detalj slike: KRK Art dizajn

Arhetipski greh i ljubav kao iskupljenje

 (Roman SaMoRa Sanje Lukić, Književni ESNAF - Beograd, 2024)

msr Ivana Z. Tanasijević

            Roman Sanje Lukić, neobičnog i gotovo mističnog naziva SaMoRa, gradeći autentični svet i pripovedajući život malih ljudi jednoga podneblja, spada u red onih dela, koja kroz osnovni narativni tok, prijemčiv i zanimljiv čitaocu, donose i širu kulturološku sliku naroda. Smeštajućiradnju romana u bezimenu varoš, razvijajući motiv ljubavi u svom prvom sloju, autorka je izgradila jedinstvenu priču, bez tačnih vremenskih i prostornih okvira. Mreža narodnih verovanja, običaja i religijskih elemenata, s druge strane, roman će izgraditi kao svojevrsnu riznicu folklornog nasleđa, značajnu za razumevanje celokupnog života na ovim prostorima.

            Progovarajući iz pozicije svoje glavne junakinje, u prvom licu, roman će na originalni način izgraditi sliku jedne varoši, i to u ključu svojevrsnog mikrokosmosa, gde ljudi žive po strogo utvrđenom redu, budući da „varoš ima svoja pravila i svoj život u jarmu vremena“.Iako se kroz čitav roman suptilno provlači pitanje „Šta će reći Varoš (...)?“, autorka nije svoj roman izgradila kroz matricu običajnih normi male sredine naspram slobode i lične sreće pojedinca. Izbegavši zamku opšteg mesta, SaMoRa će, uprkos mikrokosmosu iz koga njegova priča izrasta, ponuditi čitaocu daleko širi okvir i pokrenuti neka od suštinskih pitanja čovekovog postojanja.

Gradeći sliku svakodnevnog života Varošana, sa samoodržanjem kao imperativom, roman će oslikati život u svojoj jednostavnosti, kao onaj segment čovekovog bića koji nadilazi svaku sreću i nesreću. Izgrađujući koncept u kome suština života počiva na radinosti seoskog stanovništva, suživotu sa prirodnim silama, zajednici koja pulsira u ritmu smene godišnjih doba, autorka je vrlo promišljeno izgradila platformu na kojoj će se radnja odvijati. Otpočinjući svoja poglavlja slikama života seoskog stanovništva u najopštijem smislu, roman je pojedinačno izrazio kao tek jednu tačku u protoku vremena, apostrofirajući neponovljivost fiktivnog sveta koji gradi, afirmišući pritom i tradicionalni način života, koji je, uprkos svojoj jednostavnosti, baza na kojoj jedan narod počiva.

            Oslikavajući varošicu u kojoj magijsko ne predstavlja neobičnost, gde se čudesno ne percipira kao presedan, autorka prikazuje kolektivni duh jednoga naroda. Prihvatajući magijsko kao deo života, žitelji fiktivne varoši romana SaMoRa, ne dovodeći u pitanje tradicionalni princip, u rešavanju praktičnih izazova okreću se tako onom segmentu života koji nadilazi racionalno:

„Od tada se nije rodilo, telilo, ždrebilo, ni rojilo bez đedovog štapa. Bilo bi dovoljno da tri puta štapom uz bajalicu pređe preko korijena kičme porodilje i da porod bude lakši. Tako je hodžinica rodila Sameda.“

Bogatstvo folklornih elemenata koje roman donosi, motivi poput zmijskog štapa, belega, vradžbina, Suđenica i leptira kao otelotvorenja duša pokojnika, neće zato u ovako izgrađenoj priči biti predstavljeni u domenu čudesnog, već kao modalitet svakodnevnog načina života ljudi u varošici.

            Prvi semantički sloj romana Sanje Lukić donosi zanimljivu ljubavnu priču, ispitanu na širem planu suštinskih karakteristika čovekovog bića. Pripovedačka zapitanost pred bazičnim pitanjima ljubavi, otvoriće dodatnu poziciju sa koje se preispituje ljudsko postojanje u najopštijem smislu.  Kao otvoreno ostaje pitanje nije li ljubav „samo strah pomiješan sa ponosom da smo najjači i najslabiji u isto vrijeme“, čime roman promišlja važan deo celokupne čovekove prirode.Ljubav tako postaje tačka u odnosu na koju će biti preispitan karakter pojedinca, ali i šire zajednice, budući da je najuočljivija odlika motiva ljubavi izgrađena kroz kulturološki kontekst religijskih različitosti.

Ljubav između pripadnika islamske vere, s jedne, i pravoslavne hrišćanke, sa druge strane, neće, kako bi se očekivalo, biti izgrađena u duhu kulturoloških sukobljenosti, niti će idejna nit romana poprimiti formu klišea. U romanu SaMoRa dve religije neće biti predstavljene kao jedna drugoj suprotstavljena obličja verovanja i kao različiti modaliteti življenja, već će religijsko biti tek deo ljudske prirode koja je univerzalna, pa tako stanovnici „dijele radost i tugu, a nesreće su uvijek bile iste“. Verske razlike će egzistirati u svojevrsnom saglasju, sa ciljem građenja semantičkog sloja koji prevazilazi racionalno, proizvodeći još jednom jedinstveni karakter romana.

Udes glavne junakinje neće, dakle, počivati na motivu zabranjene ljubavi, kao opštem mestu, već će kroz ljubavnu priču autorka aktivirati potencijal simbola narodnih verovanja i tradicije. Sudbina SaMoRe biće motivisana elementima koji imaju duboki koren u duhovnom nasleđu srpskog naroda, što u romanu Sanje Lukić predstavlja promišljen i originalan književni postupak.

Uvođenjem motiva belega, kao najznačajnijeg simbola, izgrađuje se narativni tok koji za inicijalni pokretački momenat ima narodno verovanje po kojem „žena sa mladežom ispod lijeve dojke nosi ljepotu bez sreće“. Na taj način, roman je razvijen u ključu magijskih elemenata na kome počiva tradicionalna svest naroda. Sudbina glavne junakinje i njena osujećena sreća, nesrećna ljubav i stradanje njenog dragog, razvijeni su kroz idejnu nit prokletstva, nepoznatog greha koji zahteva iskupljenje, postavljajući takav motiv u red arhetipskog praroditeljskog greha:

„Moj biljeg ispod lijeve dojke, moja neumoljiva suđenica, Hadžerin strah, besane noći majke, briga oca s kojom je i umro. Ostavih nanule na strmoj kaldrmi i nošena vjetrom otrčah ocu na grob. Otvori se, zemljo, da nevina platim grijehe predaka, nasleđena prokletstva vijekova, da platim sve račune neplaćene, da vratim sve dugove nevraćene.“

SaMoRin dalji put, kao i iskupljenje arhetipskog greha, razvijaće se na način semantičkog usložnjavanja magijskih simbola sa uporištem u tradicionalnim narodnim verovanjima. Percipirana od strane pripadnika obe veroispovesti kao ona „izabrana“, kao ona koja ima magijsku moć, protagonistkinja romana izgrađena je i u kontekstu narodnih verovanja u prokletstvo na kolektivnom planu. Prokletstvo individue gradi se dalje kroz  iskupljenje čitave zajednice, pa SaMoRa postaje medijum magijske moći, budući da ni sama do kraja ne razume obredne radnje:

„Izvadih iz torbe po tri zrna žita, zakopah ih u dnu groba. Uz krst stavih preslicu i vreteno koji simbolizuju majku i dijete. Gleda me otac Jakov i ne pita ništa, a i da me je pitao, ne bih mu znala odgovoriti.“

Iskupljenje arhetipskog prokletstva završiće se rađanjem novog života, koji bi, paradoksalno, u okvirima zajednice kojoj junakinja pripada, u drugom slučaju predstavljao socijalno i moralno neprihvatljiv događaj. Dobrobit zajednice, na taj način, predstavljena je kao najvažnija vrednost, zarad koje prestaju da važe čak i tradicionalne norme i obrasci ponašanja:

„U malim sredinama kao što je Varoš, djevojke koje nisu poštovale pravila običaja bile bi odbačene i izložene stubu srama toliko da su često završavale svoj život utapanjem u rijeci. Za porodicu je bilo prihvatljivije da je sahrane mladu, nego da na svijet donese život neudana. Da li zbog biljega ispod lijeve dojke ili potrebe varošana za mojom pomoći, mene su prihvatili kao da su se potajno divili mojoj hrabrosti, strpljenju i istrajnosti.“

Osim što oslikava svakodnevni život stanovnika Varoši, u kome ne postoji jasna granica između magijskog i racionalnog, roman SaMoRa Sanje Lukić posebnu poziciju poklanja položaju žene u tradicionalnom društvu, otvarajući na ovaj način još jedno važno pitanje. Karakterišući ženu, s jedne strane, kao onu koja ima u svojim rukama magijsku moć, roman će ženski princip u društvu izgraditi kao visoko cenjen i poštovan: „Treba nam tvoja pomoć, SaMoRa, i do nas je stigla priča o tvojim vještinama u liječenju travama. Pričaju da su i najbolesniji ustajali iz postelje.“

 S druge strane, ukoliko ne poseduje magijsku moć, žena će, shodno kulturnim obrascima patrijarhalnog društva, biti karakterisana kao podređena, kao ona koja je poslušno „pratila naređenja muža i izvršavala ih bez pitanja“. Sudbina žene, čija trudnoća izaziva nezadovoljstvo muževljeve porodice, drastičan je primer tradicionalnog položaja žene, a njena tragična sudbina biva izgrađena u ključu direktne posledice obrasca po kome se vlada jedno društvo.

Naime, dajući primat očekivanjima sredine, a odbacujući sopstvene želje, Dušanka odlučuje da prekine trudnoću, što i uzrokuje njenu smrt. Ovakav ishod događaja imaće dalekosežne posledice, što predstavlja posebnu zanimljivost u romanu. Bez obzira na to što se radi o tragediji jedne porodice, smrt žene se percipira i razvija iz perspektive kolektivnog prokletstva. Iako figura dečaka, Dušankinog sina, njegova patnja i plač, progovaraju o individualnom, težište romana je ipak na kolektivnom prokletstvu proizišlom iz nesrećnog događaja. Poklanjajući pažnju nesreći sa kojom se čitava zajednica suočava, ostavljajući patnju Dušankinog sina u drugom planu, na narativnom planu iskazan je primat kolektivnog u odnosu na lično. Nezavidan položaj žene i njena podređenost, ne samo mužu i čitavoj porodici, već i dobrobiti čitave zajednice, svoju najdrastičniju manifestaciju dobija tako u slučaju Dušankine smrti.

            Roman SaMoRa Sanje Lukić, gradeći jedan zanimljiv i intrigantan narativ, kroz ljubavnu priču u svojoj osnovi, ispoljiće zapitanost pred nekim od najvažnih uporišnih tački humaniteta. Otvarajući pitanje karaktera i prirode same ljubavi, i to na način promišljanja religije i kulturnih normi jedne zajednice, razvijajući svoju priču u smeru obrazaca tradicionalne svesti i verovanja naroda, ovaj kratak roman sažima u sebi neka od najvažnijih pitanja sa kojima se čovek u svojoj biti suočava. Zato, ako je SaMoRa u svojoj sažetosti pokrenula važna pitanja humaniteta u najopštijem smislu, s jedne, i donela riznicu folklornog nasleđa našeg naroda, s druge strane, razvivši ujedno i intrigantnu ljubavnu priču, roman nesumnjivo predstavlja štivo vredno čitalačke pažnje, pogodno za uvek nova i drugačija čitanja.

PODELITE OVAJ TEKST NA: