiran na dugačkim, smislenim i punoznačećim rečenicama, koje po svojoj strukturi više podsećaju na čitave pasuse, sastavljene od po desetak kraćih rečenica.

Takođe, Krleža je pisac koji je najviše i najistrajnije pravio nove reči, novokovanice i stvarao nove lingvističke i leksičke pojmove.

Čitalac, koji se prvi put susreće sa Krležinim delom, bile to drame, poezija, novele ili romani mora uza sebe imati nebrojeno mnogo svakovrsnih pojmovnika, raznih enciklopedija i različitih rečnika, kao i istorijskih, psiholoških, antropoloških, filozofskih, socioloških i geografskih udžbenika.

LIČNOST MIROSLAVA KRLEŽE

Dete-genije, Narcis, Književni monstrum, Vidovdanac,  Ateistički Dostojevski, Sanjar, Vizionar

Krležin je dar u detinjstvu bio potiran i negiran. Niko nije prepoznao njegov genijalni um. Književnik Krleža u svojim delima docnije odgovoriće sveopštom negacijom ovoga sveta.

Osobito je upečatljivo Krležino vlastito svedočenje da je bio u sukobu sa profesorima i u Dolnjogradskoj i Gornjogradskoj gimnaziji u Zagrebu. Profesor latinskog Müller, „suhonjav”, „tuberkulozan”, mlatio ga je po Krležinim vlastitim rečima. Prešao je u Gornjogradsku gimnaziju, „gde su ga dohvatili kolege profesori”. „I danas vidim da je to bio sistem” kazaće u razgovoru Predragu Matvejeviću. Krležin otac, Miroslav (r. 1857. †1952) nije imao razumevanja niti shvatanja za sinovljev književnički „put”. Krleža za svog oca kaže:

„Nisam ga volio, mislim ni on mene naročito. Mislio je da je ovo što radim na granici kriminala, držao me čudakom i protuhom, da ništa što činim nije prema pravilima lijepog ponašanja. Bio je stoprocentno barokni čovjek, čovjek vremena koje je kod nas potpuno iščezlo 1918. Nema ključa, nema brave, sve je otključano, ne smiješ lagati, ne smiješ ništa činiti što bi drugome smetalo. A vlast moraš poštovati i čuvati”.

Na osnovu takvih proživljenih životnih zbilja, u kasnijem životu Krleža se formirao kao „monstrum”, književnički monstrum – dakako, kako ga je jednom prilikom slikovito opisao Danilo Kiš.

Krleža je višestruko složena i komplikovana ličnost, kao što su mu, dakle i književni junaci. Današnji psiholozi bi rekli da je veliki negator patio od jedne vrste narcisoidnosti. Međutim, po mnogim Krležinim prijateljima i kolegama po peru, Krleža je voleo da uteruje strah u ljude, svojom pojavom, govorom i načinom ophođenja. Predrag Matvejević se pitao: „je li ta Krležina agresivnost posljedica njegove preosjetljivosti ili ugroženosti?”

Kivan je Krleža na ceo svet. Sve negira, nipodaštava, ne ceni, odbacuje svakome vrednost i bespoštedno kritikuje, osim sebe i nekolicine pisaca u kojima je video uzor, govorili su mnogi.

Ne ceni Tolstoja i Dostojevskog, iako se u Krležinim delima može pronaći i uočiti mnogo elemenata i fragmenata uticaja Dostojevskoga, posebno se u Krležinim romanima prepoznaje dugačka, složena struktura teksta i forma romana Dostojevskog, romana ideja i misije, koju pisac stvaralac iskazuje prema svetu kroz književno-umetnički tekst. Krležin roman-reka Zastave u pet knjiga po formi i strukturi najviše liči na ruske romane 19. i 20. veka. Nikola Milošević sedamdesetih je godina za Krležu skovao novi pojam: Ateistički Dostojevski, Dostojevski sa Levice!

Retko se u kojoj književnosti može pronaći pisac apsolutno svih vidova književnog izražavanja, kao što je bio Krleža; nije pisao samo aforizme, mada se njegova konstatacija da zajedno s ljudima smrdi, ali je toplo, može definisati i kao vrsni aforizam. Istodobno, Krležina osobenost u ličnom i književnom životu prevazilazi svakog drugog pisca. Krleža je 1912. i 1913. bio, kako je sam sebe definisao „Vidovdanac” i „Svetosavac”, a 1967. dao je svoj potpis da se hrvatski jezik odvoji od srpskog, vikao je 1971. protiv „jugoslavenskog centralizma i hegemonizma”, a 1979. Krleža će u jednom od brojnih razgovora koje je vodio sa svojim prijateljima u svom domu u Zagrebu, na brdovitom Tuškancu izreći:

„I pošto su hrvatsko-srpski odnosi bili potpuno zatrovani, doživjeli su Srbi užasnu katastrofu 1941. od ustaša koji su sve samo ne Hrvati, jer nikad nisu predstavljali Hrvate nego povratnike iz Italije. Došlo ih je stotinjak ili ne znam koliko iz Italije gdje su bili potpuno izolirani, ali međunarodna situacija, s njemačkim topovima bila je takva da je tu mnogo toga masovno podleglo. Srbe treba razumjeti da su iritirani događajima iz 1941. još do dana današnjega.”

Krležini novelistički i romaneskni likovi se protežu od pitomih Zagoraca, seljaka, purgera, koji samo žele da se reše puške, krvi i rata i da se vrate k svojim kućama, da obrađuju svoju zemlju i okućnicu kao u Hrvatskom bogu Marsu, preko artista, slikara, umetnika, koji žive u svome i samo svome svetu (Povratak Filipa Latinovića), do okrutnih ljudskih priroda i političkih monstruoznosti poput strašnog tiranina i diktatora Pukovnika Barutanskog u jedinom Krležinom čistom žanrovskom političkom romanu – Banket u Blitvi. Sve to je bio Krleža. I pitomi, mirni, ljubazni, izbrijani gospodin, i ludi umetnik, kome su prsti mrtvački hladni i koji čeprka po svom vlastitom izmetu  ali i strašni autoritet koji prepada ljude svojim sveznanjem. Divio se Krleža Matošu i gledao u njega kao u Boga, a kada je Matoš umirao Krleža mu iz povređene sujete nije hteo doći u bolnicu, da ga poslednji put vidi.

Najbolji je bio prijatelj potonjeg ideologa Ravnogorskog pokreta, Dragiše Vasića, ali i poznanik Mile Budaka, ustaškog krvnika i zločinca, i pritom književnika. Bio je Brozov najbolji prijatelj, kome je posle rata pisao hvalospeve, a pre rata grmeo je i protiv Internacionale, Staljina, Komunističke Partije Jugoslavije, ali i protiv Josipa Broza. Bio je u sukobu sa svima, a ponajviše ničeovski sam sa sobom. To najslikovitije pokazuju njegovi grandiozni Dnevnici objavljeni u pet knjiga 1977. godine u Sarajevu.

Najsugestivniji i najsamosvojniji opis Krležine ličnosti i njegovog duha je njegov ratni zagrebački dnevnik, koji je pisao u sanatorijumu doktora Vranešića, svoga prijatelja, koji je vodio tokom 1942. i 1943, u kome intezivno opisuje svoje snove, koji mu dolaze svake večeri. Njegov doživljaj da su Beograd i Srbija „apsane”, „zatvori”, da se „u Srbiji živi kriminalno” i njegov potonji san, u endehazijskom Zagrebu – da se ceo grad, Zagreb, pomiče i kreće da plovi niz Savu sve do Beograda, gde se zaustavlja pod Kalemegdanom, najjasnije opisuju Krležinu sveprisutnu ambivalentnost prema svemu, ne samo prema Beogradu.

Govorio je da su Hrvati „stari narod”, da su „mnogo doprineli svojoj slobodi i pobedi u NOB-u”, a onda je kazao kako „Hrvati nikada neće imati svoju državu, jer su nesposobni ostvariti je”, i „da iz Hrvatske treba bježati kao kurve iz zapaljene javne kuće”. Ispraćen je na ukopu 1982. kao pučistički general koji je uspešno izveo puč, primetio je Predrag Matvejević, ali je pre smrti uspeo da iskaže nekoliko istinitih vizionarskih pretpostavki, a jedna od njih je bilo proroštvo o Nemačkoj iz 1980. godine:

„Nisam siguran da se prekosutra neće ponovno javiti Germanija kao problem okružen malim narodima. Čudan je to mentalitet. Poslije totalnog poraza, digli su se ponovno iz pepela i ruševina. Iz ruševina do snage broj jedan za tri decenije. I neka prođu još dvije decenije, nisam siguran da im se ponovno neće javiti samosvijest o snazi!”

Godina 1990. ostaće u povesti sveta i Evrope ubeležena krvlju i pobunama, kao početak jednog širokog političkog i društvenog procesa koji je ostao prepoznatljiv po četiri najveća geopolitička potresa: ujedinjenja Nemačke, a potom raspada Sovjetskog Saveza, Jugoslavije, i Čehoslovačke. Krleža, je dakle omanuo za deset godina.

Krležina vizija kapitalističkog društva, kroz njegove znamenite bankare Glembajeve, ostvarila se danas i u potpunosti – na jadost svih nas.

Oni danas upravljaju svetom, na isti način kao u Krležinim dramama i prozi, u golemom glembajevskom ciklusu.

Nastaviće se...

PODELITE OVAJ TEKST NA: