 |
 |
    |
|
|
Recenzije 
detalj slike: KRK Art dizajn
Prof. dr Goran Maksimović1.0.Naspram komediografske, a zatim i feljtonističke humorističko-satiričke perspektive, čini nam se da najpotpuniji dokumentarno-umjetnički Nušićev doživljaj Beograda pronalazimo u njegovim „zapisima, sećanjima i crticama“ koji su, kako smo prethodno ukazali, izlazili najvećim dijelom u listu Tribuna (1910-1911), a zatim su okupljeni u Sabranim delima pod zajedničkim naslovom Iz poluprošlosti (1935). „U ovim hronikama iz starog Beograda, napisanim po pričanju starijih, po vlastitom sjećanju, na osnovu istorijskih dokumenata, posebno mjesto zauzimaju oni događaji kojima se začinje neka nova društvena pojava, mijenja tradicija, ruši adet, razbija uvriježena navika, uvode čuda i pokore (telegraf, parobrod, berza, kasina, grand hotel, koncert, opera), što dovodi do dramatičnih (često i humornih) otpora starog čaršijsko-haremskog mentaliteta novim oblicima života i ponašanja“.[1] U središtu Nušićeve pažnje je prikazivanje beogradske topografije i svekolikog života grada u 19. i na početku 20. vijeka. Zapisi započinju na Terazijama u vrijeme kada je to bio „pust kraj Beograda“,[2] gradska periferija sa močvarnim livadama na kojima su bila lovišta plovki i patki, a zatim preko „Glavne čaršije“, „Zereka“ i „Dorćola“, te „Savske aleje“, idu sve do Zemuna i Dunava. Posebno mjesto u Nušićevim slikama staroga života činili su prikazi beogradskih hanova, pokretanja trgovačke berze, prvih telegrafskih linija, pa sve do detaljnog opisa beogradskih kafana, među kojima je naročito mjesto pripalo „Dardanelima“, „Građanskoj kasini“, „Gušancu“, „Kolarcu“, „Pozorišnoj kafani“ i „Gospodarskoj mehani“, te čuvenoj skadarlijskoj kafani „Tri šešira“. Prikazane su i neobične gradske znamenitosti, poput prvog advokatskog ispita, organizacije političkih izbora, pa sve do kulturnih događaja, kao što su izvođenje prve srpske opere, realizacija prvog srpskog muzičkog koncerta, organizacija prvih građanskih balova, pokretanje prvih novina, kao i različite druge književne pojave i javni događaji.Nušićevi zapisi „starog Beograda“ počinju od sagledavanja posebnog statusa privatnih kuća, kao jedne vrste „porodičnih skrovišta“, jer su sačuvale ponešto od turskih obilježja zatvorenog „haremskog života“, ali istovremeno dopunjenih posebnim odlikama lokalne otvorenosti i gostoljubivosti. Iza visokih zidova skrivao se „miran i patrijarhalan život“, ali se u vrijeme velikih praznika, poput Božića ili Vaskrsa, otkrivala prava priroda srpske neposrednosti: „Sav se život u avlijama kretao između rodbine i komšiluka, spojenog naročitim kapidžicima, tako da se kult komšiluka bio popeo na stepen najbližeg srodstva“.[3]Tako osmišljena slika Nušićevog Beograda ima sasvim osobenu dušu i neobičnu privlačnost za različite generacije čitalaca, podjednako onih koji su rođeni u Beogradu, kao i onih koji su došli u ovaj grad i nastanili se u njemu ili su ga samo povremeno posjećivali i posmatrali sa strane.2.0.Naglasili smo da Nušićeva topografija Beograda započinje na Terazijama i to tako što naglašava da se stari centar grada sa platoa nad Savom, na kome se uzdizala Saborna crkva, dvor, mitropolija, pošta i državna štamparija, postepeno počeo da se preseljava izvan gradskih bedema na Terazije još za vladavine Miloša Obrenovića, ali intenzivno kada je na presto stupio knez Aleksandar Karađorđević 1842. godine. Terazije su dobile to ime u doba Turaka jer je na tom mjestu, kod današnjeg hotela „Moskva“, bio podignut visoki rezervoar za vodu („čitava kula“), koja se odatle prirodnim padom slivala kroz uspostavljeni vodovod u ostale dijelove grada. Na tom močvarnom zemljištu, gdje su Beograđani tridesetih godina 19. vijeka lovili divlje patke, knez Miloš je najprije prisilno naselio „kovače i kazandžije“, a zatim je bogati trgovac Stojan Simić kupio plac i tu sazidao kuću. „Beograđani su mu se smejali i nazivali ga budalom koja rasipa lako stečeno blago“,[4] ali se kasnije ispostavilo da je to bila odlična odluka, jer kad je 1842. godine stupio na presto knez Aleksandar Karađorđević, država je kupila tu građevinu i tu smjestila dvor. U zapisima i sjećanjima Beograđana on je danas poznat kao „stari dvorac“, a bio je u funkciji sve do ubistva kralja Aleksandra Obrenovića (1903), da bi nakon toga bio porušen. Interesantno je naglasiti da je Stojan Simić, odmah pošto je prodao državi ovu svoju prvu kuću, podigao odmah do nje za sebe i drugu kuću, koja je u vrijeme kada je Nušić pisao ove zapise, bila mjesto na kome se nalazilo „Rusko poslanstvo“. Tim premještanjem kneževog dvora na Terazije, premješta se i centar prestonice i tako se postepeno započinju tamo graditi uglednije kuće. Nušić naglašava da se sve to odvijalo prilično sporo i da se dugo na Terazijama ukrštao stari i novi život, ali da je već sredinom 19. vijeka u novinama ovaj dio Beograda sa ponosom viđen u budućnosti kao najljepši dio grada i upoređivan sa berlinskim i pariskim bulevarima. Kada je knez Miloš ponovo došao na vlast krajem 1859. godine, tu je podignuta već naredne 1860. godine „Terazijska česma“, koja će u nekim kasnijim preuređenjima ovoga dijela grada biti prenijeta u Topčider i postavljene pored topčiderske crkve.2.1.Značajnu pažnju Nušić posvećuje prikazu beogradske „trgovačke čaršije“, koja je polazila od Saborne crkve, a zatim preko Zereka, nastavljala se sve do Dorćola. Upravo zbog toga trgovačka beogradska čaršija u to doba dijelila se na tri cjeline: „Glavna čaršija“, „Zerek“ i „Dorćol“. Nušić naglašava da je trgovačka čaršija u nekoliko posljednjih decenija doživjela ogromne promjene, a da on želi da opiše i sačuva njen izgled kakav je bio između pedesetih i šezdesetih godina 19. vijeka. Kod Saborne crkve izdvajala se stara kafana „Znak pitanja“, zatim kuća „čuvenoga ećima-Tome“, zgrada „Prve srpske pošte“, osnovne škole, kao i „Starog zdanja“ koje je podigao knez Mihailo četrdesetih godina 19. vijeka. Nušić posebno naglašava da se tu na uglu nalazila i kafana „Kod jelena“ u kojoj su igrane i pozorišne predstave, a zatim opisuje kafanu „Kod repate zvezde“ koju je držao Nikola Todorović, otac reditelja Narodnog pozorišta Save Todorovića. Važno mjesto pripada i opisu „Beogradskog čitališta“ koje je pokrenuto 1846. godine, a nalazilo se u blizini Saborne crkve. U jednom od tamošnjih sokaka nalazila se Vinklerova knjigovezačka radnja, „kod kojega je stanovao i umro 1847. godine Joakim Vujić“.[5]Zerek je činio centralni dio beogradske trgovačke čaršije, a za razliku od „Glavne čaršije“ koju su nastanjivali isključivo hrišćani, ovaj dio je bio „mešavina svih vera i svih rasa“.[6] Nušić naglašava da je Zerek bio „najstarije beogradsko naselje“,[7] te da su tu pored Turaka, svoje čaršije imali Jevreji i Cincari, da bi Srbi počeli da se naseljavaju tek nakon odlaska Turaka iz Beograda. Nušić se osvrće i na samo porijeklo tog naziva, te na činjenicu da je to riječ turskog ili arapskog porijekla, koja je označavala nekoga ko je „mudar, pametan, trezven, bistar“. Vjeruje da je to značenje ovdje u Beogradu ipak upitno i da „zerek“ označava konfiguraciju tla na kojem dominiraju padinski dijelovi zemljišta, a kao potvrdu navodi činjenicu da i u Carigradu postoji jedno padinsko naselje pod imenom „Zejrek“, da u Maloj Aziji postoji grad pod istim imenom. Moguće je da su ovi nazivi proistekli iz seoba stanovništva iz Male Azije u Carigrad, kao i iz Carigrada u Beograd. Nušić opisuje brojne znamenite radnje i trgovačke ili zanatlijske porodice koje su obitavale na Zereku, pominje radnju kir-Guše Bodija čija se obrazovana kćerka Anka kasnije udala za poznatog profesora Velike škole Svetomira Nikolajevića. Izdvaja i radnju Jove Kujundžića, oca kasnijeg glasovitog pjesnika, profesora Velike škole, predsednika Narodne skupštine i ministra prosvete, Janićija Kujundžića, poznatijeg pod imenom Milan Kujundžić Aberdar. Nušić ne zaboravlja da pomene i radnju gospodina Nuše, svoga oca, kao i jednog od njegovih ortaka, kir-Gerasa, kojega je Stevan Sremac „ovekovečio u svojoj priči istoga imena“.[8] Ukazuje na uglu današnje Dušanove ulice „Taletovu kafanu“, koju je držao otac kasnijeg književnika i publiciste Pere Taletova, a kad govori o dućanu Petra Đeme, ne zaboravlja da pomene jednog od dvojice njegovih sinova, Vasu, „darovitog boema koji je umeo pisati dosta uglađene stihove te je ispunjavao dugi niz godina stupce svih humorističkih listova“.[9]2.2.Nušić ovom prilikom nije detaljnije prikazivao dorćolsku trgovačku čaršiju, već je usmjerio pažnju na prikaz „Savske aleje“, u kojoj su dominirali Ada ciganlija, naselje Senjak, utoka Topčiderske reke u Savu, carinarnica, monopol, „Bivšina vodenica“, Bajlonov mlin, brojne fabrike, kao i čuvena kafana „Gospodarska mehana“. Nušić ne zaboravlja da ukaže na neke istorijske kuriozitete, poput činjenice da se na ušću Topčiderske reke u Savu, nalazilo pristanište gdje je stigao 25. januara 1859. godine parobrod „Atina“ koji je dovezao kneževe Miloša i Mihaila Obrenovića, nakon što ih je Svetoandrejska skupština vratila na presto. Nušić objašnjava i postanak nekih neobičnih toponima, poput „Bivšine vodenice“. Nekad je tu bila vodenica kneza Aleksandra Karađorđevića, a pošto je nakon njegovog svrgavanja s vlasti bilo nepoželjno pominjanje njegovog imena, najprije su je prozvali „vodenica bivšeg kneza“, a zatim su to skratili i došli do čudnog termina „Bivšina vodenica“.Nušić se osvrće i na brojne važne događaje iz istorije Beograda u 19. vijeku, ali posebno izdvaja dva datuma: 30. novembar 1806. godine, kada je Karađorđeva vojska osvojila Beograd, kao i 6. april 1867. godine, kada su Turci beogradski grad predali Srbima i kad je knez Mihailo svečano primio ključeve od prestonice i drugih srpskih gradova. Detaljno su opisani ti događaji i brojne gradske manifestacije u slavu oslobođenog grada, kao što je 30. aprila bio čin osvećenja grada od strane srpskog mitropolita i sveštenstva. Nušić ne zaboravlja da pomene i činjenicu da je 22. jula iste godine, turski sultan Abdul-Azis, na parobrodu „Sečenji“ proplovio pored Beograda, a da je tada sa gradskih bedema sultana pozdravila srpska vojska.2.3.Veliku pažnju u prikazu starog Beograda, Nušić je posvetio opisu beogradskih hanova, mehana i kafana, kao onih institucija koje su na balkanskim prostorima još od antičkog razdoblja, a naročito od srednjeg vijeka služile za smještaj putnika i gostiju, te posebno za karakterističnu vrstu društvenih okupljanja i načina ispoljavanja javnog života. U tom kontekstu, Nušić ukazuje na postojanje čuvenog „Kuršumli-hana“ u Skoplju, za koji je ruski pisac Jastrebov iznio pretpostavku da je postojao još u doba cara Justinijana. Koliko su hanovi bili značajni u srednjem vijeku najbolje svjedoči činjenica da je u Dušanovom zakoniku bilo propisano kako se moraju urediti ove institucije i kako se „stanjani“ ili „handžije“ moraju odnositi prema putnicima. Najstariji zapis o beogradskim hanovima ostavio je 1573. godine, sveštenik Stefan Gerlah, prilikom jednog proputovanja za Carigrad. Nušić se osvrće i na brojne druge zapise putopisaca o hanovima, od češkog plemića Vaclava Budoveca iz posljednje četvrtine 16. vijeka, do našeg Stojana Novakovića iz posljednjih decenija 19. vijeka, ali je najviše pažnje posvetio zapisima turskog putopisca Evlije Čelebije u kojima su detaljno prikazani beogradski hanovi 1661. godine. Moglo bi se kazati da se radi o malim istorijsko-sociološkim studijama u kojima je predstavljena činjenica da su hanovi bili važna beogradska trgovačka središta u 19. vijeku i da su „ležali u sredini ili bar u neposrednoj blizini glavne čaršije, jer je čaršija ta koja je s njima održavala veze“.[10] Nušić ukazuje na njihov praktičan izgled i skromnu opremu kako bi putnici i konji, kao i roba koju su prevozili, bila najednostavnije smješteni, a zatim izdvaja kao najznačajnije „Dautov“ i „Topal-Naskov han“ i sl. Posebno se osvrće na najčešće goste: sarafe i kiridžije. Sarafi su bili putujući sitni trgovci, koji su svoju robu nosili u vrećama, na balkanskim prostorima su često nazivani i „torbarima“, dok su kiridžije bili „prevoznici“ koji su prenosili robu „na veliko“ u karavanima, najčešće na konjima ili na kolima, a bili su ljudi od naročitog povjerenja i ugleda. Nušić navodi imena popularnih kiridžija u Beogradu u drugoj polovini 19. vijeka: Vaku iz Niša, Zisa iz Sereza, Dimitrija iz Soluna i sl. Naglašava i neke karakteristične datume, kao što je činjenica da je 1854. godine u Beograd stigao posljednji trgovački karavan na kamilama, kada je donijet iz Sereza duvan za beogradskog trgovca Anastasa Hristodula. Nušić naglašava da su te ugledne kiridžije bile u „najboljim i intimnim odnosima sa celom čaršijom“,[11] te da su bili ljudi od naročitog povjerenja, a osvrće se i na poseban karakter popularnog kiridžije Zisa. Pored svih navedenih prethodnih vrlina, Zis je bio upamćen i kao „velika svađalica i prznica“, a najčešće se svađao sa trgovcima prilikom isplate tako što im je zamjerao na „izlizanim“ banknotama ili na „pokvarenim“ talirima. U tom smislu, Nušić na sebi svojstven način opisuje i jednu šaljivu epizodu, kada je poznati beogradski trgovac kir-Guša dobio opkladu, među drugim kolegama trgovcima, da će uspjeti da isplati prgavog kiridžiju a da se ovaj ne naljuti. Zaista je uspio u tome, dobio je opkladu, a Zis je kasnije opsovao svaku „paru koju je bez svađe zaradio“.[12]2.4.Nušićevo kazivanje o beogradskim mehanama i kafanama još je detaljnije i opširnije, a započinje konstatacijom da su kafane u 19. vijeku „bile jedini izraz našega javnoga života“,[13] pa je samim tim i njihov značaj za razumijevanje „života u poluprošlosti“ utoliko veći. Kafane na najbolji način pokazuju dolazak novoga načina života, kao i odnosa između gradske periferije i centra. Najprije su nove vrijednosti, tuđi uticaji, ali i pomodnosti i skorojevićevski način života, dolazile u centar grada, a stari način života najduže se zadržavao na periferiji, da bi na kraju „novi vek“ prodro i u najudaljenije dijelove gradske periferije i nemilosrdno razarao tradiciju. Kao glavno i najprepoznatljivije obilježje beogradskih kafana, Nušić izdvaja „ćevapčiće“, čija je „postojbina bio nekad Leskovac pa su otud preko Niša, doprli u Beograd“, gdje su postali „glavna karakteristika stare prestonice, a sad mal'te ne stekli internacionalni karakter“.[14]Sam pojam „kafana“, prema Nušićevom tumačenju, potiče iz turskog jezika, a sastavljena je iz dvije riječi „kafa“ i „han“, u značenju „kuća kafe ili kuća gdje se pije kafa“.[15] Kafanama su prethodile „mehane“, koje su vodile porijeklo od dvije arapske riječi „mej“ i „han“ u značenju „piće“ i „kuća“ ili „kuća pića“, a uglavnom su radile na periferiji gradova ili na prilaznim drumovima. U Beogradu su na velikom glasu bile: „Vuletova mehana“, „Stefanovića mehana“, „Gospodarska mehana“, „Čedićeva mehana“, „Despotova mehana“ i sl. Nušić se osvrće na raznolike karakteristike javnog života koje su se odvijale u beogradskim kafanama. Bilo je to mjesto gdje su se sklapali različiti dogovori i sporazumi, te vodili trgovački, advokatski, politički i književni razgovori. Nušić naročito napominje odlike duhovnog života koji se odvijao u beogradskim kafanama, poput „Narodne odbrane“ koja je nastala u posebnoj sobi kod „Kolarca“, kao i velikog narodnog pokreta protiv austrijske aneksije Bosne i Hercegovine koji je nastao u „Pozorišnoj kafani“. Mnoge značajne pjesme srpske književnosti nastajale su u boemskim kafanama, poput pjesme Vojislava Ilića o Svetom Savi („Ko udara tako pozno u tišini noćnog mira“), koja je nastala u „Dardanelima“. Kafane su bila i mjesta za okupljanje različitih esnafa, kao i mjesta prve „radničke berze“, ali i mjesta mnogih negativnih stvari, brojnih poroka i tragedija.Posebnu vrsti Nušićeve studioznosti pronalazimo u opisu naziva kafana. Sačinio je čitavu tipologiju imena, koja su najčešće poticala od imena gazde kafana („Šiška-Lazina“, „Monaka“, „Kolarac“, „Taletova“ i sl.), kao i od lokaliteta na kome je kafana podignuta („Tobdžijska pijaca“, „Astronomska kula“, „Čubura“, „Smutekovac“, „Veliki basamaci“, „Narodna skupština“ i sl.). Česti su bili i nazivi kafana po nekoj oznaci ili predmetu koji su se nalazili u njihovoj blizini: „Dva jablana“, „Zlatna rupa“, „Kod palidrvca“, „Dva papagaja“, „Tri šešira“, „Crni orao“ i sl. Popularni su bili i oni nazivi kafana koji su davani po zanimanju gostiju koji su se u njima skupljali: „Trgovačka kafana“, „Esnafska kafana“, „Ratar“, „Tesač“, „Tri kovača“, „Devet kočijaša“, „Vlakovođa“, „Gardist“ i sl. Poslije revolucionarne i ratne 1848. godine, kada su u Beograd došli brojni prečani iz Vojvodine, ustalili su se kafanski nazivi po domaćim i stranim dinastičkim imenima: „Srpski kralj“, „Srpska kraljica“, „Srpska kruna“, „Ruski car“, „Ruska kruna“, „Grčka kraljica“, „Grčki kralj“, „Knez Mihailo prestolonalsednik“ i sl. Uporedo s tim pojavila su se i imena kafana po domaćim i evropskim prestonicama i gradovima, po imenima zemalja, po pokrajinama (iz kojih su najčešće dolazili vlasnici ili zakupci kafana): „Zlatan Prag“, „London“, „Pariz“, „Solun“, „Petrograd“, „Atina“, „Valjevo, „Kragujevac“, „Đerdap“, „Ohrid“, „Makedonija“, „Šumadija“ i sl. Pod uticajem vojvođanskim „omladinaca“ javili su se kafanski nazivi i po istorijskim ličnostima i događajima: „Obilić“, „Carica Milica“, „Toplica“, „Devet Jugovića“, „Car Dušan“, „Car Lazar“, „Hajduk Veljko“, „Petar Veliki“, „Takovski ustanak“ i sl. Nušić posebno insistira na poetskim imenima kafana: „Lepi izgled“, „Zlatno burence“, „Poslednji groš“, „Lepa Katarina“, „Beli orao“, „Sablja dimiskija“, „Zora“, „Grozd“, Dva bela goluba“, „Jelen“, „Zlatna lađa“, „Proleće“, „Sedam Švaba“, „Zlatni bokal“, „Baštovanka“ i sl. Na kraju ovoga tipološkog opisa, Nušić naglašava da je nakon rata (1875-1878), „nastala manija za stranim imenima, naročito u centru Beograda“: „Union“, „Splendid“, „Ekscelzior“, „Luksor“, „Palas“, „Grand“ i sl. Kao najoriginalnije ime od svih beogradskih kafana, a Nušić naglašava da ih je u doba kad je pravio ove zapise bilo blizu tri stotine, izdvojio je stihovano ime kafane vlasnika Jaćimovića Jagode u tadašnjoj Aleksandrovoj ulici: „Čija nije bila// Čija biti neće“.Nušić naglašava činjenicu da su se kafane brzo rađale/otvarale, ali da su i nestajale i pretvarale se u trgovačke radnje, te u banke ili štedionice, a poseban kuriozitet predstavljala je činjenica da su pojedine kafane više puta mijenjale svoje ime. „Kao primer neka posluži ona kafana u Poenkareovoj ulici, koja je nekad nosila ime Šarena mehana, pa zatim Kineski car, pa Elita, pa velika Britanija, pa Zvezda i zatim Atina“.[16]Nušić je znao da odabere neki dobar razlog po kome je vrijedilo pamtiti pojedine beogradske kafane. Na primjer, „Kafana Rajić“ bila je čisto pijačna kafana čiji su pretežni gosti bili oni koji su pazarili na obližnjoj pijaci, ali je ostala upamćena po tome što su 60-tih godina 19. vijeka, upravo u njoj po prvi put počeli da peku ćevapčiće koji su prethodno stigli iz Leskovca. „Kafana Tekija“ bila je poznata po tome što je podignuta u blizini kuće u kojoj je u martu 1811. godine preminuo Dositej Obradović. U „Kafani kod vola“ prvi put je pred publikom istupio Đorđe Babić, „prvi srpski komičar“. Kafana „Srpski kralj“, iz inata prema Turcima, podignuta je pod tim imenom baš na onome mjestu gdje su Turci „naticali na kolje naše grešne ustanike“.[17] Interesantan je i način na koji je dobila ime kafana „Znak pitanja“. Najprije je nazvana „Kafana kod Saborne crkve“, a kad je vladika Inokentije postao mitropolit i nastanio se kod Saborne crkve, instistirao je da se to ime kafane zamijeni. Dugo vlasnici nisu mogli da se dogovore oko novog naziva kafane, pa je firmopisac privremeno stavio „?“ (znak pitanja) u namjeri da naznači da će ime biti naknadno određeno. Publika je prihvatila to privremeno ime i kafana je ostala živa ne samo do Nušićevog doba, nego danas važi za jednu od najstarijih živih beogradskih kafana. Kafana „Radnička kasina“, koja se nalazila kod Državne štamparije, bila je pamćena po tome što je njen najčešći i najpoznatiji gost bio pjesnik Đura Jakšić. Postojala je i jedna kafana koja je često mijenjala ime („Podrinje“, „Deligrad“, „Milojevića kafana“), a bila je poznato mjesto za sastajanje ljubavnih parova. Kafana „Velika Srbija“, dobila je naziv po stihovima tada glasovitog romantičarskog pjesnika Stevana Vladislava Kaćanskog, a bila je poznata po tome što je rado u nju zalazio književnik Stevan Sremac. U čuvenoj terazijskoj kafani „Slavina“, satiričar Radoje Domanović „rasipao je svoje zdravlje i svoj duh trošeći ga na jednu vrlo obilnu usmenu literaturu“.[18] Kafana „Kod zlatnoga krsta“ bila je pozanata po dobroj i ukusnoj kuhinji, a njen najčešći gost je bio čuveni profesor Kosta Vujić, poznat kao osobenjak posebne vrste, ali i probirljiv gurman i sladokusac. „Esnafska kafana“ bila je poznata po mnogim gostima, po dobroj atmosferi i živim razgovorima, a najviše po tome što je u njoj Đura Jakšić napisao pjesmu „Padajte braćo“. Kafana „Sedam Švaba“, nalazila se u blizini kuće pjesnika Jovana Ilića na Paliluli, a Nušić je pamti po tome što su Ilićevi sinovi, Milutin, Dragutin, Vojislav i Žarko, načinili u njoj svoje prve probne izlete u život. Nušić naglašava da je Vojislav u bašti te kafane, pod malim lisnatim bagremovima napisao mnoge pjesme.2.5.Među pet najvažnijih beogradskih kafana u 19. vijeku, Nušić je uvrstio: „Grand hotel“, „Kolarac“, „Dardanele“, „Pozorišnu kafanu“ i „Gušanac kafanu“. Svakoj od njih je posvetio posebna poglavlja, a pri tome je detaljno opisao nastanak kafane, lokaciju, izgled, porijeklo i karakter gazde kafane, te prepoznatljive konobare i posebno goste koji su dolazili u te kafane, kao i atmosferu koja je preobladavala u tim kafanskim druženjima okupljenih gostiju.Ovom prilikom posebno izdvajamo zapis o znamenitoj boemskoj kafani „Dardaneli“, smještenoj u centru grada naspram zgrade Narodnog pozorišta, između Čika-Ljubine i Vasine ulice. Zgrada je licem bila okrenuta prema Knez-Mihailovom spomeniku. Između ostalih značajnih radnji i redakcija toga vremena, posebno je bilo značajno što se u blizini ove kafane nalazila jedno vrijeme i redakcija književnog lista Zvezda Janka Veselinovića. Slavno doba kafane započeto je od njene obnove 1869. ili 1870. godine, kad je uzeo pod zakup kafedžija Mita Ristić, zvani „Ćira“, od njega je kasnije preuzeo radnju poznati kafedžija Ljuba, a posljednji kafedžija i vlasnik kafane zvao se Drago. „Dardaneli“ su radili sve do proljeća 1901. godine kada je zgrada porušena i na njenom mjestu podignuta palata Uprave fondova. Za te tri decenije „bila je središte duha, boema, veseloga i vedroga Beograda, sastajalište glumaca i književnika“.[19] Nušić napominje da su u kafanu najprije započeli da dolaze glumci iz obližnjeg Narodnog pozorišta, a tek iza toga su pristigli književnici, muzičari i brojni drugi umjetnici, te na kraju i činovnici, kao i svaki drugi svijet koji je imao sklonosti prema književnosti i umjetnosti, prema komentarisanju domaće i međunarodne dnevne politike i javnog života, a koji nije imao dovoljno novca u džepu i uglavnom je živio od pozajmica i pio „na recke“.Izdvajamo brojne književnike, u ovom Nušićevom zapamćenju, koji su bili „stalni gosti“ i stvarali osobenu boemsku atmosferu u „Dardanelima“: Dragomira Brzaka, Vladimira Jovanovića, Stevana Sremca, Dragutina Ilića, Janka Veselinovića, Vojislava Ilića, Milorada J. Mitrovića, Radoja Domanovića i dr. Za dvojicu najmlađih među njima, Milorada J. Mitrovića i Radoja Domanovića, koji su počeli da dolaze u kafanu u njenim posljednjim godinama, Nušić naglašava „kao da nisu ni micali odatle. Mogao si ih tu u svako doba dana i noći naći“.[20] Izuzetna figura tog književnog društva bio je Stevan Sremac koji je imao svoj naročiti sto kraj prozora koji je gledao u Vasinu ulicu i uvijek iste sabesjednike: Dragutina Ilića, Božu Gavrilovića, Dragutina Nikolića Baglju i Milutina Božića. Sremca je kao profesora u gimnaziji nerviralo to što su i đaci njegove gimnazije počeli da dolaze u „Dardanele“. „Jednom je prišao jednome svome đaku, koji se vežbao na bilijaru, i rekao mu: - Slušaj Jovanoviću, moraćemo ili ja ili ti da promenimo lokal!“[21] Drugi „markantni“ i svakidašnji gost „Dardanela“ bio je Žarko J. Ilić, najmlađi sin pjesnika Jovana Ilića, čija se naročita „životna filosofija“ sastojala u tome da je pio i čašćavao u kafani najviše onda kad je imao najmanje novca: „Ako se nađe mecena da me iskupi, za njega je svejedno groš i dva više ili manje, a ako se ne nađe, već mora doći do skandala sa kafedžijom, onda je mnogo probitačnije podneti taj skandal za veću no za manju sumu!“[22] Nušić u svojim sjećanjima Žarka Ilića predstavlja kao izvrsnog „usmenog pripovedača“, koji nije uspijevao da te svoje priče „stavi na hartiju“.[23] Pričanje mu je obilovalo odličnim zapažanjima, lijepim opisima i neobično duhovitim poređenjima, a bilo je toliko ubjedljivo i sugestivno, kiptilo je od detalja, od odličnih opaski „tako da se celo društvo kod Dardanela, sakupljeno oko stola Žarka Ilića, treslo od smeha i taj smeh prelazio je na celu kafanu“.[24]Nušić ukazuje na prevashodni kulturno-istorijski značaj ove kafane: „Dardaneli su bili jedna vrsta narodnog univerziteta“, bili su „neka vrsta literarnoga foruma“, u njima se „rađala literatura“ i sl. Na primjer, tu je za kafanskim stolom „za jednu banku“ Vojislav Ilić napisao poznatu svetosavsku pjesmu „Ko udara tako pozno u dubini noćnog mira“ i dao je za objavljivanje Mihailu Joviću, „uredniku jednog dečjeg lista“.[25] Nušić napominje da je tu u „Dardanelima“ nastala i tada popularna pjesma Vladimira Jovanovića „Hoću, braćo, da se ženim, hoću život da promenim!“ Mnogi budući dramski pisci, kada bi im bili odbijeni rukopisi u Narodnom pozorištu, najprije su svraćali u „Dardanele“ da dobiju koju riječ utjehe od gostiju kafane. „I nalazio ju je samo ako je imao bar toliko u džepu da nam plati kafe. Tada bi mi svi u glas tvrdili kako današnja pozorišna uprava namerno guši domaću dramu“.[26] Među redovnim gostima „Dardanela“ bili su i brojni članovi pjevačkih društava. Nušić naglašava da je tu bio „štab pevačkog društva Kornelije sa horovođom čika Perom Dimićem“.[27] Poznati su bili po tome što su se borili „da ulove što više mrtvaca“ i da pjevajući na sahranama zarade poneki dinar honorara. Posebnu znamenitost „Dardanela“ činile su svakodnevne „partije žandara“, a u priču je ušla čuvena partija žandara koju su „u kafu“ odigrali Janko Veselinović i Vojislav Ilić, mada ni jedan ni drugi nisu imali prebijene pare u džepu, pa je na kraju za poraženog Janka Veselinovića platio opkladu, književnik Dragomir Brzak.Na kraju zapisa o „Dardanelima“, Nušić podrobno opisuje fotografiju povelike grupe gostiju okupljenih ispred kafane, koji su se slikali nekoliko dana prije rušenja zgrade, za trajnu uspomenu potonjim generacijama. Među njima su se izdvajale markantne pojave glumaca Milorada Gavrilovića i Čiča-Ilije Stanojevića, Milorada Petrovića i Koste Delinija, te književnika Žarka J. Ilića i sl. Tu na fotografiji se zapaža i još jedan od „dardanelskih tipova“, Steva Petrović, zvani „Ruta“, u svoje doba najbolji interpretator Sremčevog junaka „Neko“ iz Ivkove slave. Nušić napominje da je tada postojala i fama kako je Ruta bio prototip za Sremčevo oblikovanje ovoga književnog junaka, ali da to nije bilo tačno, jer je „Sremčev model bio glumac Rajčević“.[28] Na fotografiji se isticao i Mika Risantijević, glumac i šef statista u Narodnom pozorištu, a dobro se uočavao i lik Vlajka Bogdanovića, vječitog ljubitelja pozorišta i strasnog sakupljača narodnih pjesama i sl. Navedeni fotopis jasno pokazuje da je Nušić bio jedan od onih srpskih književnika koji je veoma rano počeo da iskazuje intermedijalnu svijest i da koristi različite vidove umjetničkih iskaza u svom književnom govoru. Nušić sa neskrivenom sjetom zaključuje da se sa nestankom „Dardanela“ zauvijek rasturio i taj „veseli svet“. Raspršio se netragom po drugim kafanama, među kojima je za naročito mjesto važila tadašnja obližnja „Pozorišna kafana“, a nama se čini da takva boemska atmosfera, uprkos brojnim kasnijim pokušajima, više nikada nije obnovljena ni u jednoj drugoj beogradskoj kafani.2.6.Karakterističnu sliku starog Beograda davala je i glasovita „Gušančeva kafana“, tako da joj Nušić posvećuje neke zanimljive i možda i najduhovitije stranice svojih zapisa. Kafana je dobila ime po vlasniku Nikoli Gušancu, a nalazila se na raskršću „Glavne čaršije“ i „Zereka“, tako da je „još od najranijeg vremena dobila karakter čaršijske, odnosno trgovačke kafane“.[29] Bio je to onaj dio Beograda u kome je rođen i odrastao Branislav Nušić i gdje je redovni kafanski gost bio i piščev otac, trgovac Georgijas Nuša, tako da je ovim zapisima Nušić dao posebno emotivnu osnovu i nadahnuće. Tu su svakodnevno dolazili stari i bogati beogradski trgovci, a bila je poznata po vedroj atmosferi, šalama i podvalama, tako da se veoma često cijela kafana „orila od smeha“. Nušić naglašava da su naročito bile „znamenite“ partije mice i žandara koje su stvarale tu osobenu atmosferu, a pogotovo su privlačile publiku partije žandara koje su „svakog bogovetnog dana igrali kir Guša Bodi i kir Jovica Barlovac“.[30] Guša je bio duhovite, a Barlovac prgave naravi, tako da bi se kibiceri brzo svrstavali u dva suprotstavljena tabora i pravili brojne šaljive dosjetke na račun poraženog kartaroša. U „Gušančevoj kafani“ najbolje se moglo prepoznati koliko je trgovačka čaršija bila nemilosrdna prema svima onima koji su donosili novitete u Beograd, a Nušić na primjeru ismijavanja „cilindraša“, tj. onih koji su nosili novi i pomodni tip šešira, pokazuje koliko je čaršijski duh znao da bude pakostan i zajedljiv.Nušić ne zaboravlja da ispriča i čuvenu anegdotu koja se odigrala između gazde Nikole Gušanca i Miše Molera, kada je Gušanac naručio od slikara da mu uradi portret. Na nagovor gazde Jovice Barlovca, Miša Moler je namjerno uradio Gušančev lik tako da bude potpuno neprepoznatljiv na slici. Tek kad se čitav slučaj završio tužbom kod upravnika varoši, Moler je priznao šta se nalazilo u pozadini izrade ove slike, a gazda Gušanac se odobrovoljio i otkupio tu naručenu sliku, uprkos tome što nije ličila na njegov portret. Zapis o Nikoli Gušancu dobija i sasvim neobičan epilog u Nušićevom podsjećanju da je svojevremeno knez Miloš Obrenović jednu „ljubavnu aferu“ između Gušančeve žene Stamene i njihovog komšije Spase Milovanovića, završio tako što je naložio da Gušanac i Milovanović „zamene žene“ i da se nanovo vjenčaju: „Tako komšije promene žene i vrlo su lepo živeli kao komšije, a njihove žene kao komšike“.[31]Možda se baš na primjeru prikazivanja atmosfere iz „Gušančeve kafane“ može pokazati kao djelimično utemeljena jedna ranija slobodna pretpostavka da je „Nušić pokazao da anegdote, šale, vicevi, nisu podukt beogradske boemije, već se ona, beogradska boemija, nastavila na duh trgovačke čaršije, Zereka, gde je Nušić rođen i gde je njegov otac imao dućan“.[32] Inače se u dosadašnjim književnim pogledima na osobenosti beogradske boemije na kraju 19. vijeka, među kojima su možda njajpoznatiji zapisi hrvatskog književnika A. G. Matoša, nastanjenog jedno vrijeme u Beogradu i čestog aktera i svjedoka tih boemskih okupljanja, ustalila razložna pretpostavka da su vesela atmosfera, vic i dosjetka, kao i raznolike anegdote, poticali od pisaca i glumaca iz beomskih kafana. Nezavisno od toga, pored ove bliskosti u oštroumlju i improvizaciji duha, zajednička osobina trgovače čaršije i boemskih kafana sastojala se u snažnom otporu prema tuđinskim uticajima, nadolazećem i često sasvim iritantnom „novom svetu“, kao i potiskivanju tradicionalnog načina života. Nušić je na osnovu porodičnog porijekla odlično poznavao život trgovače čaršije, a na osnovu svojih kafanskih druženja i život književne boemije, tako da je na zahvaljujući tome „stekao intenzivno i uvek život osećanje karakteristika naše sredine“,[33] što mu je kasnije pomoglo da stvori djela u kojima je data izvrsna komična i svaka druga, psihološka, sociološka i antropološka, karakterizacija našeg nacionalnog mentaliteta i naravi.2.7.Nušić opisuje i brojne dragocjene novitete i važne datume iz beogradskog života u 19. vijeku, koji su otvarali nove duhovne vidike i kvalitet postojanja. Ukazuje na zasnivanje srpskog brodarstva 1853. godine, na prve lađe koje su doplovile u Beograd, na pokretanje stalne brodske linije između Beograda i Zemuna, kao i na uspostavljanje prvog telegrafa početkom 1855. godine. Podsjetio nas je na prvi dolazak Francuza na Dunav, na otvaranje prve beogradske berze, na prve položene advokatske ispite u Beogradu. Ukazao je na jedne karakteristične izbore narodnih poslanika za varoš Beograd 1858. godine, za kasniju znamenitu Svetoandrejsku skupštinu, na značaj „Građanske kasine“, na „Prvo strelište beogradsko“, na „prve kulturne laste“ u Beogradu, na „našu vojnu muziku“, na „prvu srpsku operu“, na prve balove koji su nastali 1834. godine u Kragujevcu, da bi došli u Beograd tek 1838. godine. Nušić opisuje i jednu „ljubavnu priču“ između Srbina i Turkinje, iz ustaničkih godina na početku 19. vijeka, koja je podjećala na Romea i Juliju. Ukazao je na pokretanje 17. marta 1867. godine „prvog srpskog dečjeg zabavišta“, koje je nosilo ozbiljno ime „Moralna škola“ i sl. Nakon odlaska Turaka iz Beograda 1867. godine, počeo je da se razvija i „prvi noćni život starog Beograda“, najprije u kafanama „Srebrna kugla“, „Grozd“, „Crnogorac“, „Luka Vukalović“, „Kraljević Marko“, „Crni konj“, „Zlatni top“, „Mala Varoš-kapija“, a jedan o najredovnijih aktera u životu tog noćnog Beograda bio je glasoviti pjesnik Đura Jakšić. Nigdje se tako dobro, kao u navedenim zapisima, ne prepoznaje Nušićeva svijest o tome da je Beograd u 19. vijeku izrastao u osobenog „književnog junaka“, u entitet koji je postao više od jednog grada i više od prestonice jedne države, da je u njemu sabrano duhovno jedinstvo cjelokupnog srpskog naroda, te da je stasao u regionalni centar u kojem su se ukrštali putevi, narodi i njihove kulture sa čitavog jugoistoka evropskog kontinenta.Posebno su prikazani prvi javni lokali u kojima su Beograđani počeli da izlaze porodično na piće, ručkove ili večere, kao i da zajedno gledaju prve pozorišne i koncertne predstave. Kao prvi javni lokal te vrste Nušić izdvaja „Manojlovu baštu“ na Zelenom vencu, u kojoj je počelo još 1834. godine prvi put da se toči pivo u Beogradu. Promijenjenoj fizionomiji javnih zabava, koje su od narodnih „teferiča“, ringišpila i bravuroznih cirkusa, prerasle u kulturne događaje, posebno su doprinijeli „Čitalište“, „Zdanije kod Jelena“ i kafana „Kruna“, u kojima su održane prve stalne pozorišne i koncertne predstave u Beogradu. Nušić napominje da su u oktobru 1846. godine u „Čitalištu“ koncertirali Ernst i Kolman, da su iza toga počeli da dolaze brojni muzičari i kompozitori, poput mladoga Štrausa, sina glasovitofa Johana Štrausa, te da je 1848. godine „koncertirala“ pjevačica Balnikovska iz Krakova. Iz novinskih vijesti, saznajemo da je u Beogradu 13. novembra 1855. godine izvjesna „gospodična Hagenova“ otpjevala dvije „bravurne arije“. Nušić ne zaboravlja da ukaže na činjenicu da je sredinom 19. vijeka uspostavljen korzo ili beogradska „promenada“, koja je bila praćena muzikom vojnog orkestra i drugim popularnim sadržajima, a postala je veoma brzo stjecište mladih i starih stanovnika, putnika namjernika i stranih gostiju grada i sl.Važnu ulogu u tom javnom životu Beograda odigrala je i „Pozorišna kafana“, koja se nalazila naspram Narodnog pozorišta, na uglu Pozorišnog trga, a nakon gašenja „Dardanela“ privukla je u sebe veliki broj boemskih gostiju. Prvi njen kafedžija bio je Mita Barzđan, a „najsjanije doba Pozorišne kafane“, predstavlja vrijeme kada je njome upravljao Pera Sotirović sa Umke, krajem 19. i na početku 20. vijeka. Tada su u kafani napravljene posebne „niše“ u kojima su se okupljala različita ugledna društva političara, činovnika, književnika i umjetnika. Naročito je bio poznat sto ministra Paje Marinkovića, za kojim je između ostalih sjedio i sam Nušić, a takođe i komičar, književnik i glumac, Brana Cvetković, pisac i novinar Pera Taletov i dr. U „Pozorišnu kafanu“ dolazili su prilikom boravka u Beogradu i Svetozar Ćorović i Aleksa Šantić, A. G. Matoš i Milan Plut i sl.Nušić na interesantan način opisuje preobražaj boemske atmosfere u „Pozorišnoj kafani“, upravo na primjeru odijevanja i izgleda vlasnika kafane Pere Sotirovića. Došao je sa Umke zarastao u bradu, u izgužvanom odijelu, sa šarenim prslukom, debelom ćilibarskom muštiklom i debelim lancem od sata. Nakon toga je u boemskom kafanskom ambijentu počeo da se prilagođava novoj sredini: „Na njemu su sad već ispeglane pantalone, kratko štucovana brada, bele i zuvek čiste manžetne sa bogatim zlatnim dugmetima, tanak lanac na prsluku i tanka ćilibarska muštikla“.[34] Gosti „Pozorišne kafane“ osnovali su ili obnovili brojne značajne listove, poput Zvezde ili novopokrute Tribune u kojoj je Nušić, kako smo na početku ovoga ogleda naglasili, objavljivao u nastavcima zapise iz beogradske „poluprošlosti“. Nušić sa neskrivenom sjetom ne zaboravlja da naglasi kako je Veliki rat ugasio „Pozorišnu kafanu“ i ostavio veliku prazninu u javnom životu poslijeratnog Beograda.Nušić naglašava da je prvo srpsko dečje zabavište u Beogradu osnovao negdašnji kragujevački učitelj, a potom ćuprijski paroh, Tatomir Milovuk. Neposredni podsticaj za ovaj poduhvat počivao je u činjenici da je ostao udovac sa šest odraslih i obrazovanih kćeri, te da je pokrenuo „Moralnu školu“ kako bi upravo za njih pronašao posao. Škola je zvanično otvorena 17. marta 1867. godine, „s odobrenjem Ministarstva prosvete i odobrenjem arhijerejskih vlasti“, a posjećivala su je djeca uzrasta od dvije do sedam godina, „dakle pre nego što stupe u osnovnu školu“.[35] Nušić je siguran da je ta škola ostavila veoma lijep utisak u javnosti, a kao potvrdu navodi pohvalni članak koji je o ovoj instituciji napisao književnik Matija Ban u časopisu Svetovid.Nušić kao pedantni hroničar navodi da je prvi bal u Beogradu, poslije onoga kragujevačkog, održan 27. januara 1838. godine i da ga je „davao engleski konzul Hodžes. Na ovome balu je i „sam knez Miloš vodio kolo“.[36] Desetak dana iza toga i na samom srpskom dvoru je održan bal u počast istog engleskog konzula. Potom je 1839. godine Jevrem Obrenović održao bal na kome su bili prisutni, ruski, austrijski i engleski konzul i sve tadašnje „više činovništvo“. Prvi javni bal priređen je u Beogradu 4. septembra 1840. godine, povodom rođendana kneza Mihaila i sl. Kasnije su knez Mihailo i kneginja Julija podigli organizaciju balova na znatno viši nivo, a posebno su toalete učesnika bile aktuelne i saglasne sa garderobom u Beču ili Pešti. „Na balovima se razvilo jedno bezgranično ogovaranje“,[37] što je takođe bilo u duhu glasovitih evropskih balova iz navedenih velikih gradova. Nušić napominje da su žene prve počele da se oblače na balski način, a zatim naglašava da je u novinama zabilježeno da su na jednom balu 1863. godine kod muškaraca „počele da se viđaju mašne i to crne na košulji; dotle ih je retko ko nosio“.[38]3.0.Nušićevi zapisi, crtice i sjećanja o Beogradu „iz poluprošlosti“, tj. iz 19. vijeka, prožeti su snažnim emocijama i iskrenom odanošću koju je osjećao prema rodnom gradu. Krase ih izrazito precizna topografija, opisi gradskih kvartova, prikazi znamenitih ljudi, uglednih porodica i važnih događaja, kao i obilježavanje znamenitih institucija i građevina, među kojima su kafane imale posebno značajno mjesto. U žanrovskom pogledu se radi o izrazito hibridnom tekstu u kome prepoznajemo odlike dokumentarno-memoarskog kazivanja, istoriografskih i socioloških studija, etnografskih zapisa, putopisnih deskripcija, kratkih priča i crtica, fotopisa i ilustracija, u kojima Beograd i njegovi stanovnici dobijaju izrazitu prostorno-psihološku karakterizaciju i doživljeno raznoliko lice. Beograd u sjećanjima Branislava Nušića je baš onakav kakav je bio u stvarnom životu, sinteza starog i novog, domaćeg i stranog, spoj izrazite duhovnosti i svakodnevne banalnosti, kulture i nekulture, političkih strasti i nepomirljivih razmirica u javnom životu. Bio je to Beograd u kome su se intenzivno ukrštali život periferije i centra, a iznad svega grad u kome nikada i nikome nije moglo biti nezanimljivo i monotono. U tom smislu je i čitanje ove vrste Nušićeve proze izazov i autentično iskustvo prve vrste.
[1]Josip Lešić, Branislav Nušiž – život i djelo, Sterijino pozorje-Matica srtpska, Novi Sad, 1989, str. 147. [2]Branislav Nušić, Iz poluprošlosti, Sabrana dela Branislava Nušića, knj. HHII, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Beograd, 1966, str. 50. [3]Isto, str. 112. [4]Isto, str. 51. [5]Isto, str. 58. [6]Isto, str. 59. [7]Isto, str. 59. [8]Isto, str. 61. [9]Isto, str. 63. [10]Isto, str. 80. [11]Isto, str. 84. [12]Isto, str. 85. [13]Isto, str. 112. [14]Isto, str. 111. [15]Isto, str. 113. [16]Isto, str. 123. [17]Isto, str. 130. [18]Isto, str. 148. [19]Isto, str. 201. [20]Isto, str. 201. [21]Isto, str. 208. [22]Isto, str. 208. [23]Isto, str. 208. [24]Isto, str. 208. [25]Isto, str. 203. [26]Isto, str 203. [27]Isto, str. 204. [28]Isto, str. 214. [29]Isto, str. 241. [30]Isto, str. 341. [31]Isto, str. 349. [32]Slavica Dejanović, „Iz poluprošlosti“, Branislav Nušić – srpski pisac, Filozofski fakultet, Kosovska Mitrovica, 2015, str. 345. [33]Velibor Gligorić, Domanović-Nušić, Štamparija Beletra, Beograd, 1938, str. 14. [34]Branislav Nušić, nav. djelo, str. 234. [35]Isto, str. 223. [36]Isto, str. 253. [37]Isto, str. 259. PODELITE OVAJ TEKST NA:   
|
2024 © Književna radionica "Kordun"   |