detalj slike: KRK Art dizajn

SVETA GORA ATONSKA

Dr SIMO JELAČA

(Izvod iz Svetogorskog Podsetnika Stojana Malića)

Sveta Gora jedina monaška država na svetu, od davnina je bila privlačna za vernike i u staroj Grčkoj je tu bio hram posvećen bogu ljubavi Apolonu. O Atosu postoji legenda da je tu boravila Majka Božija, o kojoj je pisao Homer. I legenda kaže da je Bogorodica pošla na Kipar da poseti vaskrslog Lazara, zadesi je veliko nevreme i snažan vetar baci je na Atos u blizini svetilišta posvećenog Apolonu. Glas sa neba poruči joj da tu počne propovedati hrišćanstvo. Bogorodica se otuda, oduvek, smatra zaštitnicom Svete Gore i njoj su posvećeni mnogi manastiri.

Na poluostrvu Halkidiki u Grčkoj nalazi se planina Atos, pretežno šumovita, ali i sa pitomim površinama za gajenje ratarskih kultura, maslina i vinograda. Atos je najznačajnije mesto pravoslavlja. Prvi put se pominje 492. godine pre n.e. kada je persijski Car Darije išao da osvoji Spartu, pa mu se usled velikog nevremena flota razbila o hridine na jugu Atosa. Darijev sin Kserks, dvanaest godina kasnije, 480. godine pre n.e. ponovo napada Spartu, a da bi izbegao nepogode prokopava kanal na zemljouzu, koji je i danas vidljiv i zove se Provlaka.

U VII veku na Halkidiki počinju da pristižu hrišćani proterani iz Egipta, Palestine i Sirije. U VIII veku Sveta Gora gotovo je opustela usled progona pirata i razbojnika, a u IX veku počinje organizovani monaški život od vremena Svetog Petra Atonskog. Razvoj monaštva podržala je Vizantija, kada masovnije počinju da pristižu monasi iz Srbije, Bugarske, Gruzije i Rusije. Prvi veći manastir Velika Lavra sagradio je Sveti Atanasije, koga je potpomogao vizantijski Car Nićifor i dao mu Tipik. Po njemu je Atonska Gora stavljena pod upravu Carigradskog Vaseljenskog Patrijarha. U XI veku Atonska Gora ima već 18 manastira i dobija ime Sveta Gora Atonska, po tipiku vizantijskog Cara Konstantina Monomaha iz 1046. godine. Tokom XII veka za vreme vizantijskih careva iz porodice Komnin Sveta Gora doživljava blagostanje. Godine 1204. Krstaši su zauzeli Carigrad, pod izgovorom da su došli da se bore protiv Turaka. Tada je na tlu Vizantije osnovano Istočno-Latinsko-Rimsko Carstvo, pod čijim zulumom se našla i Sveta Gora. Ovo carstvo srušeno je 1261. godine, kada su Nikejci oslobodili Carigrad. U Vizantiji je tada bila porodica Paleologa, a u Srbiji Car Dušan, koji su podržali Hilandar i Svetu Goru. U to vreme Svetogorski monasi imali su veliki uticaj na duhovni život Srbije, širili su kulturu, pismenost, književnost, građevinarstvo i slikarstvo. Carevi Dušan i sin mu Stefan Uroš bili su gospodari Svete Gore od 1345. do 1371. godine. Knjige pišu da je Car Dušan za Svetu Goru bio više zaštitnik i dobrotvor nego gospodar.

Godine 1453. pada Vizantija, a padom Smedereva 1459. godine pada i srpska srednjevekovna država i na Svetu Goru dolaze Turci. Životni uslovi postaju veoma teški, a najteže je bilo za vreme vladavine Sulejmana Veličanstvenog (1494-1566), kada je Sveta Gora data janjičarima na upravljanje. A kako nisu imali vojnu zaštitu Svetu Goru su napadali i pljačkali gusari i razbojnici. Mnogi manastiri zapali su u tešku bedu, a neki i opusteli. U Velikoj Lavri je ostalo svega 6 monaha, a u Pantelejmonu samo 4. Porezi su bili neizdržljivi, pa su se manastiri zaduživali kod Jevreja i Turaka, a u zaloge davali manastirske dragocenosti. Stanje se donekle popravljalo darovima Vaseljenskog patrijarha. U XIII veku oporavak Svete Gore osetio se brigom Carigradske Patrijaršije. Godine 1783. novim Tipikom uprava nad Svetom Gorom poverena je četvoročlanom odboru i stanje se popravilo, pa su se manastiri počeli vraćati na opštežiće. I pored svih nedaća za vreme turske vladavine Sveta Gora je veoma mnogo doprinela u duhovnom pogledu. Od 1748. godine na Svetoj Gori je osnovana Atonijada, škola za monahe, u kojoj su predavali najčuveniji mislioci toga vremena, među kojima i naš Dositej Obradović. Procvat Svete Gore podizao je duh i snagu u narodu za ustanak protiv Turaka.

U XIX veku stanje na Svetoj Gori se poboljšalo, dugovi su obuzdani, zgrade sanirane i obnovljene, povećao se broj monaha i ponovo je počela da radi štamparija u Vatopedu. Godine 1822. turska vojska ponovo upada u Svetu Goru, pljačkala je i uništavala dragocenosti, ubijala monahe, čiji broj je pao sa 3000 ispod 1500. Teror je postao nepodnošljiv i ovo je zasigurno bio najteži period u istoriji Svete Gore. A kada je Grčka dobila samostalnost 1830. godine i Svetoj Gori je svanulo. Broj monaha 1846. godine popeo se na preko 1500. Ponovo dolaze Rusi u manastir Pantelejmon, a Srbi vraćaju sebi u posed Hilandar. Prema međunarodnom ugovoru iz Lozane 1923. godine Sveta Gora se stavlja pod grčki suverenitet. Broj monaha 1912. godine je 10.000. Tokom viševekovnog postojanja Sveta Gora je 11 puta menjala gospodare. Vizantija je bila gospodar u više navrata, Srbija u vreme Cara Dušana i Uroša, Turska u nekoliko navrata i Rusija, a posle Berlinskog kongresa 1878. godine pod međunarodnom je komisijom i od 1923. godine u sastavu Grčke.

Na Svetoj Gori pored grčkih monaha su još i srpski, ruski, bugarski, makedonski, gruzijski, rumunski, jermenski, sirijski i drugi, svi iz pravoslavnih naroda. A pored Grka, svoje manastire imaju još samo Srbi, Rusi i Bugari. Život na Svetoj Gori odvija se u manastirima, skitovima, kelijama, kolibama-kelivama i isposnicama. U manastirima se čuvaju dragocenosti od neprocenjivih vrednosti i remek dela hrišćanske kulture i umetnosti. Na Svetoj Gori sada ima 20 carskih, patrijaršijskih i staropigijskih manastira, među kojima po svom dostojanstvu su: Velika Lavra, Vatoped, Iveron, Hilandar, Dionisius i drugi. Podeljeni su u pet grupa, po četiri (četvornice), a na čelu tih grupa su pet prvih po svetogorskoj hijerarhiji.

U XII veku Hilandar su obnovili Srbi, a Pantelejmon Rusi. Sveta Gora je pod jurisdikcijom Grčke, mada poseduje i veliku samoupravu, što je ugrađeno u grčki Ustav i ustavnu Povelju Svete Gore. Iako je Sveta Gora poluostrvo, na nju se dolazi morem. Kako je Sveta Gora deo grčke teritorije, svi monasi su grčki državljani, zvaničan jezik je grčki i svi manastiri su pod Vaseljenskom patrijaršijom, čije sedište je u Carigradu.

Blago Svete Gore

Godine 1997. u Solunu je proslavljena 1000-godišnjica Svete Gore, a Srbija je proslavila 800 godina Svetogorskog manastira Hilandara. Izložba ''Blago Svete Gore'' održana je u Vizantijskom muzeju u Solunu. Izloženo je preko 1500 eksponata sačuvanog pravoslavnog blaga: građevine manastira, freske, ikone, skulpture, knjige, dokumenta, relikvije, liturgijski predmeti i drugo. Hilandar je na centralnom mestu predstavio izvanrednu ikonu Bogorodice Odigitrije, ispod koje je umro Stefan Nemanja. Zapisi o srpskim monasima na Atosu datiraju od 1090. godine, od kada su Srbi uzeli Ksilurgijski manastir, koji su prethodno napustili Rusi i prešli u Pantelejmon. Kada se Sveti Sava zamonašio na Svetoj Gori, prvih nekoliko dana proveo je u ruskom manastiru Stari Rusik. Stefan Nemanja se zamonašio u Studenici, gde je dobio ime Simeon. Po nagovoru sina Rastka (Svetog Save) na Svetu Goru došao je 1197. godine, u manastir Vatoped. Iste godine Simeon i Sava dobili su dozvolu od svog rođaka, vizantijskog Cara Aleksija Komnina, da obnove zapušteni i razoreni grčki manastir Hilandar, za potrebe srpskih monaha, za sva vremena. Za vreme Cara Dušana na Svetu Goru dolaze mnogi srpski monasi, pa su bili prinuđeni da kupe manastire Svetog Pavla, Dohijar i Grigorijat.

Sveukupni značaj Svete Gore i Hilandara za srpsku crkvu, srpsku književnost i srpsku kulturu je nemerljiv. Hilandar je srpskoj crkvi dao brojne velikodostojnike: Svetog Savu, Savu II sina Stefana Prvovenčanog (srpski Arhiepiskop), Igumana Janićija (prvi srpski Patrijarh), Savu III i druge. Hilandarci su bili prvi srpski književnici, prevodioci i prosvetitelji: Sveti Sava, Domentijan, Teodosije, Nikadom, Danilo II, Isaia, Grigorije, Camblak i drugi.

Hilandar još nije bio završen kada je Stefan Nemanja – Simeon umro 1199. godine i sahranjen u manastirskoj crkvi. Iz groba Simeunovog poteklo je sveto miro, po čemu je Stefan Nemanja kanonizovan i dobio ime Sveti Simeon Mirotočivi. Iz njegovog groba izrasla je sveta loza, koja i danas rađa i leči neplodnost žena. Mošti Svetog Simeuna Mirotočivog preneo je Sveti Sava 1206. godine u Srbiju, nad njim izmirio braću Vukana i Stefana Mirotočivog, a mošti sahranio u manastiru Studenica. Kralj Milutin (vladar Srbije 1281-1321) je za 40 godina vladavine sagradio 40 manastira i crkava. Hilandar je darivao i obnavljao. Smatrao ga je kultnim manastirom svoje porodice Nemanjića. U krugu Hilandara sazidao je Sabornu crkvu, pravo remek delo građevinarstva sa izvanrednim freskama i podom kakav još jedino ima manastir Velika Lavra. Dozidao je i Pirg Svetog Save i Pirg Svetog Đorđa. Car Lazar je na Milutinovoj Sabornoj crkvi u Hilandaru dozidao spoljnu Pripratu i bogato ih darivao. Lazar je otvorio put uticaja Hilandaraca i Svetogoraca na crkveni život i umetnost u Srbiji.

Stojan Malić, autorov kolega sa fakulteta i rada na projektima, posetio je sve srpske manastire i o istima zapisao sve što je saznao iz njihovih istorija. Tako je sačinio oko 50 tomova knjiga, koje predstavljaju remek delo, vredno za srpsku istoriju i kulturu. Autor očekuje da će to Stojan darovati Matici srpskoj.

Otava, Mart 2013

PODELITE OVAJ TEKST NA: