detalj slike: KRK Art dizajn

KROZ NUŠIĆEV

HUMORISTIČKO-SATIRIČNI FELjTON

BEN AKIBA

Prof. dr Goran M. Maksimović

1.0.U humorističko-satiričkom feljtonu Ben Akiba, Nušić je od 1905. do 1910. godine napisao više od četiri stotine tekstova. U njima je sa jedne strane dao cjelovitu topografiju Beograda, a sa druge strane izrazito je angažovan i ukazuje na brojne konkretne životne i društvene specifičnosti ove gradske sredine. „Preko Politikinih stubaca, beležeći sva dnevna beogradska zbitija i ujdurme, Nušić se više no iko u našem novinarstvu sprijateljio sa širom čitalačkom publikom, onom od koje, uglavnom, i zavisi opstanak i tiraž dnevnog lista“.[1] Mogli bismo kazati da Nušić daje i jednu implicitnu putopisnu sliku rodnog grada iz prve decenije 20. vijeka od Kalemegdana, preko Terazijske česme i Cvetnog trga do Slavije, te od Dorćola do Savamale, od Palilule do Vračara, od obale Save do obale Dunava. Opisao je istaknute ulice, poput korza na Knez-Mihajlovoj promenadi, kao i lokalitete oko Saborne crkve i Narodnog pozorišta. Imenovao je brojne beogradske rijeke i rječice, neke stvarne, a neke ironično izvedene iz otpadnih i kanalizacionih voda: „Skadarlija“, „Pašonin potok“, „Zetska reka“, „Gospa-Persin potok“, „Pucerkin potok“, „Gospodin-Jevremov potok“ i sl. Važno mjesto pripada i beogradskim kafanama, kao što su „Dardaneli“, „Kolarac“, „Kasina“, kod „Londona“, a tu su i bakalnice sa živopisnim nazivima, poput onoga „Kod friške morune“ i sl.

Tematizujući na zanimljiv način brojne aspekte društvenog života sa početka 20. vijeka, Nušić je dao i čitavu jednu beskrajno živopisnu „galeriju likova“, čudaka i osobenjaka, palanačkih intriganata, zanimljivih dokoličara i dosadnih činovnika, šarolikih grupnih portreta, koji su komplementarni sa drugim njegovim djelima humorističko-satiričke provenijencije, pogotovo sa komedijama, pričama i romanima, ali i sa srodnim djelima drugim pisaca svoga vremena (Vojislav Ilić, Milorad J. Mitrović, Dragomir Brzak, Stevan Sremac, Radoje Domanović i sl.). Sve to uradio je na izrazito inventivan način, sa svom energijom jedne silne imaginacije i neponovljive moći zapažanja, tako da je tačno istaknuto kako „toj lakoći, toj plodnosti“ nije bilo „dosele para u zajedničkoj našoj književnosti“, te kako u najboljim takvim primjerima ti zapisi prerastaju u „ležerni i graciozni listić“, u svojevrsni „fantazijski feljton“.[2] U benakibovskim kozerijama moguće je prepoznati i sve one karakteristične postupke „nušićevskog smijeha, koji je izdašno koristio i u svojim komedijama: hipertrofiranje ili gomilanje jedne situacije, mane, ili jedne izgovorene rečenice (ponekad samo jedne riječi) u vodviljskom ritmu, kada se događaji vrtoglavo zapliću, a ponavljanjima uspostavlja određena komička tenzija“.[3]

1.1.Nušić prikazuje i posebnosti beogradskog života, poput posebne svečarske atmosfere u slavskim danima Svetog Nikole i Svetog Luke, kao i ugleda koji je u Beogradu imao „polaženik“ za Božić, ali i povišenu temperaturu i strasti u doba političkih izbora, kao i redovne građevinske radove i stalna prekopavanja gradskih ulica i kvartova zbog različitih „regulacija, nivelacija, kanalizacija“. Nušić opisuje i beogradske sahrane i sprovode koji su često znali da zakrče normalni saobraćaj na ulicama. Prikazuje prednosti i manjkavosti beogradskog tramvajskog saobraćaja, koji je često znao biti neuporedivo sporiji nego da pješice savladate potrebne gradske razdaljine.

Nušić nije zaboravio da kazujući o Beogradu progovori i o ružnim stranama našeg mentaliteta, koje se ispoljavaju kroz aljkavost, nemar i zaboravnost. U tom pogledu možda je najdramatičniji primjer iskazan  kroz prikaz nepoštovanja koje su Beograđani iskazivali prema svojim uglednim precima. Pri tome se to posebno odnosi na tragičnu sudbinu pjesnika Sime Milutinovića Sarajlije čiji je grob nedavno bio izgubljen baš na beogradskom groblju. Na sličan način Nušić ukazuje i na tragične sudbine nekih drugih srpskih književnika, poput Joakima Vujića, Milovana Vidakovića, Đure Jakšića, a posebno rođenog Beograđanina, pjesnika Vojislava Ilića, koji je u jednom trenutku ogorčenja „zašao po čaršiji i nudio da, za jeftine pare, proda svoj budući spomenik, ne bi li bar za života video kakvu vajdu od svojega naroda!“[4]

Nušić pokazuje da je bilo i onih svijetlih trenutaka u prošlosti kada se društvo odnosilo sa brigom i poštovanjem prema srpskim književnicima. Kao  upečatljivi primjer „te državne pažnje ili blagodejanja prema srpskim književnicima“ navodi jedan ukaz kneza Miloša od 12. maja 1859. godine, kada je urednik „Srpskih novina“ Miloš Popović bio „proizveden u čin kapetana“ samo da bi država mogla na adekvatan način da plati njegov posvećen i koristan novinarski rad. Odmah izab toga, u svom karakterističnom humorističkom stilu, Nušić naglašava da se takva praksa kasnije nije nastavila, ali da bi samo mogao da pretpostavi kako bi to izgledalo na početku dvadesetog vijeka. Možda bi Bora Stanković bio „generalštabni kapetan“, Jelena Dimitrijević „major“, a Vladimir Petković Dis „inženjerski poručnik“.[5] Na kraju ovoga razmišljanja o materijalnoj sudbini srpskih književnika, Nušić sa priličnim cinizmom ističe da je od svega onoga što je bilo u prošlosti, država „primila na sebe galantnu pažnju da o svome trošku sahranjuje književnike“, ali da oni moraju da vode računa o tome da se drže „izvesnog reda“ i da ne umiru svi u jednoj godini, kako bi se ti državni izdaci mogli ravnomjerno rasporediti. Time su, zaključuje Nušić, srpski književnici razriješeni brige oko pogreba nakon smrti, a preostalo im je onaj manji dio brige „kako će da žive pre no što se udostoje državnoga blagodejanja prilikom smrti?“[6] Na sličan način Nušić je u feljtonu pod naslovom „Na Kalemegdanu“, kroz dijalog preminulog književnika i njegove biste postavljene na Kalemegdanu, pokazao kako su se za teški socijalni status pisaca jedino brinuli „kreditori“, a pošto su im dugovi ostajali neisplaćeni praktično jedino zajmodavci nisu zaboravljali srpske književnike, ali im je samo preostajalo da dolaze do bisti svojih upokojenih dužnika i pokazuju svoje nezadovoljstvo. Nušić se u feljtonu „Književna pijaca“ poigrava i sa onim što bismo danas mogli nazvati „tržišna vrednost“ književnosti i umjetnosti uopšte, tako što ukazuje na brojne pijačarske metode prodaje književne robe zainteresovanim kupcima. Problem je što se zbog te pogubne trgovačke logike gubila umjetnička vrijednost književnosti ili što u tom ćiftinskom prebrojavanju prihoda i rashoda više niko nije ni znao šta je ona prava ili izvorna misija književnog stvaranja.

U naknadno napisanom groteskno-fantastičnom feljtonu „Jedna nebeska sednica“, koji je nastao povodom Nušićeve teške bolesti u jesen 1933. godine, prikazan je „sastanak“ umrlih srpskih književnika na nebu. Pod visokom temperaturom i na granici između života i smrti, Nušić je došao pred odškrinuta „nebeska vrata“ i tu se susreo sa okupljenim dušama brojnih srpskih književnika, od Milovana Glišića i Janka Veslinovića, Milutina Ilića, Stevana Sremca i Sime Matavulja, Dragomira Brzaka i Janka Veselinovića, preko Iva Vojnovića, Ilije Vukićevića, Svetolika Rankovića, Alekse Šantića i Milorada Mitrovića, pa sve do Bože Kneževića, Bore Stankovića i Radoja Domanovića. Na osnovu tog neočekivanog iskustva, Nušić konstatuje da su i duše srpskih pisaca na nebu ostale iste onakve kakvi su bili i kao književnici na zemlji. Na „nebeskoj sednici“ poslije duge rasprave srpski književnici odlučuju da Nušiću još nije vrijeme da umre i produžuju mu „životni mandat“ za još jednu godinu.   

1.2.Koliko je sudbina književnika bila važna za Nušićevo sagledavanje savremenog života u Beogradu na početku 20. vijeka, najbolje pokazuje zapis „Sa Sremčeve sahrane“, u kome je opisana neočekivana i tragična smrt Stevana Sremca u Sokobanji, u avgustu 1906. godine, a potom i sama „svečana“ sahrana u Beogradu, koja je ostala upamćena, između ostaloga, i po tome što govornik koji je u ime Akademije nauka trebalo da održi besjedu nije „zbog bolesti“ došao na sahranu. Na kraju su ipak uspjeli da pronađu zamjenu, pa je besjedu održao „zaboravljeni“ akademik Giga Geršić. Nušić nije u svome zapisu htio da detaljnije osvijetli ili problematizuje čitavu ovu neprijatnu situaciju, ali je poznato da je taj planirani govornik trebalo da bude Simo Matavulj i da se on zaista nije pojavio na Sremčevoj sahrani. Zvanično je to objašnjeno piščevom „iznenadnom bolešću“, što je najvjerovatnije bilo sasvim tačno, ali je beogradska čaršija jedva dočekala da od svega toga napravi aferu i dugo se spekulisalo da je Matavulj izostao iz nekih drugih razloga. Navedenu spekulaciju podstakao je neimenovani izvještač lista Politika koji je u članku „Pogreb St. Sremca“, naznačio da su na sahrani bili prisutni mnogi ugledni zvaničnici, iz reda akademika Stojan Novaković i Ljubomir Kovačević, „od književnika iz Vojvodine stigao je Laza Kostić“ i sl. Nakon toga, izvještač naglašava da je u ime Akademije nauka trebalo da govori i gosp. Simo Matavulj, ali da on nije došao. 'Ta nerazumljiva indiferentnost jednog čoveka koji je i sam pripovedač, a uz to još i predsednik Književničkog društva, načinila je vrlo neprijatan utisak na sve prisutne. Srećom g. Giga Geršić našao se odmah tu i u jednom improvizovanom sjajnom govoru ocrtao gubitak koji postiže srpski narod i srpsku literaturu smrću Stevana Sremca“.[7] O tome, između ostalih savremenika, ostavlja jedno takvo svjedočenje i Antun Gustav Matoš u poznatom eseju posvećenom Stevanu Sremcu, tako što se upravo poziva na navedeni novinski izvještaj iz Politike,povodom Sremčeve sahrane: „Nad lijesom je govorilo pet govornika, među njima Branislav Nušić i vođa nacionalista Stojan Ribarac, zaplakavši usred govora na Terazijama. U ime Akademije nauka trebao je da govori i gosp. Simo Matavulj, ali on nije došao. 'Ta nerazumljiva indiferentnost jednog čovjeka koji je i sam pripovjedač, a uz to još i predsjednik Književničkog društva, načinila je vrlo neprijatan utisak na sve prisutne'. Mjesto Matavulja govoraše čuveni pravnik i govornik Giga Geršić“.[8]  

2.0.Naglasili smo da je feljton Ben Akiba nosio značajan politički angažman i da su u brojnim zapisima osvijetljene političke strasti i sebičnosti, partokratizam i beskrajne i neplodne političke rasprave, korumpirano i nesposobno činovništvo, kao i brojne druge negativne društvene pojave. U zapisu „Posle mitinga“, Nušić kroz jedan karakterističan primjer pokazuje kako bi izgledala naša prošlost da smo se na sličan način ponašali i donosili besmislene rezolucije. U duhu političkih skupova svoga doba, Nušić dočarava miting sazvan u Orašcu 20. januara 1804. godine, kada je Karađorđe Petrović poveo srpski narod u ustanak protiv Turaka. Umjesto pokretanja bune, kako je to uradio Karađorđe u svome vremenu, u Nušićevo doba bi neki novi Karađorđe, zajedno sa svojim vođama Stanojem Glavašem, Đušom Vulićevićem, Janićijem Đurićem i drugima, donio rezoluciju, a onda bi se svi mirno i dostojanstveno razišli kućama. U kasnijim nekim Ben Akibinim zapisima, poput „Kaputa narodnog poslanika“, Nušić razobličava korumpiranost nakaradnog partokratskog političkog sistema, povezanost u interesne grupe, način na koji su organizovani politički izbori i birani narodni poslanici i sl. Karakteristični su u tom pogledu feljtonski zapisi „Narodni praznik“, „Izborni epilog“, Teški dani“ i sl. Naročito je u tom pogledu rječit feljton pod nazivom „Narodni praznik“, u kome Nušić naglašava koliko su snažan uticaj na život srpskog društva imali politički izbori. Ni Božić, ni Vaskrs, niti bilo koji drugi važan datum iz istorije srpskog naroda, nisu mogli imati toliki značaj kao „Sveti Izbori“. „Nema brate Srbina od Drine pa do Timoka i od Avale pa do Kopaonika, a da se o ovom opštenarodnom prazniku ne zaraduje od srca, kao najvećem godovnom svecu.[9] Ono što je naročito bilo različito, u odnosu na sve druge pomenute praznike, koji su trajali najviše tri dana, jeste dužina trajanja ovoga praznika. Najmanje mjesec dana su sa velikom strašću i zainteresovanošću naroda sprovođene političke agitacije, zborovi i predizborna nadmetanja vladajuće stranke i opozicije. Koliko je to sve, u krajnjem smislu, bilo besmisleno i beskorisno, jer ni jedni ni drugi nisu nudili ništa novo, niti su imali iskrenu namjeru da doprinose boljitku srpskog društva, već su samo sporovodili partijske i lične interese, Nušić najbolje pokazuje u komičnom epilogu ovoga zapisa kada naglašava da su se na kraju zborova i vladajuće pristalice i opozicionari saglašavali da je jedina razlika između jednih i drugih bila u tome što je opozicija imala „bolje govore“, a vladajuća stranka je „točila bolje vino“. Kao što nam je poznato sličnu konstataciju nešto ranije i sa mnogo više pripovjedačkog nadahnuća iznosi Radoje Domanović u alegoričnoj satiri „Mrtvo more“.

Opsjednuti strašću zborovanja i glasanja, kako je to opisano u feljtonu „Godišnji zborovi“, Srbi su smislili da u razdoblju između dvije izborne agitacije, drže brojne skupove, sabore i skupštine na kojima su usvajani izvještaji o radu različitih društava i organizacija. Navedena pojava je poprimala takve razmjere i uzimala toliko energije narodnu tako da Nušić zaključuje kako se nosi mišlju, ako jednoga dana postane ministar finansija, da „udari porez na glasanje“.[10] Izborne strasti i zagriženu političku borbu Nušić osvjetljava i u feljtonu „Monolog jedne biračke kuglice“. Jedna od čestih Nušićevih kritičkih žaoka u književnih tekstovima bila je usmjerena na „izokrenuti parlamentarizam“ u srpskoj Narodnoj skupštini i potpuno iracionalne političke odnose u javnom životu. Na sličan način je to razotkrio u feljtonu „Opstrukcija“ kroz prikazivanje fenomena „parlamentarnih opstrukcija“, koje su paralizovale cjelokupan društveni život, a sa velikom strašću su ih provodili i iz reda opozicionih i vladajućih stranaka. Navedena deskrukcija je poprimila takve razmjere da se prenijela i na život običnog svijeta, na bračne i porodične odnose, na međukomšijsku nesolidarnost, tako da je stvorila nepodnošljivu atmosferu netrpeljivosti i opšteg nerada i deskrukcije. U feljtonima „Kriza“ i „Opet kriza“, Nušić naglašava da se glavna odlika srpske unutrašnje politike mogla definisati samo jednom riječju „kriza“, jer su naše vlade toliko često padale i preživljavale različite „krize“ da bi najbolje bilo da za svako godišnje doba imamo po jednu vladu: „zimsku“, „prolećnu“, „jesenju“ i „zimsku“.

U feljtonu „Moja kandidacija“, Nušić pokazuje kako nije mogao da prihvati ponudu  jedne narodne deputacije koja je namjeravala da ga kandiduje za „narodnog poslanika“ na predstojećim izborima, jer nije imao podršku nikakvog partijskog „glavnog odbora“, a bez toga, uprkos želji naroda, tj. samih glasača, niko u Srbiji nije mogao biti izabran na političkim listama.

2.1.Jedna od tema Nušićevog Ben Akibe odnosi se na izokrenuti sistem društvenih vrijednosti i nepoželjan status obrazovanih ljudi u Srbiji i njihovu nepisanu prinudu da prikrivaju svoje diplome ako žele da pronađu posao u državnoj službi. Radi se o problemu koji je više puta aktuelizovan u srpskoj književnosti, u Glišićevim i Domanovićevim pričama, a koji je i sam Nušić obrađivao u svojim humorističko-satiričnim pričama i komedijama. Nušić ovo pitanje u feljtonu Ben Akiba problematizuje kao „Odgovor na jedan poziv“ povodom obilježavanja dvadesetpetogodišnjice završetka univerziteta. Na sličan način u zapisu „Moji drugovi ministri“, Nušić se poigrava sa prednostima koje mu je donijelo to što je svoje školovanje proveo u posljednjoj školskoj klupi, tako da je bio u poziciji da najbolje i s leđa upozna svoje školske drugove. Paradoksalno je to što su oni najgori đaci, sa „sedlastim leđima“, kako to ironično objašnjava Nušić, kasnije postajali najuticajniji političari, ministri, predsednici vlada, a samim tim su bili u prilici da donose dalekosežne odluke za sudbinu svoje države i naroda.

Izokrenuti sistem vrijednosti u srpskom društvu, Nušić predočava i u brojnim drugim feljtonskim Ben Akibinim zapisima. Karakterističan primjer pronalazimo u zapisu „Posle jedne berbe“, u kome je ukazano na besmislenu poplavu ordena i odlikovanja, tako da je to ličilo na redovnu godišnju berbu nekog voća ili povrća, a ne na izuzetno priznanje. Najveći paradoks je bio u tome što niko nije znao zašto su dodjeljivana ta priznanja, a samim tim i njihov značaj je bio potpuno obezvrijeđen. U javnosti je postojalo čvrsto uvjerenje da se „kod nas daju ordeni po knjizi krštenih, pa ko dođe na red“.[11] Jasno je da se u ovom slučaju Nušić usmjerio na više nego aktuelnu temu srpske humorističko-satiričke književnosti toga vremena, u kojoj je svakako najpoznatiji Domanovićev primjer ismijavanja simbolike „ordenja“ u alegorično-satričnoj priči „Stradija“.

U feljtonu „Kod nas je bolje“, Nušić na nesvakidašnjem primjeru iz jednog njemačkog sela, u kome se za „četiri stotine godina promenilo svega osam učitelja“, pokazuje kakav je u Srbiji bio odnos prema učiteljima i cjelokupnom nastavnom kadru u sistemu školstva. Kod nas je, naglašava Nušić, bilo upravo suprotno, tako da je „za osam godina promenjeno četiri stotine učitelja“.[12] Sama ta činjenica najbolje pokazuje koliko je to važno zanimanje u srpskom društvu toga doba bilo obezvrijeđeno i marginalizovano, podjednako na materijalnom i moralnom planu, a nastavno osoblje je posmatrano kao nužno zlo, baš onako kako je i cjelokupno školstvo posmatrano kao nepodnošljivi teret za državu.

Na sličan način, u feljtonu „Jedna obična karijera“, Nušić pokazuje kako se negativan društveni odnos prema obrazovanim ljudima, pretvarao u potpuno obesmišljavanje profesija i stručnih zanimanja, a u krajnjem slučaju i čitavog školskog sistema. Na primjeru jednog svršenog bogoslova koji nije mogao da dobije nijednu praznu parohiju, pokazao je kako se mučio mijenjajući kurseve i zanimanja, od telegrafiste, preko privrednika i prerađivača mijeka, do konačnog zanimanja poreznika, tako da je na kraju sasvim zaboravio na svoje primarno bogoslovsko obrazovanje.

Doduše, Nušić pokazuje i onu drugu stranu našeg obrazovanja, tako što ukazuje na nevolje da pored silnih obrazovanih i učenih ljudi, nije lako pronaći onoga pravoga da vam pomogne u nekim konkretnim pitanjima. U feljtonu „Svak na svome mestu“, pokazuje kako se našao u čudu kada je na molbu jednog učenog stranca, koji je želio da piše o Srbiji, pa mu je bila potrebna stručna pomoć obrazovanih ljudi, došao u poziciju da nije mogao da mu pomogne. Odbili su ga profesori istorije i književnosti, doktori medicine, sveštenici, inženjeri, oficiri, advokati i učitelji, uz izgovor da se oni manje bave tim pitanjima i da ne mogu pomoći u konkretnom slučaju.

2.2.Razotkrivanje palanačkih strasti i sebičnosti, kao jedne od pogubnih crta u mentalitetu svoga naroda, Nušić predočava u brojnim Ben Akibinim zapisima. Jedan od najkarakterističnijih nosi naslov „Laž“ i predstavlja onu silu koja „bez plamena prži, bez grmljavine ruši, bez tutnjave obara i razara“.[13] Ništa nije tako određivalo sliku „javnom mnenja“ u Beogradu kao brojne laži, koje su plasirane po prestoničkim kuloarima, a strašna presuda „šta će reći svet“, postajala je kriterijum za organizovanje i javnog i privatnog života. Radi se o tematizaciji koja je prisutna u brojnim ranijim i kasnijim Nušićevim komedijama, a suštinski dubinski ponire u ono „mrtvo more“ palanačkog mentaliteta koje su prikazivali i brojni drugi srpski pisci toga vremena, među kojima je Domanovićev primjer najizrazitiji. U feljtonu „Telegrafija bez žica“, Nušić razobličava prestoničku strast tzv. „telegrafije bez žica“ ili bolje rečeno „strasti ogovaranja“, zbog koje su čaršijske vijesti prenošene sa jednog na drugi kraj varoši brže od telegrafa. Jedna od najredovnijih dnevnopolitičkih tema u životu srpskoga društva bila je pitanje usvajanja „nove himne“. Nušić u feljtonu „Predlog za himnu“, pokazuje koliko je ta strast bila iracionalna, a pogotovo koliko je razotkrivala skorojevićevsku stranu našeg nacionalnog mentaliteta, kao i duboko uvjerenje mnogih da bi baš oni trebalo da budu pisci državne himne. U feljtonu „Reforma pravoslavnog kalendara“, Nušić pokazuje kako se jedno izrazito stručno pitanje, koje je trebalo da bude rješavano među najobrazovanijim ljudima srpskog naroda, pretvorilo u palanačkog nadgornjavanje i tjeranje strasti zbog kojih je bilo potpuno obesmišljeno.

Jedna od najistrajnijih palanačkih strasti odnosila se na prepoznavanje „ljudi sa repom“, tako da je veliki broj Nušićevih književnih junaka u komedijama i humorističko-satiričkim pričama bio upravo prepoznatljiv po tim repovima koji su se vukli iza njihovih imena, a proisticali su iz beskrajnih ogovaranja. U feljtonu „Rep“ Nušić se upravo bavi tim fenomenom i pokazuje da čovjek „prvo izvlačenje repa“ doživljava još u kolijevci, a da kroz kasniji život podjednako dobija repove koje mu drugi navuku, ali i koje sam sebi nakači što iz neznanja, a što iz nepromišljenosti i lakovjernosti.

U feljtonu „Maskenbal“, Nušić povodom jednog maskenbala koje je u Beogradu organizovalo češko društvo „Lumir“, pokazuje na sličan način kako je to uradio Vojislav Ilić u satiričnoj pjesmi „Maskenbal na Rudniku“, da je našim ljudima lako da idu na taj bal jer i ne moraju da prave posebne maske. Dovoljno je da dođu sa onim maskama koje nose čitavog života. Političari i državnici čitav život nose maske „narodnih prijatelja“, popovi masku „pobožnih ljudi“, udovice masku „čestitih žena“, supruge masku „vernih žena“ i sl. Nušić naglašava da je lijepo ovako iz prikrajka posmatrati sve te maske: „Posmatrajte ih samo kao ja, pa ćete se uveriti da je kod nas maskenbal odavna već uveden i da je celo naše društvo i ceo naš život u stvari jedan veliki maskenbal“.[14]

2.3.Omiljena tema Nušićevih Ben Akibinih paradoksa koje je pronalazio u savremenom životu beogradske prestonice, odnosila se na gradske komunalne probleme. U zapisu „Regulacija, nivelacija, kanalizacija“, Nušić naglašava da se u Beogradu u posljednjih pedeset godina „neprestano nešto meri, kopa, raskopava“, a poslovi se nikako ne završavaju. Sa ovim temama je komplementaran  i feljton „Jedna lekcija iz zemljopisa“ u kojem je Nušić pokušao da objasni koje sve rijeke i rječice teku kroz Beograd, a zatim detaljno utvrđuje gdje je izvirala rijeka Skadarlija i koje je sve pritoke upijala u sebe u svome kratkom toku. Činovnički nesporazumi, nerad i tromost carinske i poštanske administracije, prikazani su u feljtonu „Kafa sa salatom“, u kojem Nušić pokazuje kakve su ga sve nevolje snašle kada mu je tetka iz unutrašnjosti poslala na poklon jedno pečeno prase. Među komunalne probleme Nušić svrstava i neusaglašeno vrijeme na beogradskim javnim časovnicima. Posebnu specifičnost gradskih komunalnih problema pronalazimo u feljtonu „Tramvajska kola br. 63“, u kojem je pokazano kako je Nušić tramvajem putovao od Narodnog pozorišta, preko Terazija i Cvetnog trga do Slavije, toliko sporo da bi tu razdaljinu mnogo brže savladao da je krenuo pješke, nego što je krenuo gradskim prevozom. Jedan od najneobičnijih beogradskih komunalnih problema Nušić prikazuje u feljtonu „Palilulski Miloš Veliki“'. Glasoviti vajar Petar Ubavkić, na poziv države, napravio je veliku kompoziciju „Takovskog ustanka“, ali je nevolja nastala što je ovaj spomenik rađen u jednoj od učionica Palilulske osnovne škole, a toliko je ispao veliki da ga nikako nisu mogli da iznesu iz zgrade i postave na predviđeno mjesto na jednom od gradskih trgova. Nesposobnost policije i tromost policijske administracije, prikazana je u feljtonu „Policija traga“. Ben Akibi je ukraden sat, ali dok je policija na svoj način sve preduzimala da pronađe lopova, a zatim se uporno trudila da primijeni savremene policijske metode, kradljivac je uveliko prebjegao u Rumuniju. U feljtonu „Društvo za ulepšavanje“, Nušić pokazuje kako su osnivanja brojna udruženja sa ambicijom da uljepšavaju pojedine dijelove Beograda, a čiji krajnji cilj je bio da umjesto negdašnjih mirnih i jeftinih oaza života prerastu u trgovačke četvrti i mjesta koja su bila toliko skupa da u njima više nije bilo prostora za život običnih ljudi i njihovih porodica.

Jedan od najizrazitijih prestoničkih komunalnih problema odnosio se na dobijanje placeva za gradnju različitih javnih i privatnih zgrada. Nušić u feljtonu „Jedan bogat temelj“, pokazuje kako je izgledao taj „urbanistički red“ u našem glavnom gradu. Opština je olako davala iste placeve više puta za različite građevine, a pošto ih niko nije gradio ti placevi su zarastali, dok se u zemljišnjim knjigama vodilo da se na istom placu nalaze zgrade: „Umetničkog doma“, „Gimnastičkog doma“, „Velosipedskog doma“ i „Pevačkog doma“.  

2.4.Brojni Nušićevi Ben Akibini zapisi imaju dijalošku formu, a  najčešće prikazuju težak novinarski posao, pogotovo onda kada bi dobijali zadatak da naprave razgovore sa političarima o nekim aktuelnim društvenim temama. U zapisu „Moj prvi intervju“, Nušić opisuje kakve su ga sve nedaće snašle kada je trebalo da obavi razgovor sa uticajnim državnikom o velikom „zajmu“ koji je uziman pod nerazjašnjenim okolnostima. Šaljive dijaloge pronalazimo u feljtonu „Pop-oficir“ u kojem Nušić komentariše vojni ukaz u kome je jedan pop iz Lapova „proizveden za oficira“. Mnogi su to komentarisali na negativan način, ali Nušić vidi u tome i ponešto dobro jer je time „pronađen jedini put i način da se i u našu crkvu unese disciplina“.[15] Nadalje Nušić razvija ta svoja ironična razmišljanja i naglašava da bi u tom pravcu trebalo raditi dalje, tako da bi mitropolit trebalo da bude prozveden u čin generala, a vladike u pukovnike: „vladika Melentije za pešadijskog pukovnika, vladika Nikanor za konjičkog, vladika Sava za artiljerijskog, a šabački vladika Sergije za komandanta municione kolone i provijanta“.[16] Slične komične paradokse ispisane u dijaloškoj formi, Nušić prikazuje u feljtonu „Žandarmski kongres“, prilikom novinarskog izvještavanja o rezolucijama koje su donijete na skupu žandarma koji je imao za cilj da ukaže na njihov društveni položaj i da reguliše njihova prava i obaveze u odnosu prema građanima. Neki intervjui su bili komični zbog fenomena „izneverenog očekivanja“, kao što je slučaj sa feljtonom „Intervju sa golom ženom“, u kojem Nušić opisuje svoj novinarski razgovor sa baletkinjom Mis Mod Alen. Iako je njeno gostovanje u Beogradu izazvalo senzaciju zbog uloge Salome koju je igrala u „punoj golotinji“, glasovita baletkinja je u razgovoru bila veoma uzdržana i nije pokazivala ni traga od očekivane senzualnosti.

Najneobičniji razgovor Nušić prikazuje u feljtonu „Intervju sa Svetim Savom“, koji je nastao kao replika/dopuna Domanovićeve groteskno-fantastične satire „Kako se proveo Sveti Sava u Višoj ženskoj školi“. Kao što je Domanović iskoristio navedenu satiru da bi ismijavao različite negativne pojave savremenog srpskog društva, pogotovo u oblasti prosvete, ali i da bi pokazao koliko se iskvario mentalitet potomaka Svetoga Save, tako da nisu više bili dostojni lika i djela ovoga velikog svetitelja, tako je i Nušić u svom razgovoru problematizovao brojna pitanja aktuelnog srpskog školstva i nauke. Posebno je pri tome apostrofiran odnos države prema obrazovanju i neprestano smanjenje budžetskih izdavajanja za prosvetu. Nušić sa gorčinom izvještava Svetog Savu da se ona negdašnja maksima, iskazana u glasovitim Zmajevim stihovima „Dižite škole, deca vas mole“, preobrazila u nepisanu ali živu političku parolu „Zatvarajte škole, ministri finansija vas mole“.[17] Sličan problem srpskog školstva, kao i obezvređivanja lika i djela Svetog Save, Nušić iskazuje i u groteskno-fantastičnom razgovoru ostvarenom u feljtonu „Intervju sa Sinan-pašom“. Razmjena mišljenja sa turskim velikašem, koji ništa znamenito nije uradio, osim što se osramotio varvarskim spaljivanjem moštiju Svetoga Save krajem šesnaestog vijeka, prerasta u kritiku savremenog srpskog društva, koje nije poštovalo najuglednijeg svoga pretka. Najbolje se to  moglo vidjeti u spiska onih (nedostojnih) ljudi koji su bili odlikovani ordenom Svetoga Save. Na sličan način Nušić pokazuje poigravanje sa kultom Svetog Save u feljtonu „Gde je spaljen Sveti Sava“, kroz razotkrivanje besplodnih i pseudonaučnih rasprava naših istoričara o tome na kome mjestu su spaljene mošti najvećeg srpskog svetitelja i prosvetitelja. Nušić naglašava da je to toliko raspalilo strasti između pojedinih beogradskih kvartova da je „Savamala raspisala stečaj, kojim se traži jedan istorik koji bi dokazao da je Sveti Sava u Savamali spaljen“.[18]

Raznolika iskušenja novinarske profesije Nušić prikazuje i u feljtonima „Budući ljudi“, „Jedan magareći roman“ „Vojni psi“, „Žene vojnici“ i sl. u kojima raspravlja o brojnim novih civilizacijskim iskušenjima kroz koja je prolazio ljudski i životinjski rod. Odnosilo se to na nova transplataciona dostignuća savremene hirurgije, na jedno magare koje je postalo statista u pozorištu, na uvođenje dresiranih pasa u vojnu službu, na ukljućivanje žena u „vojnu službu“ i sl.  

2.5.Omiljena tematizacija Nušićevih Ben Akibinih zapisa vezana je za privatni život običnih ljudi, kao i ukrštanja privatnog i javnog života kroz osnivanje i rad različitih društava i organizacija. Odnosi se to na običaj božićnjih „polažajnika“, na rad „pevačkih društava“, „društava za zaštitu životinja“, na penzionersku sudbinu, na odlaske na banjska liječenja i odmore i sl. U feljtonu „Društvo za zaštitu životinja“, Nušić sarkastično konstatuje kako smo „zbrinuli brigu o iznemoglim starcima, zbrinuli smo brigu o svim vrstama napuštene dece, srećno smo preskočili, praveći se gluvi, radničko pitanje, i sad je sasvim na redu društvo za zaštitu životinja“.[19] Nakon toga, Nušić svoj zajedljivi smijeh oblikuje u dijaloškoj formi kroz razgovore sa papagajem, volom, jagnjetom i psom, kako bi shvatio stav životinja prema ovom humanom poduhvatu brižnih aktivista. U feljtonu „Popis stanovništva“, Nušić kao popisivač ulazi u kuće i umjesto brojnog i imovinskog stanja suočava se sa razotkrivanjem porodičnih i bračnih problema. Na primjer, jedna žena je odbijala da „popiše muža“ jer više nije željela da bude s njim u braku i vjerovala je da ako ga ne evidetira u popisnom listu, može lakše da raskine taj brak. Na drugom mjestu, muž je bio na putu, a u kući je zatekao ženinog ljubavnika, ali je bilo krajnje neprijatno da ga evidentira iako je kao popisivač imao obavezu da naznači „gde stanuje stalno (odakle je) ono lice koje se slučajno za vreme popisa zateklo ovde?“[20] U jednom od feljtona Nušić kazuje o dostignućima telefona, koje naziva „aparatima za sekiraciju“. Prikazuje strast koju su Beograđani gajili prema slavskim običajima, na Svetog Nikolu i Svetog Luku, kada je čitav grad ili slavio ili bio na slavama kod svojih komšija, prijatelja ili poznanika.

Više Nušićevih feljtona („Proleće“, „Prvi jul“, „Beli udovac“, „Jedan čudan doktor“, „Isledna komisija“ i sl.), prikazuje radost zbog buđenja proljeća, ali i brojne zdravstvene probleme koji sustižu penzionere, među kojima je reumatizam najčešći, ali začudo i mlade beogradske dame koje ne bi trebalo da imaju problema sa reumatizmom, ali intenzivno su baš u proljeće pravile planove o izboru banjskog lječilišta (Vrnjačka Banja, Sokobanja, Ribarska Banja, Marijenbad i mnoge druge), dok su njihovi muževi bili primorani da biraju novčane zavode u kojima će pod najpovoljnijim uslovima „potpisati menice“ i uzeti pozajmice za plaćanje banjskih aranžmana. Iz karakteristične nušićevske šaljive perspektive u feljtonu „Beli udovac“, pokazana je pojava „belih udovaca“, tj. usamljenih muževa čije su se žene razbježale po banjama, dok su oni sami provodili dane po Beogradu. Još neobičniji šaljivi zaplet pronalazimo u feljtonu „Jedan čudan doktor“, u kome je mladi ljekar svojim mladim i lijepim pacijentkinjama savjetovao da obavezno muževe pošalju u banje, na oporavak i liječenje, a za to vrijeme on bi se sastajao sa njima kod kuće i udešavao vanbračne ljubavne avanture. U feljtonu „Dar“ prikazano je kako je supruga iz banje donijela mužu na poklon „brkovez“, jer je željela da joj „izgleda feš“, ali je muž uočio da je brkovez upotrebljavan. Na kraju se ispostavilo se da je supruga „zamolila u banji jednog gospodina da ga proba“, kako bi bila sigurna da je odabrala najbolji model tog neobičnog muškog pomagala.[21]  

Jedna od najneobičinjih porodičnih tema iz privatnog života Beograda na početku 20. vijeka, priakazana je u feljtonu „Svešteničko pitanje“, a odnosila se na crkvenu dozvolu da se i sveštenici udovci mogu oženiti po drugi put. U feljtonu „Kuće sklone padu“, Nušić opisuje svoj rad u jednoj komisiji koja je trebalo da utvrdi koje su „kuće sklone padu“, kako bi na osnovu tog izvještaja grad krenuo u njihovu obnovu, ali je na kraju došao do zaključka da su najsklonije padu one kuće u kojima supružnici nisu bili u dobrim odnosima. Pojava kremacije ili „spaljivanja mrtvaca“ na beogradskom groblju izazvala je oprečne stavove javnosti, a Nušiću je poslužila da u feljtonu pod naslovom „Spaljivanje mrtvaca“, na šaljiv način ukaže na sve prednosti ili nedostatke ove nove pojave, ali i na brojne izmjene koje će morati biti urađene u samom crkvenom činodejstvovanju prilikom „opevanja mrtvaca“ i sl.

Nušića su čitaoci, a među njima najviše žene, optuživali da je u feljtonskim zapisima, iz pera Ben Akibe, prečesto ismijavao ženski rod i ukazivao na njihove mane i sebičnosti. Upravo zato što je bio svjestan da u tome ima i prilične istine, Nušić u feljtonu „Kako se muževi izgovaraju“, ukazuje i na jednu čestu manu muškaraca i silne načine na koji su se izgovarali da izbjegnu porodične obaveze i umjesto u kući sa ženom i djecom, večeri provode u kafanama. Likove neobičnih muških karaktera, različitih čudaka i osobenjaka, Nušić obrađuje i u brojnim drugim feljtonskim zapisima. Izdvajamo još dva karakteristična primjera iz feljtona „Sima Samac“ i „Mašina za letenje“. U prvom primjeru oblikovan je karakter gospodina Sime koji je „izigravao samca“ i tobože tražio stan za iznajmljivanje. Ko zna koliko dugo bi ta njegova skrivena strast ostala neotkrivena da nije po nevolji došao u kuću gdje je njegova tašta bila dala oglas da iznajmljuje „kvartir za samce“. U drugom primjeru se radilo o jednom profesoru zanesenjaku koji je sa velikom strašću radio na pronalasku „mašine za letenje“, tako da je potpuno zanemario porodični život i mladu suprugu. Tek kad ga je supruga ostavila i pobjegla sa drugim muškarcem, pronalazač je sthvatio šta je uradio i u rastrojstvu je polomio svoj gotovo završeni pronalazak.

U skladu sa takvim feljtonističkim opredjeljenjem da razotkriva i džangrizave muškarce, Nušić definiše i specifičan prestonički tip tzv. „muških usedelica“. U istoimenom feljtonističkom zapisu, Nušić ukazuje na razliku između „matorih momaka“ i „muških usedelica“, a zatim pokazuje da su „muške usedelice“ bile veoma slične „ženskim usedelicama“. Niko se tako rado nije družio među sobom i niko nije toliko uživao u ogovaranjima kao „muške usedelice“, a bili su prepoznatljivi po vođenju glavne riječi na prestoničkim žurevima, po plačevnim pričama o svojim tužnim i neostvarenim ljubavima, o želji da „saviju svoje gnezdo“ i sl. Izbjegavali su baš kao i „ženske usedelice“ da pričaju o tome koliko imaju godina, ali su rado pričali o književnosti i umjetnosti, a u krajnjem slučaju i o politici. Po Nušićevim saznanjima u Beogradu se toliko namnožio broj „muških usedelica“ da je među njima zaživjela „ozbiljna namera“ da „po primeru Kola srpskih sestara organizuju Kolo srpskih mladića“.[22]   

2.6.Nušić je u feljtonima kroz naočare šaljivca/kozera Ben Akibe sagledao i brojne ekonomske paradokse srpskog društva. Karakterističan je u tom pogledu feljton „Kako se namnožilo pleme akcionara“, u kome je pokazano kako se odmah nakon osnivanja „Beogradskog kreditnog zavoda“, koji je ubrzo prerastao u „Narodnu banku“, velikom brzinom u Beogradu pojavilo mnogo „kreditnih zavoda“ i „akcionarskih društvava“. Na žalost, što ih je bilo više, njihova izvorna funkcija je sve manje bila prisutna u ekonomskog životu naroda i države, a sve više su se pretvarali u pijavice čija jedina namjera je bila lično bogaćenje i bezočno pljačkanje sopstvenog naroda i države. Nušić u Ben Akibinim zapisima, a posebno je u tom pogledu karakterističan feljton „Popis stvari“, upravo zato problematizuje rad poreznika i popisivača imovine, kao i prinudnu naplatu „protestovanih menica“, onih građana koji su se olako zaduživali i trošili više nego što su zarađivali na lagodan život ili na pomodne pojave koje je stvorio malgrađanski način života. U feljtonu „Još jedna banka“, Nušić razotkriva još jedan poguban finansijski fenomen, koji je zavladao u srpskom društvu. U osnivanju banaka i kreditnih zavoda, najviše učešća su uzimali oni pojedinci koji su bili u sukobu sa zakonom, a često su zbog finansijskih malverzacija ležali u zatvoru ili su gubili posao zbog pronevjera. Među njima su bili prisutni i penzioneri sumnjivih radnih biografija, propali trgovci, nedoučeni činovnici i razni drugi problematični svijet, samo među osnivačima banaka nije bilo moguće pronaći poštene i sposobne ljude.

Ironično govoreći, jedan od najvažnijih pokretača državnog i privrednog života srpskog društva bilo je ispijanje kafa. U feljtonu „Kancelarijska kafa“, Nušić pravi klasifikaciju na tri vrste kafe: „domaća kafa“, „kafanska kafa“ i „kancelarijska kafa“, a kao najvažniju izdvaja ovu treću vrstu, tzv. „kancelarijsku kafu“. Njen značaj je došao do posebnog izražaja tek onda kada je u državnim institucijama bila zbranjena upotreba kafe i cigareta, te kad su ionako tromi i neorganizovani činovnički poslovi potpuno stali. Zbog toga je Nušić siguran da će u nekoj predstojećoj „reviziji ustava“, zasigurno „kafi naročitom odredbom biti zagarantovan opstanak u državnim nadleštvima“.[23] Posebne ekonomske i socijalne paradokse srpskog društva, Nušić sagledava u onim feljtonima gdje prikazuje štrajkove od žandarma i poštara, do različuitih drugih društvenih grupacija. U feljtonu „Popovski štrajk“, razotkriva jedan od najneobičnijih ekonomsko-socijalnih događaja, prijetnju beogradskih popova da će stupiti u štrajk zbog nagomilanih problema sa kojima se suočavala njihova profesija. Nušića iz šaljivo-kozerske perspektive posebno zanima kako će taj štrajk izgledati i ko će obavljati sahrane, vjenčanja i krštenja za to vrijeme.

2.7.Poseban segment Nušićev benakibovskih kozerija odnosi se na prikazivanje života u stranim ili susjednim zemljama, u Francuskoj, Italiji, Belgiji, Mađarskoj, Persiji, Rusiji, Kini, Bugarskoj, Crnoj Gori, Grčkoj i sl. S pravom je u dosadašnjim imagološkim čitanjima Nušićevog feljtonističkog rada ukazano na aspekte „parodiranja putopisa i etničkih predstava“,[24] u kojima se iz raznolikih prespektiva ukrštala slika domaćeg i stranog svijeta. Možemo konstatovati da se upravo iz navedenih feljtonističkih zapisa formirao zametak za nastanak komedije Put oko sveta. U tom kontekstu je u novije vrijeme urađeno i jedno karakteristično priređivanje izdanja upravo ove grupe Nušićevih feljtonskih tekstova, pod naslovom Ben-Akibino putovanje po Evropama.[25] Dok opisuje putovanje kroz Mađarsku, u zapisu „Kroz zemlju gulaša i čardaša“, ali i kroz Austriju, u zapisu „Kroz zemlju sira i slobode“, te dok prikazuje idilične noćne slike vožnje gondolom u Veneciji, u zapisu „Venecija la bella“, Nušić svjesno traga za onim postupcima u kojima putopisni žanr „razara i unižava takoreći 'iznutra', razgrađujući osnovne njegove stereotipe koje je, nema sumnje, vrlo dobro razaznavao“.[26]

Naše interpretativno interesovanje usmjereno je na jednu posebnu grupu tih karakterističnih feljtona, u kojima se intenzivno prožima slika stranog i domaćeg svijeta: „Otkriće Severnoga pola“, „Belgijska misija“, „Jedan originalni štrajk“, „Vezuv“, „Srpski Tisa“, „Inostrankinje“, „Žene vojnici“ i sl. Izdvajamo u tom pogledu prepoznatljiv feljton „Srpski Tisa“, u kome Nušić kroz ukazivanje na mađarski narodni običaj izbacivanja narodnih poslanika iz parlamenta, smatra da bi tu čuvenu političku pojavu u samoj Srbiji bilo neophodno modifikovati. Budući da u našem parlamentu nije nikada bilo dovoljno narodnih poslanika da se načini kvorum, Nušić naglava da bi „funkcija našega Tise bila da zađe po Beogradu, eventualno da putuje i po unutrašnjosti, da silom žandarmerije i vojske zbira narodne poslanike i da ih ubacuje u skupštinu, kako bi se jednom obezbedio kvorum te skupštini omogućilo da radi“.[27] U feljtonu „Inostrankinje“, Nušić opisuje jednu posebnu grupaciju „pokondirenih“ beogradskih žena koje su sa muževima stipendistima srpske vlade provodile godine u evropskim pčrestonicama, od Pariza, Berlina i Beča, do Pešte i Petrograda. U feljtonu „Žene vojnici“ prikazuje neobičnu pojavu iz Engleske da mlade žene, ravnopravno sa muškarcima, postaju vojni obveznici i sl.   

3.0.Možemo zaključiti da u Nušićevim benakibovskim feljtonističkim zapisima dominiraju brojne goruće teme iz savremenog života. Gotovo da se možemo saglasiti sa konstatacijom da u tim feljtonima „nema tabu tema“,[28] a čak i onda kada su te tematizacije usmjerene na neke bizarne pojave i događaje, svakako su više nego aktuelne, živo i zanimljivo ispričane, te suštinski važne za razumijevanje slike srpskog društva i naravi srpskog čovjeka. Uprkos povremeno preoštrim zamjerkama na Nušićev feljtonistički rad, Skerlić je ipak izrekao u velikoj mjeri tačnu ocjenu ovoga segmenta piščevog rada: „Pored sviju primedaba i ograda koje se mogu i moraju činiti, ima u ovoj knjizi duhovitih, živih, prijatno kazanih sličica, koje neodoljivo nagone na zdrav, higijenski smeh, ili koje često dosežu i do slike naravi beogarsdkog sveta, premašajući svojom vrednošću obične dbevne podliske“.[29] Ukrštajući karakteristični humoristički smijeh i pretežno vedri pogled na mane i slabosti svoga vremena, sa zajedljivim satiričkim podsmijehom, Nušić na hibridan način prožima i različite žanrove u kojima se pojavljuju kratke priče i crtice, zasnovane na anegdotskim predlošcima, feljtonski zapisi i kozerije, sa dijaloškim raspravama i satiričkim invektivama, ali i parodičnim putopisima i drugim proznim oblicima. Sve to feljtonistički rad Branislava Nušića čini izuzetno važnim za razumijevanje cjelokupnog njegovog književnog djela, kao i smjehotvornoih postupaka, a svrstava ga u red najboljih srpskih feljtonista u cijelosti.  

---

[1]Kosta Dimitrijević, Nušić – čarobnjak smeha, Narodna knjiga, Beograd, 1965, str. 144.

[2]Antun Gustav Matoš, „Listić o feljtonu“, Branislav Nušić, izbor i redakcija Slobodan Ž. Marković, Zavoda za izdavanje udžbenika, Beograd, 1965, str. 93-98.

[3]Josip Lešić, Branislav Nušić – život i djelo, Sterijino pozorje-Matica srpska, Novi Sad, 1989, str. 128.

[4]Branislav Nušić, „Srpski književnik“, Ben Akiba, prva knjiga, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga VII, izbor i redakcija: Ljubiša Manojlović, Beograd, 1966, str. 8.

[5]Isto, str. 10.

[6]Isto, str. 11.

[7]Anonim, „Pogreb St. Sremca“, Politika, broj 931, Beograd, 16. avgust 1906, str. 2.

[8]Antun Gustav Matoš, „Stevan Sremac“, Eseji i feljtoni, izbor i predgovor Radomir Konstantinović, Prosveta, Beograd, 1968, str. 64.

[9]Branislav Nušić, „Narodni praznik“, Ben Akiba, druga knjiga, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga VIII, Izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966, str. 8.

[10]Branislav Nušić, „Godišnji zborovi“, Ben Akliba, druga knjiga, nav. djelo, str. 111.

[11]Isto, str. 23.

[12]Branislav Nušić, „Kod nas je bolje“, Ben Akiba, druga knjiga, nav. djelo, str. 179.

[13]Branislav Nušić, „Laž“, Ben Akiba, prva knjiga, nav. djelo, str. 31.

[14]Branislav Nušić, „Maskenbal“, Ben Akiba, treća knjiga, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga IH, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966,  str. 188.

[15]Branislav Nušić, „Pop-oficir“, Ben Akiba, prva knjiga, nav. djelo, str. 133.

[16]Isto, str. 133.

[17]Branislav Nušić, „Intervju sa Svetim Savom“, Ben Akiba, druga knjiga, nav. djelo, str. 129.

[18]Branislav Nušić, „Gde je spaljen Sveti Sava“, Ben Akiba, treća knjiga, nav. djelo, str. 237.

[19]Branislav Nušić, „Društvo za zaštitu životinja“, Ben Akiba, prva knjiga, nav. djelo, str. 79.

[20]Branislav Nušić, „Popis stanovništva“, Ben Akiba, prva knjiga, nav. djelo, str. 85.

[21]Branislav Nušić, „Dar“, Ben Akiba, treća knjiga, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga IH, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966, str. 10.

[22]Branislav Nušić, „Muške usedelice“, Ben Akiba, treća knjiga, nav. djelo, str. 93.

[23]Branislav Nušić, „Kancelarijska kafa“, Ben Akiba, treća knjiga, nav. djelo, str. 96.  

[24]Aleksandar Kostadinović, “Parodiranje putopisa i etničke predstave (Ben-Akibino putovanje po Evropama B. Nušića)“, Philologia Mediana,god. IH, broj 9, Filozofski fakultet Niš, 2017, str. 127-142.

[25]Branislav Nušić, Ben-Akibino putovanje po Evropama, prir. Marija Cindori Šinković, Institut za književnost i umetnost, Beograd, 2009.

[26]Marija Cindori Šinković, „Ben Akibino putovanje po Evropama (Putopis Branislava Nušića u Politici 1908)“, Knjiga o putopisu, ur. Slobodanka Peković, Institut za književnost i umetnost, Beograd, 2001, str. 348.

[27]Branislav Nušić, „Srpski Tisa“, Ben Akiba, treća knjiga, nav. djelo, str. 234.  

[28]Slavica Dejanović, „Ben Akiba“, Branislav Nušić – srpski pisac, Filozofski fakultet, Kosovska Mitrovica, 2015, str. 340.

[29]Jovan Skerlić, „Humor i satira Branislava Nušića“, Pisci i knjige, izbor i predgovor Zoran Gavrilović, Prosveta, Beograd, 1968, str. 145.

PODELITE OVAJ TEKST NA: