 |
 |
    |
|
|
Recenzije 
detalj slike: KRK Art dizajn
Prof. dr Goran M. Maksimović1.0.Nušić je napisao petnaestak „velikih drama“ i desetak „malih komada“, ali je ovaj segment njegovog književnog rada ostao u sjenci komedija, koje su svakako u najboljim svojim primjerima bile umjetnički uspješnije i nesumnjivo mnogo atraktivnije za pozorišnu i književnu publiku. Nezavisno od toga, Nušićev rad na građanskoj drami je važan segment, ne samo njegovog književnog rada, nego i srpske dramske književnosti na kraju 19. i u početnim decenijama 20. vijeka, tako da zaslužuje savremena temeljna čitanja i tumačenja. „Nije pravo ne podsetiti se da zlatna zrna njegovog talenta sijaju i u njegovim dramama i tragedijama“.[1]U najširim tipološko-žanrovskim klasifikacijama, koje su bile prisutne u dosadašnjim čitanjima i tumačenjima, a često su nedosljedne i terminološki neujednačene, cjelokupan Nušićev dramski rad možemo posmatrati kroz dvije cjeline: „velike i drame“ i „male komade“.U okviru „velikih drama“ moguće je posmatrati dvije skupine tekstova: „građanske drame“ i „istorijske drame“. Građanske drame čine sljedeća djela: Tako je moralo biti (1900, prerađena verzija 1935), Ljiljan i Omorika (1900), Pučina (1901), Jesenja kiša (1909), Iza božjih leđa (1909), Knjiga druga (1927), Opasna igra (1928), Večnost (1928), Žena bez srca (1930). Istorijske drame čine sljedeća djela: Kneginja od Tribala (1919), Nahod (1919), Tomaida (1923), Velikanedelja (1925).„Male komade“ takođe možemo posmatrati kroz dvije grupe tekstova. Prvu i brojniju skupinu čine „istorijski komadi“: Knez od Semberije (1900), Rastko Nemanjić (1901), Danak u krvi (1907), Hadži Loja (1908), Tuđinče (1921), Sevdah (1927), Lejlei kadr (1927). Drugu skupinu čine „građanski komadi“: Greh za greh (1903), Podstarost (1903), Pod oblacima (1904).Njima bi trebalo priključiti i prigodno napisane kratke komade: Pred pozorištem i U srpskoj kući. Prvi je nastao povodom obilježavanja „30. oktobra 1869. godine“, tj. jubileja pedeset godina od izvođenja prve pozorišne predstave u novootvorenoj zgradi Narodnog pozorišta u Beogradu, a drugi predstavlja „scenu na dan 70-godišnjice Zmaja Jovana Jovanovića“. Podsjećamo se da je tu „prvu predstavu“ pod naslovom Posmrtna slava kneza Mihaila napisao Đorđe Maletić, u čast ubijenog srpskog kneza, koji je bio mecena i idejni tvorac izgradnje reprezentativne zgrade srpskog nacionalnog pozorišta. Komad Pred pozorištem, koji je u podnaslovu određen kao „slika u jednom činu“, izveden je 16. januara 1923. godine, a režirao ga je Mihailo Isailović. Predstava koja je posvećena pjesniku Jovanu Jovanoviću Zmaju premijerno je izvedena 27. novembra 1903. godine u režiji Save Todorovića.[2]Prema jednoj žanrovsko-tipološkoj klasifikaciji Nušićevih dramskih tekstova u posebnu skupinu su izdvojena tzv. muzičko-scenska djela: „lirska drama Ljiljan i Omorika, partitura za operu Na uranku, bajka Večnost i revija Put oko sveta“.[3] Navedena klasifikacija muzičko-scenskih djela usljed terminološke konfuzije nije sasvim logična i analitički prihvatljiva, pogotovo je upitno mjesto komedije Put oko sveta u ovome nabrajanju, ali je dobar pokazatelj žanrovske hibridnosti Nušićevih dramskih tekstova, koja je često zbunjivala ili dovodila u nedoumice pojedine tumače i interpretatore.Važno je pri tome imati u vidu i sljedeću činjenicu da je „bajka u pet činova“ Ljiljan i Omorika, takođe imala prigodni nastanak. Izvedena je u Narodnom pozorištu u Beogradu, 21. novembra 1900. godine, u režiji Milorada Gavrilovića, povodom ženidbe kralja Aleksandra Obrenovića razvedenom dvorskom damom Dragom Lunjevica Mašin, koja je u to dobaizazvala velike unutrašnje političke potrese u Srbiji. Iza te alegorijske parabole koja je smještena u rani srednji vijek, u doba cara Trajana i cara Dukljana, a predstavlja apoteozu ostvarenoj ljubavi između carevića Ljiljana i djevojke iz naroda Omorike, uprkos predlogu cara Trajana da sklope mir i okončaju višegodišnji rat tako što bi sin cara Dukljana, mladi i lijepi Ljiljan, oženio njegovu kćerku. „Napominjemo da je Ljiljan – Aleksandar Obrenović, a njegova prelijepa Omorika – Draga Mašin, dijete iz naroda, a stari kralj – Milan Obrenović (koji je abdicirao) i da je bajka alegorijska apoteoza njihovoj ljubavi“.[4]2.0.U „velikim dramama“ koje su zasnovane na savremenom građanskom životu, zapleti su tematizovani kroz prikazivanje različitih događaja iz privatnog i javnog života, najčešće iz porodičnih i bračnih odnosa, ali i iz političkih, umjetničkih i činovničkih krugova. U našoj interpretaciji ukazujemo na neke od reprezentativnim primjera. U drami Tako je moralo biti radi se o ukrštanju bračnih odnosa sa jednim finansijskim događajem, pri čemu je sve to duboko utemeljeno u sagledavanju suštinskih karakteristika prestoničkog života na kraju 19. vijeka. Zbog toga je u dosadašnjoj kritici i naglašeno da je u onoj drugoj, prerađenoj verziji ovoga komada, iz Sabranihdela (1935), Nušić „ostavio prvu pravu beogradsku dramu iz građanskog društva“.[5] U porodici višeg činovnika u penziji Jakova Nedeljkovića i njegove žene Marije, dogovoren je brak između njegove mlađe kćerke Stanke i njenog zaručnika Milana Jankovića, iz imućne trgovačke porodice. Mladićev i djevojkin otac ugovaraju brak i utvrđuju iznos miraza koji je bilo potrebno izmiriti neuobičajeno brzo, do samog dana „prstenovanja“, jer je otac Janković sumnjao da li će Nedeljkovići ispuniti dogovoreno obećanje oko iznosa miraza. Do problema dolazi onoga trenutka kada se ispostavilo da je Nedeljkovićev zet, činovnik Đorđe Đorđević, koji je bio oženjen njihovom starijom kćerkom Jelom, počinio pronevjeru na poslu i da je bio obavezan da hitno izmiri dug u istom iznosu koliko je bio veliki onaj dogovoreni miraz. Ucijenjeni kratkim rokovima, jer će u protivnom Đorđe završiti u zatvoru, njegova supruga Jela institira kod oca da se odloži prstenovanje njene mlađe sestre za nedelju dana, a da se novac od miraza dodijelu Đorđu da pokrije počinjenu pronevjeru. Nedeljković nevoljno pristaje na to, ali kad je trgovac Janković odbio da odloži prstenovanje i prijem dogovorenog novca, Jela odlučuje da žrtvuje svoju čast da bi pomogla sestri i mužu, odlazi kod bivšeg svog momka, nasljednika bogatog imanja, Ljubomira Nestorovića i dobija neophodnu pozajmicu, ali je pri tome vodila ljubav sa njim i počinila nevjerstvo. Razorena takvom vrstom moralnog grijeha, Jela priznaje mužu okolnosti pod kojima je pomogla i njemu i svojoj sestri, ali odlučuje da izvrši samoubistvo trovanjem, svjesna da više ne može živjeti sa tom vrstom etičkog ogrešenja.U drami Pučina tematizovan je bračni nesporazum i nevjerstvo, a potom i nepomirljivi sukob, između činovnika Vladimira Nedeljkovića i njegove supruge Jovanke, a drama se završava bolešću i tragičnom smrću njihove kćerke jedinice Olgice. U osnovi dramskog zapleta Nušić problematizuje razornu palanačku strast ogovaranja i negativan uticaj tih glasina na porodične odnose, što je bila česta i omiljena tema i u gotovo svim njegovim komedijama. Kuloarske glasine su u ovome primjeru pronašle plodno tlo i u velikoj mjeri su bile zasnovane na stvarnim problemima nevjerstva u ovome braku, jer se mlada i ambiciozna supruga zbližila sa ministrom samo da bi njen muž brže napredovao na činovničkoj ljestvici. Zahvaljujući tome, Nedeljković je avanzovao „za dve godine četiri klase“,[6] što je izazavalo podozrivost i zavist ostalih činovnika, a zatim i čaršijske glasine da je njegova supruga zaslužna za tu vrstu uspona. Kada su te insinuacije došle do muža rađa se nepomirljivi sukob među supružnicima, a ostaje u braku samo zbog očinske brige da će njihova kćerka zbog tog majčinog grijeha biti izopštena iz društva. Muž je u jednom trenutku čak spreman da preuzme krivicu za nastalu netrpeljivost u braku na sebe, tako što je plasirao glasinu da je on počinio nevjerstvo i da je on krivac za probleme u braku, a ne njegova supruga. U tome nametanju samokrivice čak i uspijeva, a čaršija u cijelosti, ali i njegovi najbliži, poput brata i snaje, povjeruju u te priče. Međutim, tragični kraj u kome je prikazana bolest i smrt djevojčice, razotkriva dramatičnu istinu da Nedeljković možda i nije otac djeteta, već da je začeto u toj ljubavničkoj vezi njegove žene i njegovog ministra.Moglo bi se kazati da najsloženiju tematizaciju porodičnog života pronalazimo u drami Jesenja kiša. Mlada supruga, Katarina Ranković, porijeklom iz siromašne porodice, optužena je za ubistvo s predumišljajem jer nije dala u pravom trenutku odgovarajući lijek znatno starijem i materijalno situiranom suprugu prilikom njegovog srčanog napada. Zahvaljujući dobronamjernim izjavama većine svjedoka, a zatim i vještom odbranom njenog advokata, uspjela je da se odbrani i oslobođena je optužbe. Međutim, čaršijske glasine su nesmanjeno i dalje bile okrenute protiv nje, sada još i sa posebnim naglaskom da je u ljubavnoj vezi sa svojim braniocem, mladim advokatom Petrovićem. Kada mu je i sama Katarina izjavila svoju ljubav, a odmah zatim i priznala da je počinila zločin, to je snažno uticalo na advokata i podstaklo ga da se distancira od Katarine, kojoj je to sve teško padalo jer je zaista bila još od ranije zaljubljena u svoga branioca dok je često dolazio u kuću kao prijatelj njenoga muža. U trenutku snažnog psihološkog pritiska i raspolućenosti pred „zlom sudbinom“, pristaje da provodadžiše advokatu Petroviću i omogući njegovo vjenčanje sa mladom i zaljubljenom djevojkom Danom. Na kraju, potpuno razočarana u životnu sreću, Katarina javno priznaje da je zaista počinila „zločin“ za koji je bila ranije optužena, duboko uvjerena da će manje patiti na robiji, nego što je bila nesrećna na slobodi, živeći bez ljubavi.Tematski je u komadu Knjiga druga Nušić možda i najpotpunije prikazao protivurječan život umjetnika, posebno onih koji su dolazili iz glumačkog svijeta. U središtu pažnje je život dramske prvakinje Rajne Maretić-Dolske, koja nosi sve tipične crte glumačkog svijeta. Na umjetničkom ili stvaralačkom planu su to narcisoidnost i sujeta, a na privatnom ili porodičnom planu su to sklonost prema ogovaranju, preljubničkim strastima, kao i odsustvo moralnih vrijednosti i sposobnosti za istinsku ljubav. U takvom dramskom ambijentu, Nušić naročito naglašava i ukršta dva zapleta: pripremu predstave Šekspirovog Otela u kojoj bi trebalo da ostvari svoju prvu ozbiljnu glumačku ulogu mlada početnica i Rajnina učenica Mira, kao i prikaz sudbine mladog romantičnog zanesenjaka Ivana Ivanovića, koji se zaljubljuje u Rajnu Maretić-Dolsku, a koji je sopstveni život poistovjećivao sa sudbinom glavnog junaka iz romana francuskog pisca Anri Degija. Iako je to djelo nastalo prije nego što se bio rodio, Ivanović vjeruje da je baš tu renkarniran njegov život tako da to za njega i nije bio više roman već „autobiografija“. Pored objavljene prve knjige romana, koja se kako je vjerovao u cijelosti poklapala sa njegovim životom, Ivanović pronalazi i neobjavljenu rukopisnu skicu „knjige druge“ tog djela i tako spoznaje da mu je sudbina predodredila da postane ubica, a da će žrtva njegovog zločina biti žena u koju se bude iskreno i snažno zaljubio, a koja neće biti sposobna na isti način da mu uzvrati ljubav. Kao posljedica takve sudbinske predosređenosti, u drami je tematizovana ljubav Ivana Ivanovića prema prvakinji Rajni Maretić-Dolskoj, koja se u napadu ljubomore ovoga psihički potpuno raspolućenog mladića, završava zločinom na identičan način kako je u Šekspirovom Otelu Jago golim rukama zadavio Dezdemonu.U tematskom pogledu drama Žena bez srca predstavlja veliku pohvalu idealu ljubavi, ali je zbog izrazite fantazmagorično-simbolističke projekcije na planu umjetničkog postupka veoma neobična i predstavlja rijetku pojavu u srpskoj književnosti. Šef hirurške klinike i profesor univerziteta, doktor Jakšić, doživljava neobično iskustvo u ljekarskoj praksi. Dobija pismo od pacijentkinje koja je preminula prije tri mjeseca od srčanog udara, a u kome je najavila da će ga posjetiti i zatražiti da joj „vrati srce“. Ležala je mrtva na njegovom hirurškom stolu i nije bilo načina da je spasi, iako je na insistiranje zaljubljenog mladića koji je dovezao njeno tijelo u bolnicu pokušao da je oživi. Pošto se radilo o velikoj doktorovoj mladalačkoj ljubavi koja se ugasila onda kada je otišao na dalje školovanje u inostranstvo, izvadio je njeno srce i držao ga je u jednom staklenom sudu u špiritusu na svome radnom stolu.Nakon ovoga uvodnog fantazmagoričnog kazivanja, dramski zaplet prerasta u raspravu o snazi ljubavi i ulozi srca u ljudskom životu. Mlada žena mu saopštava da joj je prvi put iščupao srce kada je ostavio, a da je drugi put to uradio hirurškim zahvatom, ali mu je saopštila da mu je „blagodarna“ zbog toga: „I zato sam vam blagodarna, jer ste me učinili srećnim. Sad tek vidim koliko mi je srce smetalo da poznam sreću životnu“.[7] U daljem zapletu doktor Jakšić uspijeva poslije niza složenih događaja da mladoj ženi povrati vjeru u ljubav. U bolnicu je bio dopremljen mladić, koji je zbog toga što ga je bila ostavila „žena bez srca“, pokušao da izvrši samubistvo, a doktor obavlja složenu hiruršku intervenciju i spašava mu život. Poslije više polemičkih razgovora u kojima raspravljaju o „istini“ i „mržnji“, „ljubavi“ i „bolu“, sadejstvu „duše“ i „srca“, a pogotovo nakon poučne priče iz Balkanskog rata, kada je u Niškoj bolnici na rukama „dobrovoljne bolničarke“ preminuo jedan od najvećih junaka Kumanovske bitke, doktor uspijeva da „oživi srce“ i povrati vjeru u ljubav kod svoje negdašnje mladalačke ljubavi, a još više, podstiče je da tu svoju novooživljenu ljubav pokloni onome ko je to u istinu zaslužio, onome mladiću koji je pokušao da zbog nje izvrši samoubistvo.2.1.U „velikim dramama“ koje su zasnovane na istorijskim temama, Nušić obrađuje različite događaje iz prošlosti, koji su zasnovani na legendarnoj ili dokumentarnoj osnovi, ali i na ukrštanju legendarnih i dokumentarnih događaja. Autentičan vid ukrštanja legendarnog i dokumentarnog istorizma pronalazimo u „tragediji u pet činova“ Nahod, čija se radnja „događa u Prizrenu, na dvoru cara Dušana, 1349. godine“.[8] Osnovna tematska ravan izgrađena je na motivu srodničke ili incestuozne ljubavi počinjene iz neznanja, a njeni glavni akteri su mladić Momir, koji je kao nahoče odrastao na dvoru srpskoga cara, kao i caričica Grozdana, najmlađa kćerka cara Dušana. Komplementarno sa ovim događajem tematizovano je i Momirovo skriveno porijeklo, jer se nije radilo o nahočetu koje je car Dušan pronašao na drumu dok je bio u lovu, već o njegovom tajnom sinu, koji je rođen u mladalačkoj velikoj ljubavi kraljevića i jedne djevojke iz svrgnute vlastelinske srpske porodice. Nakon što je ostala trudna, majka se zamonašila a dijete je kad je dovoljno poraslo proglašeno za „nahoče“ i poslato u monašku školu, a potom i na druge velike škole u Vizantiji. Po završetku obrazovanja, mladić je zahvaljujući svojoj bistrini uma, mudrosti i učenosti, postao jedan od najučenijih ljudi na Dušanovom dvoru i njegov savjetnik. Naporedo sa ovim zapletom tematizovan je i javni i tajni život na dvoru u kome je ukazano na raznolike ambicije srpske vlastele, predvođene Vukašinom Mrnjavčevićem, na izradu Dušanovog zakonika i sl. Treća tematska ravan ukazuje na međunarodni politički kontekst, sa jedne strane na prijetnje Carigradske patrijaršije da će zbog određenih nesporazuma anatemisati srpsku crkvu, a sa druge strane prikazuje boravak vizantijskih izaslanika koji su došli da u ime imperatora Kantakuzina ugovore „politički brak“ između srpske caričice Grozdane i imperatorovog sina, despota Manojla Peloponeskog.U drami Tomaida na prepoznatljiv način Nušić ukršta legendarno i dokumentarno. U konkretno istorijsko vrijeme, iz sredine 14 vijeka, te sa autentičnim istorijskim ličnostima, kao što je bio Siniša Nemanjić (Simeon Uroš Paleolog), polubrat cara Dušana, koji je živio od 1326-1371. godine, a rođen je u drugom braku Stefana Dečanskog sa vizantijskom princezom Marijom Paleolog, umetnut je legendarni ljubavni zaplet, koji je imao za posljedicu osamostaljene negdašnjih južnih oblasti Dušanovog carstva, Tesalije, Epira i Albanije. Nušića u drami ne interesuju isključive istorijske činjenice i zato se i ne osvrće na ono što je bio stvarni kontekst. U istoriografiji je poznato da se Siniša Nemanjić nakon Dušanove smrti 1355. godine borio da naslijedi srpski presto, a kad mu to nije pošlo za rukom da se 1359. godine odmetnuo od Uroša Nejakog, odcijepio južne oblasti carstva i proglasio se za „cara Romeja, Srba i cele Albanije“. Nasuprot tome, Nušić tematizuje legendu o prelijepoj „hajdučici“ Tomaidi, kćerki epirske despotice Ane, koja je na Pindosu sakupila četu odmetnika i borila se za oslobođenje Epira i Tesalije od srpske uprave, koju je predvodio Siniša Nemanjić. U sve to uključuje snažna osjećanja koja se obostrano rađaju kod Tomaide i Siniše, najprije na osnovu priča koje su stizale na despotov dvor o Tomaidinoj ljepoti, a zatim i nakon što je srpski vladar prerušen tajno otišao u odmetnički tabor i na prvi pogled razbudio snažnu obostranu ljubav. Poslije čitavog niza peripetija, te nakon Tomaidinog dolaska na despotov dvor da prerušena u plesačicu ubije svoga i „krvnika“ svoga naroda, dramski zaplet se srećno razrješava u kulminativnoj sceni prepoznavanja kada je Tomaida spoznala da je onaj prerušeni posjetilac u koga se snažno zaljubila bio upravo srpski despot. Time se stvaraju pretpostavke za kasnije osamostavljenje ovih oblasti i ponovnog dolaska na presto jednog Paleologa.U drami Kneginja od Tribala tematizovana je legenda o kultu slobode i nepobjedivosti grada Kroje, a dramska dešavanja su smještena u „vreme opsade Kroje 1445. godine“.[9] Naporedo sa tim, u središte dramskog zapleta postavljen je motiv „uklete lepote“, koju je posjedovala glavna junakinja, kneginja Marija, markiza od Tribala, kći gospodara oba Pologa, supruga konte Brana, grofa od Maće, hrabrog branioca Kroje. Zaljubljen u prelijepu kneginju od Tribala, a razočaran zbog toga što mu ljubav nije uzvraćena, od grada Kroje se odmetnuo nekada slavni Skenderbegov vojskovođa Mojsije Anđelić Debranin, poznatiji kao „Moz Golemi“, tako da je opsjednut mržnjom i željom za osvetom pokrenuo silnu vojsku i izvršio opsadu grada. Sa druge strane, zbog opsjednutosti kneginjinom ljepotom i jedan od kapetana u opsađenoj vojsci Kroje, Vladenije Đurica, čini tajni zločin i smrtno ranjava kneza Brana, gospodara Kroje, samo da bi se domogao te fatalne žene. U takvom spletu događaja, kneginja od Tribala, obećava gospodaru Mozu da će postati njegova pod uslovom da pređe na stranu branitelja Kroje i porazi vojsku koja je bila opkolila ovaj grad. Kada je pristao na taj dogovor i kad je opsada Kroje razbijena, nesrećna mlada kneginja izvršava samoubisto i tako spašava slobodu svoga grada, ali i svoju čast.U drami Velika nedelja tematska osnova počiva na dokumentarnom istorizmu, utemeljenom na Nušićevim memoarskim prikazima Velikog rata u djelu Devetsto petnaesta. Nušić u tri čina tematizuje sudbinu jedne porodice i jednog sela u okolini Beograda nakon austrougarskog napada na Srbiju u novembru i decembru 1915. godine, te povlačenja srpske vojske, dinastije i vlade, kao i brojnog naroda, preko albanskih „gudura i močvara“, do ostrva Krfa. Radi se o izrazitom metinimijskom postupku, jer „domaćinski dom Miloševića“, kao i neimenovano selo, predstavljaju sudbinu Srbije u malom u ovom strašnom ratu. U tom ratnom ambijentu Nušić je nagovijestio i ljubavni zaplet između mladića Ivana i usvojenice Rose, a posebno je apostrofirao sudbinu starijeg sina Radoja iz doma Miloševića, koji je bio mobilisan i istakao se hrabrošću u borbama, ali je najprije bio ranjen u ruku u odbrambeni Beograda, potom se prilikom povlačenja preko Albanije namučio i propatio, da bi u kasnijem proboju Solunskog fronta bio teško ranjen i vratio se na razoreno ognjište kao bogalj bez noge. Ipak ta tamna slika razorenog ognjišta, sa grobom majke koja je poginula od neprijateljskih granata, jer nije htjela da ide u zbjeg i da napusti dom, dobija na kraju drame optimističku perspektivu. Mladić Ivan koji je čitav rat proveo u Srbiji, kao odmetnik i branilac svoga zavičaja, zaprosio je djevojku Rosu, koja je preživjela albansku golgotu i rat provela u inostranstvu, nagovještavajući tako rađanje novog života u vaskrsloj i tek oslobođenoj a teško stradaloj domovini.3.0.U kompozicionom pogledu, Nušićeve „građanske drame“, većinom imaju prenaglašene ekspozicije, veoma složene zaplete u kojima se ukrštaju dva ili više problema, dok su raspleti veoma sažeti i na efikasan način razrešavaju nametnute etičke probleme, najčešće smrću glavnih junaka koji su bili nosioci zapleta. U našoj interpretaciji ukazaćemo samo na neke reprezentatine primjere.Ovakav kompozicioni obrazac naročito je prepoznatljiv u drami Tako je moralo biti. U ekspozicionim segmentima drame praktično su motivisani svi činioci zapleta. Predočeni su karakteri junaka, a zatim su najavljeni i osnovni motivi na kojima počiva kasniji zaplet, jedan bračni ugovor i jedna finansijska pronevjera. U ambijentu obilježavanja rođendana starije kćerke Jele, porodica Nedeljković se suočava sa posjetom trgovca Jankovića, oca zaručnika njihove mlađe kćerke Stanke, koji je došao kako bi ubrzao sklapanje braka i pogotovo kako bi što hitnije dobio novac dogovoren kao „devojački miraz“. U ekspozicionim dijelovima drame saznajemo da su Stanka i Milan, njen zaručnik, iz iskrene i velike ljubavi sklapali brak, kao što se razotkriva i činjenica da su starija kćerka Jela i njen muž Đorđe sklopili brak „bez miraza“ i da je tom braku prethodila velika i neostvarena Jelina ljubav sa mladićem Ljubomirom Nestorovićem. Na diskretan način je predstavljena i kockarska strast penzionisanog činovnika Jakova Nedeljkovića, a predstavljen je i društveni kontekst u kome su pojedini očevi, poput trgovca Jankovića, ženidbu sina posmatrali kao „trgovački posao“, što otvara problematizaciju jednog ozbiljnog društvenog pitanja u kome se nalazila sama srž razaranja zdravih porodičnih odnosa.Dramski zaplet je motivisan iz dva ugla, najprije hitnim insistiranjem trgovca Jankovića na sklapanju braka i isporučivanju miraza, a zatim i dramatičnim priznanjem Đorđa Đorđevića da je napravio pronevjeru u nadležnom činovništvu i da mu je za sutradan najavljen dolazak inspekcije koja će tu pronevjeru otkriti ako odmah ne položi novac u depozit, a on će pored velikog skandala završiti i u zatvoru. U tim segmentima drame, pored brojnih aktera, kao središnji nosilac zapleta izdvaja se starija kćerka Jela, koja je svojim djelovanjem na svaki način nastojala da pomogne mužu da ne dopadne zatvora, ali i sestri da ne ostane bez dogovrenog braka sa mladićem koga je iskreno voljela. Kroz Jelin karakter Nušić otvara brojne složene psihološke i etičke probleme, kao što je udaja bez iskrene i stvarne ljubavi, kao što su malograđanski strahovi od skandala i ogovaranja i sl. Junakinja međutim doživljava u ključnim trenucima zapleta značajan psihološki preokret i od malograđanke se preobražava u etičku žrtvu. Važnu ulogu na moralnom planu nosi i učitelj u penziji Obrad Đorđević, koji kroz dijaloge sa svojim sinovcem Đorđem kritički razotkriva put srpskih intelektualca koji su poticali iz siromašnih porodica, a onda su po završetku školovanja na svaki način nastojali da kupe društveni ugled ženidbama sa djevojkama iz građanskih porodica. Najčešće su to bili brakovi sklopljeni bez iskrene ljubavi i zasnovani na bezosjećajnosti, malograđanskoj sujeti i interesima, a da bi zadovoljili potrošački mentalitet svojih supruga, a uz to se oslobodili i nametnutog inferiornog položaja u braku, nesrećni muževi su najčešće upadali u dužničke nevolje. Uprkos toj kritičkoj perspektivi, kasnije učitelj Obrad obezbjeđuje povoljan zajam iz „Učiteljskog fonda“ da bi pomogao sinovcu, čime poprima osobine „dramskog rezonera“ koji nastoji da život aktera vrati na normalni kolosijek.Nušićeve dramske kulminacije i razrješenja/raspleti komplikovanih zapleta su interesantni zato što su praktično dati u jednistvenoj umjetničkoj sceni. U psihološki snažnom dijalogu Jele i Đorđa, mlada supruga razotkriva moralnu cijenu koju je morala da plati kako bi dobila pozajmicu od bivšeg mladića. Iako ga je nekada snažno voljela i patila zbog toga što se je udala za drugoga, Jela shvata da taj njen bivši mladić nije bio dostojan te iskrene ljubavi. Istovremeno misli da će je njen muž „izložiti poruzi“, što je utoliko snažnije boli jer je postala potpuno svjesna da se u međuvremenu zaljubila u njega. Taj veliki moralni preobražaj glavne junakinje, neposredno je objelodanjen u njenom iskrenom priznanju koje je iskazala u razgovoru sa suprugom: „Al' moj poslednji greh prema tebi teži je od mere kojom ga ljudski zakoni odmeravaju. Ne samo što sam zgrešila, već sam to učinila u trenutku kad sam te zavolela. Tu leži težina greha mog!“[10] Zbog svega toga odlučuje da se otruje, a u tim samrtnim, tragičnim trenucima ipak postaje svjesna da joj muž sve prašta i priznaje mu da ga voli dok umire na njegovim grudima.U drami Pučina prenaglašena ekspozicija ima za cilj da prikaže bračni odnos između činovnika Vladimira Nedeljkovića i njegove supruge Jovanke, ali razotkriva i čaršijske glasine o neobičnoj „bliskosti“ supruge sa nadređenim Vladimirovim ministrom, što je omogućilo da brzo napreduje u činovničkoj hijerarhiji. Do zapleta dolazi onoga trenutka kada je stigla vijest o Vladimirovom novom unapređenju, zbog koga su one kuloarske priče postale sve glasnije i doprle su i do samoga muža. U tom prenošenju glasina središnju ulogu ima lik „ogovarača“ Stankovića, ali tome doprinosi i niži činovnik Marko Urošević, koji dolazi do Nedeljkovićeve supruge Jovanke kako bi je zamolio da mu pomogne kod ministra da avanzuje u službi. Interesantno je da zaplet motivišu i pojedini najbliži članovi porodice, poput Nedeljkovićevog rođenog brata i snaje, kojima je sumnjivo to brzo napredovanje njihovog bliskog srodnika, tako da im se glasine čine osnovanim. U zapletu Nušić oblikuje dvije kulminativne situacije. Prva je zasnovana na dijalogu Vladimira i Jovanke, kao i Jovankinom priznanju da je bila „neverna u braku“, ali da je to učinila da bi pomogla mužu. U dramskoj peripetiji koja uslijedila nakon toga, Nušić na dobar psihološki način prikazuje Vladimirova burna preživljavanja, ali i njegovu odluku da se ne razvodi od supruge kako ne bi njihovoj kćerki nametnuo društvenu krivicu zbog moralnog posrnuća majke. Nušić čak u neočekivanom preokretu prikazuje kako je Vladimir čitavu krivicu preuzeo na sebe i preko ogovarača Stankovića plasirao glasinu da je on počinio nevjerstvo, samo da bi dodatno zaštitio svoju kćerku. Druga kulminativna situacija uslovljena je tragičnom bolešću kćerke i njenom smrću, ali je data sjedinjena sa raspletom koji je dodatno usložnjen pismom koje je Jovanka dobila od zabrinutog ministra u kome se interesuje za zdravlje djevojčice „jedine zaloge“ njihove „nekadašnje ljubavi“. Rasplet je u karakterističnom nušićevskom maniru predstavljen kroz kombinaciju dijaloških replika i proznih didaskalija. Vladimir, pošto je i sam pročitao to ministrovo pismo, ostaje potpuno skamenjen pred tim saznanjem, dok je Jovanka u užasu pala na patos i obavila pokajnički ruke oko njegovih nogu.U kompozicionom pogledu, „drama u četiri čina“ Jesenja kiša, po mnogo čemu je različita od drugih dramskih tekstova. Svaki čin je utemeljen na središnjim ili kulminativnim situacijama, a ekspozicije i raspleti su maksimalno redukovani. Dosadašnja kritika je ukazala na činjenicu da je „veoma spretno, živopisno i dramski efektno izrađen prvi čin, u kome se prikazuju suđenje i sudnica“.[11] U prvom činu, kako je već naglašeno, dramska situacija se odvija u sudnici, a poslije unakrsne dijaloške rasprave kulminacija proističe iz oslobađajuće presude izrečene mladoj supruzi Katarini Ranković, koja je bila optužena za ubistvo s predumišljajem zbog nesavjesnog liječenja muža i nepravovremenog davanja lijeka za ublažavanje hroničnih srčanih tegoba. U unakrsnoj dijaloškoj raspravi u sudnici dolazi do izražaja izrazita Nušićeva sposobnost vođenja zapleta, a posebno se ističu izjave lažnog svjedoka Lazara Markovića, kao i upečatljiva završna riječ odbrane, koju je izgovorio advokat Petrović. U drugom činu dramska situacija se odigrava u Katarininoj kući, a kulminativna scena se odigrava u dijalogu Katarine i advokata Petrovića, u kome mu junakinja izjavljuje ljubav („naučite me da živim, naučite me da volim, treba mi ljubavi“),[12] a zatim priznaje krivicu jer zaista nije dala lijek mužu kada je dobio srčani napad, vjerujući da će njegovom smrću napokon spoznati sopstvenu slobodu, jer se u braku osjećala kao u tamnici. U drugom činu odvijaju se i drugi važni dijaloški momenti, poput dolaska mlade djevojke Dane Stojković, koja iskreno izjavljuje da je zaljubljena od advokata Petrovića i da očekuje da će joj Katarina pomoći da se upozna s njim. Kulminativna dramska situacijama okončava se Petrovićevom izjavom da iz moralnih i profesionalnih razloga ne može prihvatiti Katarininu ljubav, te da ne može biti ni njen muž, niti prijatelj, jer bi to značilo saučesništvo u počinjenom zločinu. Treći čin se odigrava građanskom salonu porodice Rakić, za vrijeme bala, a dijalozi gostiju najbolje pokazuju razornu moć čaršije da svojim bezdušnim ogovaranjima snažno utiče na sudbinu pojedinaca. Posebna meta tih ogovaranja i dalje je bila mlada udovica Katarina, čija se krivica zbog muževe smrti i dalje intenzivno razmatrala, uprkos oslobađajućoj sudskoj presudi, a poseban povod za nova ogovaranja bila je činjenica da je neuobičajeno rano prestala da nosi crninu za mužem. Navedena kulminativna dramska situacija ostvarena je kroz dijalog Katarine i advokata Petrovića, a nakon ponovnog kategoričnog odbacivanja Katarininih ljubavnih izjava, advokat instistira da upravo Katarina objelodani vijest o njegovoj vjeridbi sa djevojkom Danom i tako demantuje glasine o njihovoj tajnoj ljubavi. Četvrti čin odigrava se pola godine kasnije u kući Stojkovića, a pored uobičajenih građanskih razgovora, u čijem središtu je između ostalog i bračna sreća advokata Petrovića i Dane, središnja kulminativna situacija zasnovana je na Katarininoj ispovijesti i sada i javnom priznanju da je počinila zločin jer nije pomogla mužu i dala mu lijek u trenutku srčanog napada. Ispovijedanje glavne junakinje počiva na razotkrivanju složenog psihološkog stanja i dubokog ubjeđena da joj je život zasnovan na „zloj sudbini“. Žudila je za životom i vjerovala je da ima pravo na slobodu i istinsku ljubav, ali je savjest razarala i sputavala, prisiljavala je da se vrati onom besmislenom životu u kome je vegetirala kao uvela biljka. Osjećala je kao da je muž iz groba držao svojom mrtvačkom rukom i onemogućavao je da pođe u život, tako da je vjerovala da bi joj sudska presuda pomogla da se oslobodi tog neizdržljivog stanja. Otuda junakinja uzvikuje: „Hoću presudu, pravednu i strogu, presudu za zločin koji ću priznati; presudu koja će me odvojiti od sveta, koja će mi dati život na koji sam navikla...“[13] Pošto joj je penzionisani sudija Stojković objasnio da naši zakoni ne kažnjavaju te zločine, ni onda kada ih zločinac prizna, očajna Katarina moli da je odvedu na grob njenoga muža. Nušić time simbolički naglašava da je njegova junakinja kažnjena na suroviji način od bilo kakve zakonske presude i da joj preostaje da „živi bez života“.U kompozicionom pogledu „komad u tri čina“ Knjiga druga prepoznatljiv je po izrazito prenaglašenoj dramskoj ekspoziciji u kojoj nas Nušić uvodi u život glumačkog i umjetničkog svijeta u srpskoj prestonici u tridesetim godinama 20. vijeka. U uvodu je prikazano čitanje jednog novog rukopisa koji je posebno napisan za ulogu dramske prvakinje Rajne Maretić-Dolske, a nakon tog čitanja prikazana je rasprava koja nas uvodi u život umjetnika zasnovan na neiskrenim odnosima, na lažnom prijateljstvu, na velikim sujetama i netrpeljivostima, a posebno na labavom „ljubavnom moralu“ i slobodnim ljubavničkim odnosima. U svojoj prenaglašenoj glumačkoj sujeti, a okružena neiskrenim prijateljima i saradnicima, glumačka diva je fascinirana rukopisom i svojom budućom ulogom: „Stvorili ste mi najlepšu rolu u repertoaru, napisali ste za mene naročiti komad, uveli ste me u istoriju... Da, da, gospodo: kada se bude pisalo o životu i radi pisca ovoga komada, neće se moći prećutati fakat da je ovaj komad napisan samo radi mene“.[14] Pošto pisac insistira na tome da je „siže ovoga komada odista realan“, to podstiče mladoga romantičnog zanesenjaka Ivana Ivanovića da prisutnima razotkrije svoju životnu sudbinu koja je, kako je on to opsesivno vjerovao, bila predodređena u tekstu romana jednog francuskog pisca, a koja je nagovještavala da će postati zločinac jer će ubiti ženu u koju se bude iskreno zaljubio, a koja mu neće uzvratiti emocije na isti način. U ekspozionom dijelu drame, Nušić priprema još jedan zaplet, koji je opisivao pozorišni rad na Šekspirovom Otelu u kome je mlada glumica Mira, inače štićenica prvakinje Rajne Materić-Dolske, trebalo da odigra prvu svoju veliku pozorišnu ulogu.Dramski zaplet je suštinski motivisan emotivnim zbližavanjem Rajne Maretić-Dolske i Ivana Ivanovića, a njihovo stupanje u tu ljubavnu vezu bilo je zasnovano na potpuno suprotnim pretpostavkama. Ivanović je romantični fatalist i potpuni privrženik ideje o „velikoj ljubavi“. Dramska prvakinja smatra da su te mladićeve fatalističke pretpostavke potpuna glupost, da postoje samo u knjigama, a da u realnom životu ljubav izgleda potpuno drugačije i da je suštinski zasnovana na lažima koje daju iluziju ljubavi. Pošto je u životu doživjela razočaranje u ljubav, prestala je da vjeruje u istinska osjećanja: „Smatram je kao pozorišni komad; prvi, drugi, treći, četvrti i najviše peti čin i zavesa se spušta?“[15] Upravo zato što Rajna Maretić-Dolska i ulazi u „ljubavnu igru“ sa Ivanovićem da bi mu dokazala kako u stvarnom životu ne postoji „iskrena ljubav“, utoliko je patnja i ljubomora ovoga mladića snažnija i suštinski postaje glavni pokretač kasnijeg njegovog počinjenog zločina. Nušić u razgranatom zapletu, kroz brojne peripetije, prikazuje se jedne strane ljubavničke veze dramske prvakinje, a sa druge strane njen mentorski rad sa mladom glumicom i štićenicom Mirom, na pripremi glumačke kreacije Dezdemone u predstavi Šekspirovog Otela.Kroz tako ukrštene brojne dramske dijaloge, Nušić priprema kulminativnu dramsku situaciju. Naročito su u tom pogledu, po Ivanovićevu ličnost, psihološki razorna dva odvojena dijaloga, jedan sa Mirom i drugi sa Rajnom. Mlada glumica Mira mu sugeriše da je njena životna predistorija bila takva da nije u stanju da stvarno voli, ali kada bi bila „kadra voleti“ njen „ideal bi bio smrt od ruke onoga koga voli“.[16] Rajna Maretić-Dolska je posebno ljutita prema svome mladom ljubavniku zato što je pretukao glumca, koji je bio njen raniji ljubavnik, tako da u afektu odlučuje da ga odbaci i tako kazni. Kulminativnu dramsku situaciju u kojoj Ivanović golim rukama davi Rajnu Maretić-Dolsku, Nušić oblikuje kao repliku srodne kulminativne dramske situacije iz Šekspirovog Otela, sa jedne strane, a sa druge strane kao fatalističku reinkarnaciju one sudbinu koja je ovome mladiću bila predodređena u romanu francuskog pisca. Tom scenom ubistva, istovremeno su u kompozicionom pogledu sjedinjeni kulminacija i rasplet ove drame sa tragičnim krajem.Kompozicija drame Žena bez srca zasnovana je na simetričnoj trodjelnoj strukturi, u kojoj središnje mjesto pripada zapletu. Važno je naglasiti da su sve tri kompozicione cjeline smještene u hirurušku kliniku. U eekspozicionom dijelu prikazan je završetak složene hirurške intervencije nakon što je pacijentu bio nožem ozlijeđen srčani mišić. Pri tome, naročito je usmjerena pažnja na to kako glavni hirurg, doktor Jakšić, razmjenjuje sa kolegama iskustva sa operacije. Do zapleta dovodi pojava pisma koje je doktor Jakšić dobio od djevojke, preminule od srčanog udara još prije tri mjeseca, a koja je sad pošto je vaskrsnula na čudesan način tražila da je doktor primi u posjetu. Iako se na prvi pogled radi o fantazmagorično-simbolističkoj sceni, vidjećemo da gošća odlično poznaje doktora još od ranije, da su bili jedno drugom velika mladalačka ljubav, ali da je ta ljubav ugašena nakon što je Jakšić otišao na školovanje u Evropu. Upokojena/vaskrsla djevojka po dolasku u posjetu, traži od doktora Jakšića da joj „vrati srce“, jer je uradio dvostruku otmicu: ukrao joj je srce prvi put onda kada je ostavio i otišao u svijet, a drugi put kad joj je nakon srčanog udara i bezuspješne reanimacije, izvadio srce iz grudi i stavio ga u staklenu činiju ispunjenu špiritusom u svojoj ordinaciji.Zaplet je zasnovan na njihovoj raspravi o „ljubavi“ i „bolu“, te o „mržnji“ i „praštanju“, a dodatno se usložnjava činjenicom da je mladić koji je bio zaljubljen u „preminulu devojku“ odlučio da izvrši samoubistvo jer nije mogao da se pomiri sa gubitkom ljubavi. Ostavljena „tajanstvena devojka“ u trenucima gorčine priznaje doktoru da je došla da se osveti muškarcu koga je voljela i koji joj je iščupao srce, te da želi da i ona njemu iščupa srce. Kroz složenu dramsku peripetiju, koja je prožeta brojnih peokretima i polemičkim raspravama između dvoje glavnih junaka, Nušić dovodi „tajanstvenu devojku“ pred spoznaju istine da je „praštanje“ sastavni dio „ljubavi“, te da je duša ona tajanstvena, božanska sila, koja nas uči da praštamo i da iznova volimo. Sve to je dodatno psihološki motivisano naučnom tezom doktora Jakšića da „psihička nega bolesnika može mnogo više da učini no svi medikamenti“.[17] Potkrepljeno je to i autentičnim svjedočenjem Jakšićevog kolege, doktora Stefanovića, o iskustvu koje je doživio u Niškoj bolnici za vrijeme Balkanskog rata, kada je teško ranjenog Ljubomira Matića, junaka iz tog rata, njegovala dobrovoljna bolničarka, iz jedne ugledne porodice. Djevojka mu je pružala toliko nježnosti i pažnje da je smrtno ranjeni vojnik, koji je lebdio između života i smrti punih šest dana, u trenucima dok je bila pored njega osjećao mnogo manje patnje. Pred samu smrt je čak pitao djevojku hoće li da bude njegova kada ozdravi, a pošto mu je djevojka odgovorila potvrdno da će biti njegova, samo da Bog da neka ozdravi, mladić je sa osmijehom na usnama preminuo na njenim rukama.Kulminativnu dramsku situaciju, Nušić prikazuje kroz suprotstavljene dijaloge doktora Jakšića i mladića samoubice, kao i doktora Jakšića i „tajanstvene devojke“ ili „žene bez srca“. Služeći se u uvjerljivoj dijaloškoj raspravi upravo istim psihološkim sredstvima, koja su učinila srećnim onoga ranjenog junaka iz Balkanskog rata dok je umirao u Niškoj bolnici na djevojačkim rukama, doktor Jakšić podstiče „tajanstvenu devojku“ da ranjenom mladiću ponudi ljubavnu nadu kako bi savladao tešku, samrtničku krizu, a pošto to djevojka prihvata, na kraju ljubav uspijeva da pobijedi mržnju koja je razarala njenu dušu i srce.U drami Žena bez srca Nušić daje i cjelovit dramski rasplet. U završnoj sceni vidimo kako se doktor Jakšić vraća na normalnu liniju života. Izdaje nalog svome pomoćniku da odnese „ono srce“ i da ga zakopa što dublje negdje u bašti, a on istovremeno oblači mantil, zatim prilazi stolu, uzima „debelu knjigu“ koju danima nije otvarao i „predaje se radu“, nastojeći da što prije zaboravi doživljeno neobično iskustvo.3.1.U kompozicionom pogledu Nušićeve „istorijske drame“ su razuđene i zasnovane na širokim ekspozicijama, na kompleksnim zapletima i višestrukim peripetijama, koje se okončavaju tragičkim kulminacijama, dok su raspleti sažeti i imaju izrazito katarzičko dejstvo. U našoj interpretaciji ukazujemo na pojedine reprezentativne primjere.U tragediji Nahod Nušić u široko zasnovanoj dramskoj ekspoziciji koja zahvata čitav prcvi čin i prikazuje boravak evropskih „plemića lutalica“, koji su boravili kao gosti na dvoru cara Dušana, a među njima i Nikifora Tarentina, koji je došao sasvim drugim poslom u Prizren, kao izaslanik imperatora Kantakuzina, da bi ugovorio sklapanje braka između Dušanove kćerke, caričice Grozdane, sa imperatorovim sinom, despotom Manojlom Peloponeskim. Iz dijaloga izaslanika Nikifora i „carevog gramatika“ Momira nagoviješteno je da srpski car i carica nisu bili spremni da kćerku udaju daleko od kuće, a posebno je važno što se naslućuje postojanje skrivene ljubavi između Momira i Grozdane. U zasebnoj dijaloškoj sceni, čiji su akteri monah Teodosije i Momir, razotkriveno je porijeklo ovoga mladića i činjenica da je odrastao i školovao se kao nahoče milošću cara Dušana. Monah Teodosije, koji je bio čuvar „Dušanove tajne“ da je otac ovoga mladića, predstavlja Momirovog poočima i sa brigom ga opominje da odmah raskine i pomisao da ljubav sa Grozdanom.Do zapleta upravo i dolazi u drugom dramskom činu kada je do kraja objelodanjena ljubav između Grozdane i Momira. S tom razlikom što Momir na svoja osjećanja gleda kao na „zločin“ i „greh“ nezahvalnog mladića, zbog čega je potpuno raspolućen i uplašen, dok je Grozdana odlučna i nepokolebljiva u svojim osjećanjima i savjetuje mladića da se ne rukovodi razlozima razuma, već da pođe za glasom srca, jer je ono „iskreniji savetnik od razuma“.[18] Pored ovoga osnovnog dramskog motiva, zaplet je dodatno usložnjen i drugim pojedinostima. Ukazujemo na prikazivanje zakonodavnih aktivnosti na srpskom dvoru sa uvjerljivom dijaloškom situacijom u kojoj je opisana rasprava o tome kakvu kaznu bi trebalo da podnesu oni koji su počinili „ljubavni greh“ iz neznanja. Na osnovu jednog primjera koji se odigrao u oblasti kesara Branka Mladenovića o ljubavnom grijehu koji su počinili brat i sestra ne znajući da su srodnici, upravo uvjerljivom Momirovom argumentacijom, uprkos tome što se protivio car Dušan, donijeto je zakonodavano rješenje da se radi o grijehu koji zaslužuje kaznu, za muškarca je to smrtna kazna, a za ženu okajavanje grijeha u manastiru. Time se u velikoj mjeri motiviše kasnija kulminativna situacija i tragični rasplet „grešne ljubavi“ između Grozdane i Momira. Važno mjesto u dramskom zapletu zauzima i djelovanje vizantijskog izaslanika Nikifora Tarentina, koji je slutio da neće dobiti povoljan odgovor na proševinu caričice Grozdane, jer je proniknuo u tajnu njene i Momirove ljubavi, tako da intenzivno spletkari među srpskom vlastelom, kako bi ih okrenuo protiv Momira, a u krajnjem slučaju i protiv njihovog cara, jer insinuira kako postoji opasnost da će Dušan podijeliti vlast sa svojim gramatikom i mladićem sumnjivog porijekla. Kada je Dušan saznao od monaha Teodosija za ljubav između Momira i Grozdane, a pogotovo kada se uvjerio da je za tu ljubav znala carica Jelena i da je podržavala, odlučuje da objelodani istinu o stvarnom Momirovom porijeklu i da na svaki način spriječi ljubavni grijeh između svoga tajnog sina i svoje kćerke. Zbog navedenog saznanja Dušan preživljava pravu psihološku dramu, uvjeren da ga to Bog kažnjava zbog počinjenog mladalačkog grijeha u ljubavi u kojoj je začet njegov tajni sin: „Bože gospode, je li to tvoja naredba, je li to tvoja volja da mi se za greh grehom svetiš? Moj sin i moja kći, moja krv. Ne, Bože, ti nisi tako nemilostiv!“[19] Upravo zato, Dušan odlučuje da pošalje Teodosija u manastir i odnese pismo u kome pozova Momirovu majku da dođe u Prizren i da ona saopšti sinu tajnu o njegovom stvarnom porijeklu. Djelovanjem srpske vlastele, a među njima posebno Vukašina Mrnjavčevića, u zapletu je oblikovana jedna posebna peripetija, u kojoj je organizovana potjera za monahom Teodosijem i u kojoj mu je ukradeno pismo, na osnovu koga Vukašin i srpska vlastelu saznaju za Dušanovu tajnu i postojanje vanbračnog sina. U dosadašnjim tumačenjima je s pravom naglašavano da je ta potjera i krađa pisma, možda i najneuvjerljiviji dio dramskog zapleta u ovome djelu, kao što je oštro kritikovana „nedolična“ slika srpskog pravoslavnog sveštenstva i srpske istorije.[20] Potjeru predvodi Marko Kraljević koji je prerušen u monaha, a Teodosija uz pomoć krčmarice Janje opijaju u krčmi „ispod Velesa“, zavode ga pjesmom igrom raspusnih ciganskih igračica i kradu mu pošiljku. U takvom nepovoljnom i nepredvidivom spletu događaja, car Dušan odlučuje da prihvati proševinu imperatora Kantakuzina, a da Momira u namjeri da mu spasi život pošalje na službu daleko od Prizrena u grčku oblast Krstopolje. Posebno su u tim dramskim momentima, upečatljive dijaloške scene u kojima Dušan razotkriva Momiru da mu je otac, a da je Grozdana njegova sestra. Pri tome, Dušan pridobija Momira da mu pomogne i da sam raskine vezu sa Grozdanom i privoli je da prihvati očevu odluku da je uda za nasljednika vizantijskog prestola. Na svemu tome je zasnovana i motivacija kulminativna situacije u kojoj Grozdana ne prihvata mladićevu argumentaciju i podstiče Momira da se otruju i da smrću krunišu svoju vjeridbu. U kratkom raspletu, koji je uslijedio nakon smrti tragično zaljubljenih mladića i djevojke, Nušić pojačava katarzičko dejstvo tako što izvodi na scenu monahinju Anu, koja nije stigla da zatekne sina u životu, a nad njegovim mrtvim tijelom oplakuje taj strašni tragični usud.U drami Tomaida oblikovana je takođe prepoznatljiva trodjelna dramska kompozicija. U razvijenoj ekspoziciji predočeno je stanje na srpskom despotskom dvoru Siniše Nemanje u gradu Trikali, ali i opšti politički ambijent u vladarskim oblastima Epira i Tesalije, zbog pobune koju je predvodila „hajdučica“ Tomaida, kćerka svrgnute despotice Ane Paleolog. Upravo zato je u centar ekspozicione pažnje Nušić postavio dvije teme, političku i ljubavnu, čime je motivisao kasniji dramski zaplet. Prikazan je despotov sastanak sa „moloskim gerondima“, tj. predstavnicima pobunjenog naroda u tim oblastima, čime je razjašnjen politički kontekst budućih događaja. Sa druge strane, otvoren je ljubavi zaplet kroz pokušaj atentata na srpskog despota koji je namjeravao da izvrši jedan od njegovih najpouzdanijih tjelohranitelja. Tog nesarećnog mladića je upravo despot poslao u misiju pregovaranja sa Tomaidom, a on je opsjednut njenom ljepotom pristao da pređe na stranu odmetnika i okrene se protiv svoga gospodara. Atentator Dmitar u razgovoru sa despotom Sinišom priznaje svoju izdajničku namjeru i govori o opčinjavajućoj, božanskoj ljepoti odmetnute djevojke. Sve to podstiče srpskog despota da se sam uvjeri u te priče i prerušen tajno odlazi u odmetnički logor.Do dramskog zapleta dolazi upravo u drugom činu kada je prerušeni despot došao u hajdučki logor i susreo se sa Tomaidom. Uprkos opravdanim zamjerkama u dosadašnjim tumačenjima ove Nušićeve drame da je psihološka motivacija ovoga događaja prilično neuvjerljiva, jasno je da se iz tog susreta rađa obostrana ljubav na „prvi pogled“, iz koje će proisteći sve kasnije bitne dramske pojedinosti. Interesantno je naglasiti da Nušić čitavom tom romantičnom ljubavnom zapletu, pridodaje i idiličnu sliku hajduka koji pjevaju i igraju, slaveći „slobodu Molosije“. U razvijenoj dramskoj sceni, koja je svakako najupečatljivija u čitavoj drami, kroz dijalog despota Siniše i hajdučice Tomaide, u kome se upoređuje snaga mržnje i snaga ljubavi, razotkrivena je metafizička snaga emocija jer na njima počiva „blagoslov Božji“. Na osnovu toga, despot Siniša moli Tomaidu da ga „naoruža ljubavlju“, koja će mu podariti tu nadnaravnu moć: „Naoružaj me ljubavlju, pa išti da razorim kamene planine; da bujne reke ustavim, oblake mutne da ometem i živu munju da zarobim. Išti, učiniću!“[21] U ljubavnom zanosu, Tomaida priznaje da ne želi presto, na njega čeka njen brat Nikifor, a jedina joj je želja da pođu zajedno u „čarobnu Etoliju“ i tamo na morskoj obali, „skriveni od sveta i od zavisti, uz šum i riku morskih valova“, odaju se „divljoj ljubavi“.[22] Na kraju ove dramske scene, osmišljen je i Sinišin intrigantski plan da se Tomaida preruši u plesačicu i tajno dođe na despotov dvor kako bi izvršila atentat na „krvnika“ svoga naroda, a zapravo kako bi razotkrila stvarnu istinu o tome ko je čovjek u koga se tako snažno zaljubila.Treći dramski čin predstavlja prikaz kulminativne situacije u kojoj se odigrava scena „prepoznavanja“. Kada se kao igračica približila despotu da bi je darovao, te kada se „susreo“ njen pogled sa očima srpskog vladara, Tomaida postaje svjesna da je upravo to onaj prerušeni posjetilac u koga se snažno zaljubila i umjesto da potegne skriveni nož i ubije ga pada u njegov zagrljaj. Važno je naglasiti ovom prilikom da Nušić kulminativnu scenu opisuje u formi prozne didaskalije: „Kad se despot sagao da je poljubi, sretne s e s njegovim pogledom i pozna u despotu svoga ljubavnika. Nastaje jedna duga i nema scena. Gleda ga u oči i ruka, kojom je zamahnula, malaksava joj, te je lagano spušta sve dok ne takne pod te ispušta nož. Istovremeno i izraz se njenoga lica preobražava, divljina iščezava, a javlja blagost i vraća joj se lepota“.[23]Odmah nakon toga, uslijedio je efikasan dramski rasplet, koji objelodanjuje despot Siniša riječima: „Ovaj poljubac izmirio je krvnike. U mom je naručju – Tomaida!“[24] Time je stvorena pretpostavka za stvaranje slobodne Epirske Despotovine a srpski despot Siniša, „namesnik cara Stefana Dušana“, da se proglasi za vladara Simeona Uroša Paleologa, „penjući na presto kraj sebe suprugu Tomaidu, kćer despotice Ane Epirske“.[25]U drami Kneginja od Tribala kompozicija je zasnovana na odsustvu ekspozicije i direktnom uvođenju u složeni zaplet koji je prožet nizom neočekivanih peripetija, a završava se snažnom kulminativnom scenom. Nakon toga slijedi rasplet, koji je neposredno proistekao iz te kulminativne scene, a ima formu epiloga u kome je predočena sloboda Kroje, ali i tragično samoubistvo glavne junakinje.Dramska ekspozicija je izostavljena i direktno smo uvedeni u zaplet zasnovan na prikazu opsade grada Kroje. Međutim, tokom čitavog prvog čina, Nušić pored oblikovanja opšte atmosfere, kroz više dijaloških scena koje vode gospodar Zaharije Gropa, Jovan Strez, kao i kapetani Petar Emanuelo, Petar Perlat, Vladenije Đurica, Ivo Bojinović, predočava retrospektivu onih događaja koji su prethodili opsadi grada. Saznajemo da je razlog Mozovog odmetanja i napada na Kroju bila ljepota kneginje Marije, markize od Tribala, koja mu nije uzvratila ljubav, već se udala za kneza Brana, gospodara Kroje. Istovremeno se dešava i smrtno ranjavanje kneza Brana, što dodatno usložnjava odbranu grada. Zaplet je dodatno usložnjen izdajom kapetana Vladenija Đurice, kao i kasnijim saznanjem da je on smrtno ranio kneza Branu, te da je i Đuricina izdaja motivisana snažnim emocijama koje je tajno gajio prema kneginji od Tribala. Zbog svega toga, kroz oblikovanje lika čudaka, mudraca i vidovljaka, starog Tola, Nušić razvija tezu o „ukletoj ženskoj lepoti“ kao izvoru mržnje i tragizma. „Ženska ljepota se objelodanjuje kao kazna, ženin osmijeh kao zločin, bezumna ljubav rađa bezumnu mržnju, a mržnja izdaju i neslogu“.[26] Drugi čin okončan je fingiranom kulminativnom scenom u kojoj je umjesto muža na dvoboj sa Mozom otišla sama kneginja Marija. Nakon prepoznavanja, u napetom razgovoru u kojem raspravljaju o ljubavi i mržnji, o izdaji i osveti, o slobodi i smrti, Moz priznaje Mariji da je i voli sad „možda više no ikad dosad!“,[27] te da je spreman za jedan njen osmjeh učiniti sve što želi.Nakon toga se u trećem činu odigravaju i druge peripetije, poput izdaje kapetana Vladenija Đurice, kao i skorog poraza i predloga branilaca Kroje da kneginja Marija objavi „časnu predaju“. Svjesna da je i bez prave svoje krivice dovela u pitanje opstanak grada, Marija odlučuje da ode na pregovore sa Mozom. U kulminativnoj sceni Marija izjavljuje zavojevaču da ga voli i traži od njega da pređe na stranu branilaca Kroje i razbije vojsku odmetnika. Moz prihvata taj uslov i Kroja uspijeva da se odbrani. Nušić koristi elemente šekspirovske dramaturgije i kroz oglašavanje duha kneza Brana, a zapravo se radilo o glasu starca Tola, oblikuje snažnu moralnu dramu i kajanje kneginje Marije. Ta moralna drama dodatno je usložnjena i Tolovim kazivanjem narodnog predanja o braći Mrnjavčevićima i zidanju grada Skadra, opjevanog i u našoj epskoj pjesmi, kada je u temelje uzidana mlada i lijepa Gojkovica. Zato odmah po stizanju te radosne vijesti oslobođenja/odbrane Kroje, kneginja marija izvršava samoubistvo, tako što se strmoglavila u ponor sa gradskih zidina, potpuno svjesna da je njena smrt cijena te pobjede.Kompozicija drame Velika nedelja zasnovana je na razvijenoj ekspoziciji, koja obuhvata čitav prvi čin i ukazuje na novi napad austrijske vojske na Srbiju u jesen 1915. godine. Drugi čin predstavlja dramski zaplet a središnji događaji odigravaju se u povlačenju srpske vojske i naroda preko Albanije. Treći čin predstavlja dramski rasplet i prikaz pobjede srpske vojske i povratak izbjeglog naroda u domovinu. Uvodne dramske scene smještene u domaćinsku kuću Miloševića, iz sela u okolini Beograda, razotkrivaju atmosferu neizvjesnosti i straha zbog glasina o snažnom napadu neprijatelja i prinudnom povlačenju srpske vojske. Ukazano je na činjenicu da je najveći dio muškaraca bio mobilisan, a da su za mladiće koji su bili stariji maloljetnici vlasti izdale naredbu da krenu u zajedno sa srpskom vojskom u povlačenje, zbog bojazni da će ih neprijatelj kasnije mobilisati i poslati u borbu protiv sopstvenog naroda. U narodu je još uvijek tinjala nada da će napad biti odbijen, onako kako je srpska vojska pobjedila prethodne godine u bitkama na Ceru i na Kolubari. Stariji ukućani su se uprkos svim strahovima i opasnostima opirali napuštanju rodne kuće i fatalističkoj spremnosti da radije poginu na ognjištu nego da ga napuste. Naročito je istrajna u tome majka Joka iz kuće Miloševića, koja odbija svaku pomisao na izbjeglištvo, smatrajući svojom zavjetnom dužnošću da sačuva porodični dom ili da pogine u njemu: „Kuća je draga k'o najbliži što je drag. Teško mi je odvojiti se, teška mi je... Tu sam se dovela, tu rađala, tu negovala, tu bone gledala i prezdravljala ih, tu pridržala sveću onima koji su umirali. Vidiš ovu ikonu... ovu sofru, ovaj krčag... ove verige... sve, sve, svaka stvarka, sve mi je drago, sve je vezano za mene, od svega treba da se rastanem“.[28] U prvom činu je nagoviješten ljubavni zaplet između mladića Ivana i djevojke Rose, sirotice i usvojenice u domu Miloševića.Dramski zaplet dominantno je smješten u drugi dramski čin, a zasnovan je na brojnim masovnim scenama prikaza izbjeglica koji su stradali u povlačenju preko zaleđenih albanskih planina. Prisutne su slike umrlih, izgladnjelih i smrznutih, majki, djece, staraca, vojnika, ali i opšte beznađe koje je ovladalo među njima i potpuni pesimizam i apokaliptička slutnja smrti. U središte dramske pažnje stavljena je sudbina vojnika Radoja, njegovog sina Zorana, kao i Rose koja je pošla u povlačenje samo zato da bi se brinula o dječaku, inače je namjeravala da ostane u kući sa pomajkom Jokom. Nušić svom ratnom zapletu daje dodatnu dimenziju tako što pokazuje kako je iznemogli Radoje bio zadivljen Rosinom istrajnošću i brigom za njegovim sinom. Pri tome joj ispovijeda svoju životnu sudbinu, obilježenu tragičnom bolešću i smrću njegove supruge Stanke, tako da je ostao udovac sa sinom, koji je odrastao pored svoje bake. Radoje u tim trenucima izjavljuje djevojci Rosi i namjeru da je zaprosi ako se srećno vrate kući iz rata. Nagoviješteno ljubavno rivalstvo između rođene braće ipak neće dobiti u kasnijoj dramskoj peripetiji ozbiljniji sukob. U trećem dramskom činu Nušić pribjegava neobičnom rješenju. Prikazan je kraj rata, pobjeda srpske vojske i povratak izbjeglica u Srbiju. Nominalno se na opštem ili na istorijskom planu radi o raspletu ratnih zbivanja, ali se na privatnom planu odigrava kulminativna scena susreta braće Radoja i Ivana. Stariji brat se vraća teško bolestan iz rata, a uz to i kao teški ratni invalid, „bez jedne noge“ i sa dvije medalje na grudima. Mlađi brat je čitav rat proveo kao odmetnik u okolnim planinama, boreći se protiv okupatora, a bio je neposredni svjedok majčine smrti na porodičnom ognjištu. Pri tom je je bio prinuđen da sopstvenim rukama sahrani majku u razrušenoj kući. Kulminativna scena obuhvata dva dramska dijaloga. Akteri prvog dijaloga su jedan starac, izbjeglica povratnik na putu prema rodnom selu, kao i Radoje koji se upravo vratio na rodno kućište. Starac razborito i mudro savjetuje Radoju da je dužnost starijih da ne staju na put „tuđoj sreći“, onima što moraju i što treba da žive. Akteri drugog dijaloga su Radoje i njegov mlađi brat Ivan, a nakon početnih replika prključuje im se i Rosa, u kojem stariji brat saopštava mlađem bratu da treba da se oženi djevojkom Rosom i da u njihovom braku vidi obnavljanje gotovo ugašene i razorene porodice.U dramskom raspletu koji je prožet ambivalentnim osjećanjima, Ivanovom i Rosinom srećom, ali i Radojevim beznađem, oglašava se crkveno klepalo, iako nije bila „velika nedelja“, jer su zvono opljačkali okupatori. Zvuk klepala je simbolički označio rađanje obnovljenog života na zgarištu stradalog naroda, ali i patnju koja ga čega u narednim godinama.4.0.U „malim komadima“ ili kratkim dramskim tekstovima, Nušić uglavnom zaplete tematizuje na stvarnim ili izmišljenim istorijskim događajima ili istorijskim ličnostima, dok u pojedinim primjerima problematizuje i porodične nesporazume i pojave iz građanskog života. Najdublje se vraća u prošlost, u razdoblje iz naše nacionalne istorije srednjeg vijeka, u komadu „Rastko Nemanjić“, u kojem prikazuje poznati događaj odlaska princa Save Nemanjića u Svetu Goru i zamonašenja u manastiru Svetog Pantelejmona. U komadu „Danak u krvi“ prikazuje tragični obred uzimanja srpske djece u janjičare u doba turske uprave srpskim zemljama. U uvodnoj didaskaliji je naznačeno da se „radnja se dešava u prvoj polovini šesnaestog vijeka, u Dubravama kraj Stoca, u Hercegovini“.[29] U komadu „Knez od Semberije“ prikazuje stvarni događaj sa početka devetnaestog vijeka i način na koji je glasoviti srpski knez Ivan Knežević iz Bijeljine, „otkupljivao“ srpsko roblje od turskog velikaša Kulin kapetana. Osnovna tematska ravan komada i idejni motiv o naglašenom „dobročinstvu“ semberskog kneza Ivana Kneževića, preuzeta je iz epske pjesme Filipa Višnjića „Knez Ivan Knežević“, koju je u Sremu zapisao Vuk Karadžić 1815. godine. U pojedinim književnoistorijskim ogledima (najprije Vladimira Ćorovića, a zatim i Slavice Dejanović), ukazano je i na postojanje jedne pjesme Sime Milutinovića Sarajlije, „Semberac ili vrlost i nadežda Bošnika“ (1844), koja je bila posvećena ovoj ličnosti.[30] U komadu „Hadži Loja“ tematizovana je pobuna sarajevskog muslimanskog velikaša protiv austrijske okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine. U komadu „Tuđinče“ zaplet je zasnovan na tragičnim događajima iz Velikog rata, a prikazuje povratak muža iz rata nakon četiri godine izbivanja iz porodičnog doma. U međuvremenu njegovu suprugu je silovao jedan švapski vojnik, koga je pri tome ubila u samoodbrani i zakopala u trapu, ali je ostala trudna i rodila neželjeno dijete. U trenutku povratka kući, vojnika dočekuje supruga i trogodišni dječak, što izaziva čitav niz dramatičnih saznanja i iskušenja, ali se na kraju sve završava na najbolji način, a vojnik prihvata „tuđinče“ kao svoga sina. U komadu “Greh za greh“ zaplet je smješten u porodični život jedne građanske prodice, a zasnovan je na prikrivanju bračnog nevjerstva. Otac je morao da laže za kćerku i pred zetom prikriva njeno nevjerstvo, kao kaznu za počinjeni prethodni „greh“ kada je kćerku natjerao da se uda za neželjenog starijeg muškarca, a ne za mladića u koga je bila zaljubljena.4.1.Nušićev dramski postupak u „malim komadima“ je specifičan i proistekao je iz naglašene sažetosti zapleta, svođenja događaja na što manji broj dramskih situacija, kao i na mali broj književnih junaka koji se pojavljuju na sceni. Nasuprot tome, važnu ulogu u ravni scenske ambijentacije dobijaju prozne didaskalije, kao i tzv. „nemušte replike“ u kojima se kroz opis gesti i mimike junaka razotkrivaju njihova unutrašnja preživljavanja. U komadu „Knez od Semberije“ uvodna prozna didaskalija, koja je data odmah ispod kataloga junaka, razotkriva bogatstvo i ugled porodice iz koga je poticao glavni junak, knez Ivan Knežević, ali i neposrednost tog domaćinstva, okrenutost izvornom narodnom životu i bliskost sa običnim narodom, što je ovu kneževsku porodicu činilo omiljenom među srpskim narodom u čitavoj Semberiji. Nušić u jednoj od proznih didaskalija naglašava da se knez Ivo od običnog naroda odvajao samo po bogatom odijelu, koje ovdje ima važnu značenjsku ulogu i predočava slavnu prošlost srpskog naroda na ovim prostorima, kao i ulogu koju su istoriju kneževske/velikaške porodice imale u očuvanju identiteta tog naroda: „Na knezu plavetne čohane čakšire, đečerme sve zlatom okićene, u zlatu sijaju dva srebrna pištolja i nož, o bedrima bogata sablja, na nogama crvene čizme. Vrh svega ogrnut ćurkom“.[31] U ovome komadu prozne didaskalije imaju važnu ulogu i u prikazivanju kulminativne dramske scene u kojoj knez Ivo daje za otkup srpskog roblja sve što je imao, a na kraju i ono što mu je bilo najvrednije „srebrno kandilo i bogatu ikonu, svu srebrom optočenu“. Nakon toga je i smrt Ivanove majke Boje detaljno prikazana kroz proznu didaskaliju: „Posreće i pada na kolena, pa se krsti triput i, grcajući, nasloni usta da celiva ikonu koja leži na ćurku, ali ne diže više glavu sa ikone“.[32] Time je bez sumnje naglašen značaj vjerske, pravoslavne dimenzije, u identitetu srpskog naroda.Najrazvijenije prozne didaskalije Nušić je dao u komadu Hadži Loja, naročito u ravni „nemuštih replika“, kojima se predočava fizički izgled, a zatim se dubinski ponire u psihološku motivaciju govora i postupaka glavnog, kao i drugih junaka ovoga djela. U uvodnoj proznoj didaskaliji data je izrazita realistička scenska ambijentacija i prikaz unutrašnjosti Gazi Husref-begove džamije u Sarajevu: „Pod zastrt prostranim ćilimovima i malim sidžadetima, na kojima se klanja. Zidovi goli svijaju se u pod a po njima, na uramljenim tablama, ispisi iz Korana. O svodu visi nekoliko kandila. U levom je ćošku predikaonica sa malim krovom i tankim basamacima, a u desnom vrata koja s polja vode i o koja visi debelo perde“.[33] Nakon toga je data prozna didaskalija u kojoj je detaljno opisan fizički izgled glavnog junaka: „Hadži Loja je ogrnut ćurkom, u silavu mu pištolji, a u ruci puška kremenjača. On je golema ljudina, krupna rasta a koštunjava lica i buljavih očiju. Popala ga proseda bradurina a kroz razdrljenu košulju vidi mu se runo na grudima“.[34]Izrazito razvijenu proznu didaskaliju pronalazimo u uvodu komada Danak u krvi, u kojoj je opisan seoski ambijent i mala kamena seoska crkva, a didaskalije koje imaju ulogu „nemuštih replika“ naročito dolaze do izražaja u prikazu glavnik dramskih aktera, poput oca Serafima, kneza Sima, momka Jova, zatim majki Mare, Joke i naročito Rose, čiju su djeci namjeravali da uzmu u „danku u krvi“, ali i turskih glavara, poput Daut-age i janjičara Ibiša. Prozni zapisi imaju naglašenu motivaocionu ulogu i u prikazivanju glavne dramske scene u kojoj majka Rosa brani turskim vojnicima da joj uzmu dijete, te u kojoj janjičar Ibiš, koji je i sam odveden u nekom ranijem „danku u krvi“ iz istoga rodnoga kraja, čak i iz iste porodice, odlučuje da ubije dijete i tako ga „spasi“ od janjičarske sudbine. U obliku proznih didaskalija snažno je psihološki motivisan razorni bol majke poginulog djeteta, nakon koga je uslijedila i gorka replika/poruka turskim zavojevačima da je dječak samo njen: „Sad je moj! Čujte vi, vuci, sad je samo moj! Grob mi ne možete uzeti. Sad je moj“.[35]4.2.Upravo zbog postupka kompozicionog sažimanja, Nušićevi dramski komadi imaju naročito svedene ekspozicije i rasplete, tako da je sve u suštini podređeno oblikovanju kulminativne dramske situacije. Važno je naglasiti činjenicu da su ponekad te svedene ekspozicije umjetnički veoma efektne. Navodimo primjer iz komada Danak u krvi gdje su prikazana „tri nadgrobna spomenika i tri nesrećne majke sa obogaljenom djecom, koju su same unakazile u nadi da će ih tako spasiti od turskog „danka u krvi“ i janjičara koji su upravo bili stigli u njihovo selo da kupe ovaj krvavi harač. Iza te naglašene slike nesrećnih majki i djece, dominiraju crkvena vrata, iznutra se čuje molitvena pjesma, a Nušić svemu tome u daljini pridodaje sliku hercegovačkog sela rasutog po kamenim planinskim obroncima.Kompozicionu dominaciju kulminativnih situacija, prepoznajemo u svim Nušićevim dramskim komadima, ali je to najizrazitije ostvareno u Knezu od Semberije, Hadži Loji, Tuđinče i Danku u krvi.U komadu Knez od Semberije akteri kulminativne situacije su knez Ivo od Semberije i Kulin kapetan, a dijalog se zasniva na pregovaranju oko otkupa srpskog roblja koje je pokupio turski nasilnih sa svojom vojskom prilikom jedne od pohara Jadra i Podrinja u vrijeme Karađorđeve bune. Knez Ivo smatra za svoju veliku sramotu da srpsko roblje bude provedeno preko njegove oblasti, a da ga ne otkupi, a Kulin kapetan, kao turski velikaš, u tome vidi priliku da se obogati tim što skupljim otkupom. Nušić te pregovore prikazuje kroz gradaciju otkupnog uloga koji je davao knez Ivo samo da bi uspio da zadovolji nezajažljivog turskog velikaša. Najprije daje sav sopstveni novac, kao i nešto novca što je sakupio od naroda, a zatim i njegova majka Boja daje svoje niske dukata, nakon toga Ivo daje i „dvije njive međaškinje u Dvorovima“, ali to nije bilo dovoljno, tako da je Ivo bio prinuđen da ponudi i najveću porodičnu vrijednost, pravu relikviju koja je obilježavala krsno ime i kućnu slavu, u srebro optočeno kandilo i ikonu. Nakon toga se srce majke Boje rasprsnulo grleći posljednji put na grudima kućnu ikonu, a napokon se tom žrtvom zadovoljava pohlepa gramzivog velikaša.U komadu HadžiLoja kulminativna situacija je neobična po tome što se sam vojnički okršaj između austrijske vojske i pobunjenika, predvođenih Hadži-Lojom, odigrava neposredno na sceni. U dosadašnjim čitanjima ovoga komada naglašeno je kako je Nušić u prikazu konkretnog istorijskog događaja bio „prozvoljan i isključiv, podređen jedino svojim rodoljubivim idejama i srpskoj propagandi“.[36] Međutim, nezavisno od ovoga stava, važno je imati u vidu da je čitav finalni događaj psihološki dobro motivisan čitanjem „proglasa“ austrijskog generala Filipovića i negativnim komentarima pobunjenika, koji ne vjeruju u obećanja oputarora, među kojima se pored muslimana nalaze i Srbi pravoslavne vjere (Simo Sokolović, Risto Bujak), ali i katolici (Grgo Šišić). Nušić namjerno potencira navedenu činjenicu da bi pokazao kako su bile besmilene sve razmirice i sukobi „tri vjere“ u prošlosti, a sad im je, kad su se izmirili, preostalo samo da zajedno izginu. Opkoljeni u džamiji, pobunjenici ginu od austrijskih kuršuma, a posljednji među njima i Hadži Loja sa uvjerenjem da „sve tri srpske vjere znaju da se pomole Bogu u jedan glas“ i fatalističkom slutnjom da je to pogrebna pjesma kojom se „sahranjuje otadžbina“.[37]Kulminativna situacija u komadu Danak u krvi uslovljena je grčevitom borbom majke da spasi dijete od Turaka, a sve to u jednom od janjičara budi sjećanje na tragično iskustvo kada je i sam kao dječak odveden iz istoga zavičaja. Tragedija majke je utoliko veća što potiče iz porodice koja je biološki potpuno uništena prethodnim turskim uzimanjem danka u krvi, tako da joj je preostali sin bio jedina nada u opstanak i obnovu kućnog ognjišta. Otuda u trenucima rastrojstva Ibiš aga ubija tog nesrećnog dječaka, a majčinska reakcija je prožeta ambivalentim osjećanjima, podjednako osjeća mržnju prema ubici, ali i neko neobjašnjivo razumijevanje za njegov postupak, jer je u svome bolu i nemoći svjesna da joj je ostao bar grob njenog djeteta, ako već nije bila sposobna da ga živoga spasi od nasilnika.U dramskom smislu najuspješniju kulminativnu situaciju Nušić postiže u komadu Tuđinče, kada je povratnik iz rata burno reagovao pošto je u kući zatekao dijete koje je dobila njegova supruga u tim strašnim godinama njegovog odsustvovanja. Zatražio je od supruge da odmah napusti kuću, zajedno sa svojim sinom, trogodišnjim dječakom, ali do naglog preokreta dolazi onoga trenutka kada je saznao da je supruga bila žrtva silovanja austrijskog vojnika, da ga je braneći se od tog nasilja ubila tom prilikom, ali da je ostala trudna i kasnije rodila to neželjeno dijete. Milun se gorko kaje zbog impulsivne reakcije, oprašta supruzi svjestan da ona nije počinila grijeh, da je žrtva jednog strašnog usuda, da je stradalnica bez krivice, a dječaka prihvata kao svoga rođenog sina. Već je naglašena dobra „psihološka motivacija“ovoga kulminativnog događaja, kao i to da je ovu dramsku obradu „teme o silovanoj djevojci od strane neprijateljskog vojnika“, Nušić prethodno obradio u osamnaestom poglavlju, pod naslovom „Roman jednog devojčeta“, memoarske knjige Devetsko petnaesta, s tom razlikom što je „u jednočinki žrtva udata žena“.[38]5.0.Možemo da zaključimo da je Nušić kao dramski pisac izrazito kreativan i na tematskom i na planu dramskih postupaka. Obuhvatio je u komadima iz građanskog života brojne društvene probleme svoga vremena, kao što su bračna nevjerstva, protivurječan život umjetnika, nezaslužena činovnička napredovanja, te neiscrpna čaršijska ogovaranja koja su unosila zlu krv u javni i privatni život toga društva, sklapanje brakova bez ljubavi i ugovaranje miraza kao trgovačkih poslova i sl. U istorijskim komadima dolaze do izražaja događaji zasnovani na legendarnim predstavama, kao i na stvarnim događajima i ličnostima, važnim za razumijevanje nacionalne prošlosti od srednjega vijeka do 19. stoljeća. Uvijek se u središtu dramskih zapleta nalazi tragična sudbina jedinke, koja je uslovljena ličnom ambicijom ili sudbinskom krivicom, a utemeljena je na dubokim etičkim lomovima i nesporazumima. U tipološko-žanrovskoj ravni prepoznatljiva je naglašena hibridnost dramskih vrsta, dok je na planu dramskog postupka Nušić pokazivao znatnu vještinu gradnje kompleksnih zapleta u kojima su najveću ulogu imale razvijene ekspozicije i kulminativne dramske situacije. Uprkos tome što kao dramski pisac nije dostigao onu vrstu umjetničke kreativnosti koju je postigao kao komediograf, Nušićeve „velike drame“ i „mali komadi“ imaju znatnu književnoistorijsku ulogu u stvaranju srpske drame na kraju 19. i u početnim decenijama 20. vijeka.
[1]Milan Đoković, “Dramatičar“, Branislav Nušić, Nolit, Beograd, 1964, str. 246-247. [2]Branislav Nušić, Mediografija, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga dvanaesta, prir. Raško V. Jovanović i Dejan Jaćimović, Prosveta, Beograd, 2006, str. 461-462. [3]Slavica Dejanović, „Klasifikacija Nušićevih dramskih dela“, Branislav Nušić – srpski pisac, Filozofski fakultet, Kosovska Mitrovica, 2015, str. 147-148. [4]Josip Lešić, Branislav Nušić – život i djelo, Sterijino pozorje-Matica srpska, Novi Sad, 1989, str. 101. [5]Milan Đoković, nav. djelo, str. 253. [6]Branislav Nušić, Pučina, Sabrana dela Branislava Nušića, šesnaesta knjiga, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966, str. 246. [7]Branislav Nušić, Žena bez srca, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga sedamnaesta, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966, str. 152. [8]Branislav Nušić, Nahod, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga četvrta, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966, str. 8.
[9]Branislav Nušić, Kneginja od Tribala, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga šesnaesta, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966, str. 137. [10]Branislav Nušić, Tako je moralo biti, Sabrana dela Branislava Nušića, druga knjiga, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966, str. 249. [11]Velibor Gligorić, „Branislav Nušić“, Branislav Nušić, izbor i redakciju izvršio Slobodan Ž. Marković, Zavod za udžbenike, Beograd, 1965, str. 225. [12]Branislav Nušić, Jesenja kiša, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga šesta, priredio Raško V. Jovanović, Prosveta, Beograd, 2006, str. 268. [13]Isto, str. 309. [14]Branislav Nušić, Knjiga druga, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga šesta, priredio Raško V. Jovanović, Prosveta, Beograd, 2006, str. 314. [15]Isto, str. 331. [16]Isto, str. 245. [17]Branislav Nušić, Žena bez srca, na. djelo, str. 182. [18]Branislav Nušić, Nahod, nav. djelo, str. 37. [19]Isto, str. 58. [20]Josip lešić, nav. djelo, str. 195. [21]Branislav Nušić, Tomaida, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga sedamnaesta, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966, str. 256. [22]Isto, str. 262. [23]Isto, str. 284. [24]Isto, str. 284. [25]Isto, str. 288. [26]Josip Lešić, nav. djelo, str. 198. [27]Branislav Nušić, Kneginja od Tribala, nav. djelo, str. 181. [28]Branislav Nušić, Velika nedelja, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga sedma, Prosveta, Beograd, 2006, str. 227. [29]Branislav Nušić, Danak u krvi, Sabrana dela Branislava Nušića, peta knjiga, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966, 316. [30]Slavica Dejanović, nav. djelo, str. 256. [31]Branislav Nušić, Knez od Semberije, Sabrana dela Branislava Nušića, peta knjiga, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966, str. 253. [32]Isto, str. 264. [33]Branislav Nušić, Hadži Lojo, Sabrana dela Branislava Nušića, peta knjiga, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966, str. 269. [34]Isto, str. 269. [35]Branislav Nušić, Danak u krvi, nav. djelo, str. 335. [36]Josip Lešić, Branislav Nušić – život i djelo, Sterijono pozorje-Matica srpska, Novi Sad, 1989, str. 146. [37]Branislav Nušić, Hadži Loja, nav. djelo, str. 285. PODELITE OVAJ TEKST NA:   
|
2024 © Književna radionica "Kordun"   |