|
|
|
NUŠIĆEVI MANJE POZNATI I SITNI SPISI  | Goran Maksimović | |
| |
detalj slike: KRK Art dizajn
NUŠIĆEVI MANjE POZNATI I SITNI SPISI Prof.dr Goran Maksimović
1.0.Nušić je ostavio brojne manje poznate i sitne spise. Ovom prilikom ćemo ih posmatrati kroz tri cjeline. Prvu cjelinu čine tekstovi u kojima iskazuje autopoetičke stavove o književnosti, drugu cjelinu čini sačuvana prepiska, dok kao treću cjelinu posmatramo Nušićeve besjede, koje su nastale povodom nekih svečanosti, obilježavanja praznika, kao prigodna predavanja, ali i kao nekrološki govori na sahrani poznatih savremenika. Reprezentativan tekst u prvoj izdvojenoj cjelini predstavlja rasprava „Deset zapovesti sa tablice iskustva“, kao i tekst pod naslovom „Ispovest“ koji je nastao kao pismo upućeno kćerki Margiti, povodom obilježavanja šezdesetog Nušićevog rođendana 1924. godine. U srodne rasprave možemo uključiti i Nušićev intervju „Književnici u odbrani kulture“. U drugoj cjelini izdvajamo Nušićeva pisma upućena Iliji Ognjanoviću Abukazemu, Milojku Veselinoviću, Vladanu Đorđeviću, Pavlu Markoviću Adamovu, Miloradu Gavriloviću, Dragomiru Ikoniću, Živku Milićeviću, Anti Kovaču, Ljubomiru Ivanoviću i Borivoju Jevtiću. Treću cjelinu čine reprezentativna javna predavanja: „Jedan govor o humanosti“, „Šta je to ljubav?“, „Srpski pijemont“, „Odgovor na interpelaciju“, „Moda“, „Alfa i omega“, „Glumac“, kao i brojne posmrtne besjede: „Nad odrom Stevana Sremca“, „Nad odrom Iva Vojnovića“, „Nad odrom Milorada Gavrilovića“, „Nad odrom Eduarda Rosijana“, „Nad odrom Avda Karabegovića“. U ovu skupinu ulazi i najpotresnija Nušićeva besjeda izgovorena u Skoplju 17. novembra 1935. godine povodom podizanja spomenika „Đačkom bataljonu“, u čijim redovima se borio i stradao i piščev sin Strahinja Ban, a koji je u široj javnosti poznat po završnoj rečenici: „U ime ojađenih majki i oceva ja polažem na ovaj spomenik najskupoceniji venac, venac roditeljskih suza“.2.0.Nušić je često iznosio svoje autopoetičke stavove, posebno u predgovorima za komedije u izdanju Sabranih dela („Geca Kon“, Beograd, 1931-1936), o čemu smo prethodno kazivali u različitim poglavljima ove knjige, a ovom se prilikom potpunije osvrćemo na dvije rasprave: „Deset zapovesti sa tablice iskustva“, „Ispovest“; kao i na intervju „Književnici i odbrana kulture“.2.1.Rasprava „Deset zapovesti sa tablice iskustva“ oblikovana je u formi gnomskih autopoetičkih iskaza usmjerenih na zakonomjernosti dramskog stvaranja, a pronađena je piščevoj rukopisnoj zaostavštini. U prvoj „zapovesti“, Nušić naglašava da nikako ne bi trebalo pristupiti pisanju „komada“ bez prethodnog nadahnuća, jer ne bi trebalo tražiti fabulu, već bi ona trebalo da pronađe pisca. „Fabula ili siže, zapaženi u životu ili rođeni u mašti, neka te pozovu da pišeš“.[1] U drugoj „zapovesti“, Nušić ističe još jednu važnu činjenicu o fabuli. Pisac ne smije dozvoliti da ga fabula „zavede svojom lepotom“ i ne bi trebalo da je prihvati ako izlazi izvan okvira piščevog stvaranja. Napominje da se uvijek pokajao kad se nije pridržavao ovoga načela, ali da je bivalo i primjera da je ustupao fabule i sižea drugima kad je imao snage da prizna da su van okvira njegovog stvaranja. Treća „zapovest“ ukazuje na to da ne bi trebalo pristupati pisanju brzopleto i nepromišnjeno, sve „dok predmet koji ćeš u drami razviti ne sazri potpuno u tvojoj mašti i ne uobliči se“.[2] U četvrtoj „zapovesti“, Nušić upoređuje dramu sa arhitektonskom građevinom koja mora biti stvorena po određenim pravilima. Ta građevina mora imati temelj, jedan ili dva sprata i krov, a između tih dijelova „mora imati dovoljno svetlosti (jasnosti)“, kao i da svaki prostor mora biti iskorišćen na koristan način tako da opravda svoje postojanje. Nušić naročito ukazuje na neophodnost vođenja računa o „proporciji“ dijelova i cjeline. U petoj „zapovesti“, Nušić ukazuje na nužnost da dramske scene proističu „same iz sebe“, da moraju imati svoje uzročno-posljedično opravdanje što postoje. U šestoj „zapovesti“, Nušić naglašava da pisac nikako ne smije kroz govor svojih junaka da nameće svoje misli. „Drugim rečima, kad pišeš, nemoj se ti uvlačiti u dušu tvojih ličnosti, već dozvoli da se one uvuku u tvoju dušu, kako bi ti bio samo njihov izraz“.[3] U sedmoj „zapovesti“, Nušić usmjerava pažnju na rečenice i dijalog. Posebno ukazuje na nužnost da dijalog bude spontan i prirodan, onako kako je prirodan i razgovor u svakodnevnom životu. U osmoj „zapovesti“ ukazuje na značaj „sporednih ličnosti“, kao i neophodnost da epizodne ličnosti imaju svoj logičan udjel u drami, tako da svaka nosi svoje karakteristično obilježje, baš kao što ga nose i glavni junaci. U devetoj „zapovesti“, Nušić ukazuje na nužne zakonomjernosti dramske kompozicije. Naglašava neophodnost postojanja tri fraze u svakoj drami, na početak (ekspoziciju), razvoj (kulminaciju), kao i kraj ili rasplet. Dobar dramatičar spaja ove fazu u jedinstvenu cjelinu: ekspozicija i razvoj, razvoj i kulminacija, kulminacija i rasplet, ali dužina svake od ovih faza mora biti različita: „Od kulminacije do kraja mora biti kraća linija, no od ekspozicije do kulminacije. Čim se počne nazirati rešenje, valja ovome što pre hitati, ne dozvoljavajući gledaocu da reši stvar pre no pisac“.[4] U desetoj „zapovesti“, Nušić ukazuje na pitanje recepcije i odnosa prema čitaocima ili gledaocima drame. Dramski tekst moramo „čitati glasno“, neophodno je uvažavati i mišljenje običnog čitaoca jer je njegov zdrav razum nekada korisniji od bilo kakvih savjeta učenog čitaoca. Nušić poziva pisce da ne žude po svaku cijenu za pohvalama, da se ne brane od primjedbi, već da ih ozbiljno razmotre i usvoje ako su opravdane. Na kraju, daje savjete i kako je neophodno odnositi se oprezno prema kritici podjednako i onda kada nas hvali i kada nas kudi. Ni jedno ni drugo mišljenje nikako ne bi trebalo prihvatati sa naglašenim emocijama. Zato nas na kraju Nušić opominje da je iskušnjenje pisanja svaki put i iznova jedno novo i neponovljivo iskustvo. „Svako novo delo koje pišeš smatraj kao prvo, kao debi u javnosti“.[5]2.2.Nušićeva autopoetička rasprava koju razmatramo pod naslovom „Ispovest“, zapravo predstavlja njegovo „javno pismo“ koje je uputio kao odgovor kćerki Margiti u Beogradu, 1. marta 1924. godine, povodom obilježavanja šezdeset godina života. Dopis je upućen javnosti da bi Nušić pokazao koliko je bio razočaran zbog činjenice da povodom tog datuma „Akademija nauka i umetnosti“ nije našla za shodno ni da ga predloži, a ne samo da ga izabere u sastav „besmrtnika“, iako je to književna javnost sa razlogom pretpostavljala i očekivala. Priređivač sitnijih i zaboravljenih spisa Branislava Nušića, pedantni i pažljivi Aleksandar Pejović, izabrao je upravo taj priređivački naslov „Ispovest“ da bi naglasio koliko je ovaj Nušićev dopis bio ispunjen iskrenim emocijama i koliko je i sam pisac bio povrijeđen zbog ignorantskog i omalovažavajućeg odnosa savremenika prema njegovom djelu.Nušićevo pismo je osmišljeno kao odgovor na kćerkino pismo u kome je željela da utješi oca zbog nepravde koja mu je učinjena, ali i da se kritički osvrne na stanje u tadašnjoj srpskoj književnosti i javnom životu, ali i kulturi i umjetnosti. Nušić najprije naglašava da Margita nema pravo kada osporava izbor Jovana Dučića i Iva Vojnovića u „Akademiju nauka i umetnosti“ te godine. Ukazuje na njihove književne vrijednosti i smatra da su s pravom izabrani, ali vjeruje da je poslije njih i njemu trebalo da pripadne ta zasluga: „Ja bih uvek, sa jednim zadovoljstvom da sam ispunio dužnost, pustio preda se u Akademiju i Vojnovića i Dučića, čak i onda kada bi se u njihovu korist morao da odrečem svoga izbora. Prema tome, nijednog trenutka ne pristajem uz mišljenje da sam ja unižen njihovim ovogodišnjim izborom, koji ja od srca pozdravljam. Uniženje, ukoliko ga ima, leži u tome što ja nisam ušao ni u spisak onih kandidata koji su na izboru propali i u toj pojavi ima odista dovoljno razloga i tvojoj srdžbi i mome bolu“.[6] Nušić je posebno razočaran što poslije četrdeset i pet godina književnog rada nije stigao ni do „kandidature“ za „Akademiju nauka i umetnosti“, zato je izuzetno motivisan da ukaže javnosti na sve ono dobro, ali i manje dobro, što je uradio u književnom djelu. Pri tome, naglašava da je svjestan koliko svako razmišljanje o sopstvenom radu može biti zasnovano na „neskromnom mišljenju“, tako da je najprije nastojao da ukaže na sve slabe strane svoga rada i sve ono što ga „čini nemogućim“ da stane „u uzvišene redove naših besmrtnika“.[7] Sa priličnom dozom ironije Nušić parafrazira neke zamjerke književne kritike upućene njegovom književnom radu. Odnosilo se to na tobožnju činjenicu da je pisao brzo i mnogo, da je često bio površan, nebrižljiv i aljkav, kao i na to da je njegov humor „lak, pogdekad i jevtin, ne libeći se koji put ni pornografije“. Nušić potencira i one kritičke osude u kojima je naglašeno da „nema dubinu jednog satiričara“, te da kao komediograf pribjegava „komediji naravi“, koju su vidjeli kao slabiju vrstu od „komedije karaktera“.[8]Svoju odbranu Nušić ne bazira na želji da se upoređuje sa drugim akademicima, niti ima namjeru da osporava njihove izbore, već na neoborivim književnim činjenicama. Njegova tragedija ležala je najvećim dijelom u tome što je „humoristički pisac“, a poznato je da su upravo humoristički pisci „plaćali uvek slast svojih uspona gorčinom potcenjivanja“.[9] Kao karakteristične primjere, Nušić navodi sudbinu Tristana Bernara, iz francuske, kao i Jovana Steriju Popovića iz srpske književnosti. Naglašava da je to jedna predrasuda koju vrijeme ne može da ublaži, ali vjeruje da je Steriji bilo lakše nego njemu jer u Sterijino doba nije bilo „Akademije nauka i umetnosti“. Nušić sa mnogo gorčine iskazuje invektivu da mu njegova „impotentna generacija“ prebacuje zbog „plodnosti“ i „brzog pisanja“, a najviše to rade upravo oni stvaraoci „čiji radovi predastavljaju jedno naporno stenjanje“.[10] Osvrće se i na paradoksalne optužbe da je njegov „humor lak“: „Ja ne znam da u literaturi postoje dva humora: težak i lak – ja znam samo za jedan humor, jedan jedini, onaj koji izazivajući smeh na usnama ublažava surovosti života.“[11] Nušić se detaljnije osvrće i na one kritike koje su njegov humor karakterisale kao „banalan i gdekad jeftin“. Zapravo se prava istina nalazila u činjenici da su podlegli „predrasudi da je duhovitost sinonim neozbiljnosti i, previđajući Aristofane, Plaute i sve njihove literarne potomke, smatraju srednjovekovne dvorske budale praocima duhovitosti.“[12] Problem tih kritičara bio je u izrazitom nerazumijevanju društvenog konteksta, koji je naročito važan za tumačenje humorističkih djela, tako da su svoje ocjene dramskih djela zasnivali na upoređivanjima sa Šekspirom, a pripovijetke i romane sa Dostojevskim i Dikensom. Humor jednog naroda potiče iz njegovog mentaliteta, tako da svaki narod ima svoj način razumijevanja humora, tako da je veoma teško, ponekad čak i besmisleno u vrijednosnom smislu praviti takva upoređivanja. Nušić se posebno osvrće na Skerlićeve ocjene u Istoriji nove srpske književnosti (1914), u kojima ga je optuživao čak i za povremenu „pornografiju“. Nušić to dovodi u vezu sa osvrtima na feljton Ben Akiba koji je izlazio u Politici (1905-1910), ali i sa datašnjim njihovim „vrlo rđavim ličnim odnosima“. Kasnije su te odnose popravili pa je Skerlić dobrim dijelom ublažio svoje prethodne stavove, ali su predrasude kod površne publike ostale i dalje veoma žive. Nušić u potpunosti odbacuje tu tezu o nekakvoj „pornografiji“ u njegovom djelu i pokazuje da u poređenju sa Brankom Radičevim ili Borom Stankovićem taj nivo frivolnosti igleda samo kao jedan naivni nestašluk. Nušić oštro osporava i tezu o tome da njegov humor nije „dubok“, te da između humoriste i satiričara postoji nekakav vrijednosni jaz. Radi se zapravo o sagledavanju istih problema u životu jednog društva ili pojedinaca u tom društvu, ali su perspektive i umjetnički načini tog sagledavanja različiti. Humorista to radi iz vedre i dobroćudne pozicije, a satiričar iz zajedljive i podsmješljive perspektive.Nušić se osvrće i na činjenicu da koliko god ga Skerlić nije shvatio kao pisca, toliko ga je razumio akademik Pavle Popović kada ga je u studiji Srpska komedija u 19. veku uvrstio među četiri velika komediografa dotadašnje srpske književnosti, uz Jovana Steriju Popovića, Kostu Trifkovića i Milovana Glišića. Radi se zapravo o izdvajanju četiri značajna imena koja su obilježila „četiri perioda u razviću srpske komedije“, što predstavlja izuzetno vrijednosno priznanje. Zbog svega toga, Nušić na kraju svoga „pisma˗ispovesti“ rezimira pet važnih činjenica. Poslije Sterije i Trifkovića vidi sebe kao „trećeg po redu komediogrtafa u našoj literaturi“. U posljednjih četrdeset godina vidi sebe kao „jedinog komediografa u našoj literaturi“. Vidi sebe kao pisca koji je prvi u našoj dramskoj literaturi pokušao da „piše društvenu dramu“. Raniji pokušaji Miloša Cvetića, Šapčanina ili Manojla Đorđevića Prizrenca „daleko su bili od toga“. Smatra da je i u istorijskoj drami napravio veliki iskorak, tako što je prvi, poslije srećnog pokušaja Laze Kostića u Maksimu Crnojeviću, uspio da se „odvoji od istorije“, tako što je „doneo na pozornicu tragediju čoveka i njegove duše pod istorijskom odorom“.[13] Nušić naglašava da je i u komediji uradio tri važne stvari. Ocrtao je „celo jedno doba našeg društvenog razvitka“ (Narodni poslanik, Sumnjivo lice, Protekcija). Prikazao je „sukob patrijarhalnosti sa novim životom“ (Svet). Suočio je „novi život“ srpskog društva sa tragovima života u prošlosti (Gospođa ministarka).Već je naglašeno da su „ove i ovakve ocene, izrečene o sopstvenom delu, dovele Nušića do zanimljivog i značajnog teorijskog razmatranja vrsta komedije, kao i humora i satire uopšte“.[14] Nušić je saglasan sa stavom kritičara da je pretežno pisao „komedije naravi“, ali odlučno osporava tezu po kojoj su „komedije naravi“ u vrijednosnom smislu bile ispod „komedija karaktera“. I jedna i druga vrsta komedije ima podjednake vrijednosti, pogotovo zato što su često uzajamno prožete, povezane i sa „komedijama intrige“, te kao takve čine nerazlučivo umjetničko jedinstvo. Nušić tu svoju tezu potvrđuje i jednim citatom iz pomenute Skerlićeve Istorije nove srpske književnosti u kojem se za Sterijine komedije kaže da su doživjele iskorak prelaskom sa komedije karaktera na komediju naravi, „komediju u kojoj su opisani ne pojedinci no pojedine društvene sredine, ne jedna strast no ljudska duša uopšte“.[15] Baš zbog toga, Nušić ističe da su mu sad na završetu pisma „vrlo dobro došle ove Skerlićeve reči da se njima brani baš od onih koji se u svome suđenju rukovode njegovim mišljenjima“.[16]Nušić se na kraju obraćanja veoma oštro u formi satiričke invektive osvrće i na razumijevanje pojma „akademske figure“. To su oni koji trideset ili četrdeset godina „čeprkaju“ po starim knjigama i nakon napornog rada dolaze do brojnih „epohalnih otkrića“. Kao potvrdu svoje invektive, navodi neke banalne primjere kako je zahvaljujući tome razotkriveno „nemerljivo“ saznanje da je Dositej posjetio Hopovo 27. marta a ne 14 aprila. „Akademska figura“ je i onaj koji duže od četrdeset godina „čeprka“ po istoriji Srba da bi „napisao raspravu od sedam strana“. Nušić na krajnje oštar i beskompromisan način ovako zaključuje svoje mišljenje: „Akademska figura je najzad onaj koji živi na račun onih koji su stvarali, a sam nije kadar ništa da stvori. Jednom reči, akademska figura je onaj besmrtnik koji umire još za života, onaj besmrtnik čije se ime zaboravlja već posle sedmodnevnog parastosa“.[17] Time je bez zaobilaženja osporio naučnu vrijednost brojnih članova „naučnog odeljenja“ „Akademije“, jasno ukazujući na različitost svoga odnosa prema članovima „umetničkog odeljenja“, tj. prema književnicima, kompozitorimka i slikarima koji su ga činili.2.3.Nušićev intervju „Književnici u odbrani kulture“ nastao je krajem 1935. godine i dao ga je za prvi broj novopokrenutog omladinskog lista 1936.[18] Radilo se o antifašističkom nedeljniku čiju redakciju su predvodili Ljubomir Dukanac, Radovan Zogović, Ivo Lola Ribar, Nenad Popović i Dušan Trivanović, a sama pitanja za intervju i njegovu realizaciju uradili su Vojislav Vučković i Radovan Zogović.[19] Odgovarajući na pitanja koja su uglavnom sagledavala angažovanu ulogu pisaca u kulturnom životu jednog naroda, Nušić potencira staru svoju ideju „patriotizma“, kao temelja svake nacionalne kulture, kao i novu ideju „antifašizma“, tj. podizanja glasa protiv „rastućeg fašizma“ u tadašnjem evropskom društvu. Na pitanje o borbi mladih književnika za bolje uslove života i kulturnog stvaranja, Nušić odgovara da je nedovoljna, te da je status književnika u našem društvu, od Svetoga Save do danas, uvijek bio ispod značaja koji su donosili u unapređenju duhovnog života svog naroda. Zbog toga Nušić naglašava da je neophodno da književnost u nas dobije mjesto koje joj istinski pripada „i da se književnik kao stvaralac postavi bar jedan korak ispred mnogobrojnih rušilaca kulture kojima obiluje naše društvo“.[20] Na drugo postavljeno pitanje, koje se odnosilo na kvalitet umjetničkog stvaranja i društvenih uslova u kojima umjetnici stvaraju, Nušić naglašava tezu da umjetničko stvaranje kod nas stoji „daleko ispod uslova pod kojim umetnici stvaraju“, ali da je i pod takvim nepovoljnih okolnostima naša književnost dala djela koja „ne bi bila na odmet ni velikim svetskim književnostima“.[21] Zato i naglašava da bi svako stvaranje pod „povoljnijim okolnostima“ moglo da doprinese većim umjetničkim izražajima. Na treće pitanje koje se tiče udjela koji bi književnici i umjetnici trebalo da imaju u borbi za demokratska prava naroda, Nušić se iznova potvrđuje kao nepokolebljivi demokrata i naglašava da je književnost „izraz duha jednog naroda“, a samim tim „ona mora biti i zatočnik slobode tog duha“. Zato književnici i umjetnici po prirodi stvari moraju biti saradnici „onih pokreta koji se bore za široka prava naroda i za prostranu slobodu duha bez koje bi ta prava bila iluzorna“.[22] Na četvrto pitanje koje se odnosilo na rigidni stav evropske reakcije na kulturni život, na spaljivanje knjiga, protjerivanje književnika i ograničavanje sfere obrazovanja za najšire slojeve naroda, Nušić naglašava da su to izgleda dva konstantna fenomena u istoriji civilizacije, ograničavanje svih sloboda, pa i slobode kulturnog života i stvaranja, ali i borba za njihovo ostvarenje. Zato vjeruje da će kao odgovor na te reakcionarne pokrete, odgovor biti još snažnija borba za ostvarenje slobode u svim aspektima drštvenog života. Na peto pitanje kakav je njegov stav prema fašizmu, Nušić nedvosmisleno zauzima „protivnički stav“, duboko uvjeren da taj novi pokret „negira osnovne težnje slobodnog duhovnog razvitka“.[23] Na šesto pitanje, koje se odnosilo na način borbe književnika i mladih „protivu novog svetskog poretka“, Nušić još jednom osporava fašističke ideje, posebno se osvrćući na „futurističkog prvosveštenika“ Marinetija, te naglašava da je apsolutni protivnik ideje rata kao nečega što može donijeti bilo kakav civilizacijski napredak. Kao posljedica rata javlja se “opšta dekadencija koja vraća čovečanstvo unazad i u kojoj probuđeni primitivni instinkti proždiru moralne vrednosti“.[24] Nušić vidi borbu protiv rata kao put za očuvanje društvenog napretka, a „ljubav među narodima i pacifizam, samo ne po cenu negiranja svoga naroda, imala bi biti zajednička zadaća književnosti i omladine“.[25] Iz navedenog iskaza je jasno da Nušić ima i krajnje oprezan stav prema ljevičarskim idejama koje su zastupali u redakciji ovoga novopokrenitog omladinskog lista i zato naglašava patriotski stav protivljenja bilo kakvom „negiranju svoga naroda“, kome su ovi mladi književnici naslonjeni na komunistički ideologiju očigledno bili skloni. Na sedmo pitanje o značaju „slobode štampe“ na kvalitet i vaspitnu ulogu književnosti, Nušić odgovara da „bez slobode štampe nema slobodnog izraza duha“, a da samim tim ne može biti ni značajnih umjetničkih domašaja tog stvaranja. „Bez takve javnosti duh ostaje svojina pojedinaca,a tim sasmim lišena je i književnost svoje vaspitne uloge“.[26] Posljednje, osmo pitanje ovoga intervjua, odnosilo se na Nušićev pogled na politička prava žena. Nušić koristi to pitanje da ukaže na izvjesni nesporazum koji su pojedina ženska udruženja doživjela prema njemu nakon postavljanja na scenu komedije Ujež (1935), ali nevosmisleno ističe da su pogrešno razumjele osnovu ideju tog komada, te da žene vidi kao ravnopravne članove društvenog života, u svim aspektima pa i u politici, a zajednica je dužna da im obezbijedi „građanska prava i dužnosti“, čak i ako ih ne bi same tražile.[27] 3.0.Nušićeva sačuvana i objavljena prepiska ukazuje na različite događaje iz života, od najranijih dana kada je izdržavao zatvorsku kaznu u Požarevcu (prepiska sa Ilijom Ognjanovićem Abukazemom), preko pisama iz konzulskog razdoblja u Prištini, Bitolju, Serezu i Skoplju (prepiska sa Milojkom Veselinovićem, kao i sa Vladanom Đorđevićem), do pisama sa piscima i glumcima iz vremena kada je bio upravnik pozorišta u Beogradu i Skoplju (prepiska sa Pavlom Markovićem Adamovim i Miloradom Gavrilovićem). Posebnu skupinu čine pisma koja je slao iz Francuske u vrijeme egzila u Velikom ratu (prepiska sa Dragomirom Ikonićem), kao i pisma iz poslijeratnog razdoblja (prepiska sa Živkom Milićevićem, Miomirom Milenkovićem, Antom Kovačem, Ljubomirom Ivanovićem i Borivojem Jevtićem). Koliko je Nušićeva prepiska važna za razumijevanje raznolikih životnih okolnosti, a onda i književnog rada u okviru tih događaja, najbolje potvrđšuje jedno od najranijih sačuvanih Nušićevih pisama koje je poslao iz Požarevačkog kaznenon zavoda 23. juanuara 1888. godine književniku Iliji Ognjanoviću Abukazemu, tadašnjem uredniku književnog zabavno-poučnog lista Javor. Pored naznaka onoga što je bilo već objavljeno od Nušićevih rukopisa u prethodna dva broja ovoga lista, vidimo i da Nušić obavještava Abukazema o „svom zlom udesu“ i presudi zbog objavljene satirične pjesme „Pogreb dva raba“, zbog koje je dobio kaznu od dvije godine zatvora i zbog koje se nalazi u Požarevačkom kaznenom zavodu. Pri tome naglašava da se u ovim novim okolnostima, koliko mu to bude moguće, posbeti što više književnom radu i „da postane stalni saradnik Javora“. Naglašava da ima puno vremena, ali da mora „krišom da radi, pa to vrlo teško ide“. Zato i moli Abukazema da mu ne odgovara pismima, nego „preko lista, koji mu odobravaju da čita“. Nušić ističe da ima pripremljene „dve-tri pesmice“ koje bi mogao odmah poslati, a planirao je da izradi i „jednu pripovečicu od onih kaplarskih“. Obećava da će ukoliko mu dođe do ruku neka nova knjižica izraditi i koju kritiku. Na kraju pisma napominje da mu list šalju na dosadašnju adresu u Beogradu, „a oni iz Beograda neka mi ga pšalju“.[28]Dvadesetak dana kasnije, 12. februara 1888. godine, Nušić iz Požarevca šalje novo pismo Abukazemu u kome mu za Javor prilaže pesmu „Usedelica“ ili „Rezignacija jedne usedelice“ i predlaže mu da sam odabere jedan od ova dva moguća naslova. Istovremeno iznova podsjeća da je u zatvoru zbog jedne objavljene pesme, „držim da Vam je već poznata“, te naglašava da pretpostavlja da mu je već stiglo prethodno njegovo pismo, koje je odavde poslato. Pri tome ga moli da mu odgovori „preko lista“, „nemojte pismom, jer čitaju pisma, a ja Vam ovo krišom pišem“.[29]Treće pismo koje je Nušić uputio Iliji Ognjanoviću Abukazemu, naspisano je i poslato 10. jula 1890. godine, kad je Nušić uveliko bio na slobodi, a odnosi se na komentar posvećen pjesmi „Komšika“, kao i na nastavak te pjesme, koji je namjeravao da objavi u Javoru. Nušić napominje da ima i „jedno desetak prevoda od današnjih, modernih turskih pesnika“,[30] koje je dao Vojislavu Iliću na pregled, a namjerava da jednu ili dvije pjesme iz tog korpusa pošalje i za Javor. Napominje da su to pjesme od Hadži-Arifa, Faik-bega i drugih, te da su na lijepom glasu u Carigradu. Nušić naglašava i to da „kakvu pripovetku otud, iz onih krajeva“, ne može odmah da obeća. Očigledno se radilo o piščevom pripremanju da ide iz Beograda na službu u srpskim konzulatima u Prištini, Bitolju, Solunu i Serezu. Nušić se raspituje i kakve su mogućnosti da dobija list Javor tamo u Prištini.Iz kasnijih Nušićevih konzulskih pisama, posebno izdvajamo ona koju su upućivana Milojku Veselinoviću, sekretaru u Ministarstvu inostranih dela. U pismu upućenom iz Bitolja, 19. novembra 1892. godine, pored redovnih političkih tema koje su se odnosile na određena crkvena pitanja u Prilepu, Nušić izvještava Veselinovića da je završio rukopis djela Kraj obala Ohridnskog jezera, u kome je opisao „istoriju, geografiju i etnografiju toga kraja“. Nušić posebno naglašava da je uradio i brojne fotografije: „išao sam tamo i skinuo sam sa mojim fotografskim aparatom do 50 slika i tako mislim da ilustrujem delo“.[31] Poznato je da je Nušić objavio iste godine navedeno djelo o Ohridu. Međutim, interesantno je naglasiti da Nušić u istom pismu nagovještava da će uraditi istu knjigu i za prilepski kraj i objaviti je pod naslovom „Markova država“. Tada je pitao Veselinovića, koji je inače bio istoriograf po obrazovanju: „Šta mislite, je li Markova vazalna država bila u granicama vladavine Vukašinove ili je imala uže granice? Šta buiste Vi imali da mi preporučite za oba gornja dela?“[32]U jednom kasnijem nedatiranom pismu koje je Nušić uputio Veselinoviću iz Sereza 1897. godine, Nušić se preporučuje da pomogne oko prikupljanja građe za studije o srpskim vladikama iz Prizrena i Skoplja: „Čini mi se da Vi pišete nešto ili o vladici Melentiju (Prizrenskom) ili o Metodiju (Skopskom). I jedan i drugi odavde su rodom i žive su im porodice. Ako Vam treba kakvih podataka, ja Vam stojim na raspoloženju da Vam ih nabavim“.[33] U istom pismu Nušić naglašava da su mu potrebni učitelj i učiteljica za srpsku školu u Serezu,a bilo bi dobro da znaju grčki jezik kako bi se lakše snašli u prvim mjesecima boravka u novoj sredini. Već u narednom pismu, od 15. decembra 1897. godine, Nušić Nušić naglašava da je uspješno obezbijedio dvoje učitelja, Ristu Stavrića iz Ohrida i Sultanu Stambojlićevu, rodom iz Carigrada. Iz pisma vidimo i da ga je Veselinović zamolio da mu pribavi podatke o episkopima Melentiju i Metodiju. Pored brojnih drugih tekućih pitanja, koja su se ticala rada srpskog konzulata u Serezu, Nušić naglašava da su zbog „školskog pitanja“ ovamo „upali u jednu žestoku borbu sa Grcima“.[34] U jednom konzulskom pismu upućenom iz Skoplja 16. marta 1900. godine, ministru predsedniku Vladanu Đorđeviću, Nušić govori o složenim odnosima sa srpsko-arnautskim odnosima i savjetuje da se pažljivo vodi računa o tome kome u Beogradu dodjeljuju državna priznanja. Ako ih Srbija uruči onim uticajnim Arbanasima koji žele da sarađuju sa Srbima, onda će oni trajno biti osuđeni na odbacivanje svoje zajednice i njihov uticaj će biti oslabljen tako da više neće moći nastaviti dalju saradnju. Odnosilo se to na oca Mehmed-pašu Feruha, šefa žandarmerije u Solunu, kao i njegovog sina Ali-bega iz Tetova. Nušić podsjeća na jedan slučaj iz vremena kada je radio u Solunskom konzulatu: „Ja sam, dok sam upravljao Solunskim konsulatom, pomišljao na ovo odlikovanje, ali me je zaustavila okolnost što su se Bugari, tužbama upućenim lično sultanu, žalili na Mehmed-pašu da je srpski plaćenik, te bi mu to odlikovanje samo pogoršalo položaj. Kad bude tome vreme, ja neću propustiti da Vam predlog o ovome odlikovanju podnesem“.[35]Važno je ovdje imati u vidu da su od svih Nušićevih konzulskih pisama, jedino ona koja je slao iz Prištine bila najvećim dijelom objavljena na jednom mjestu i nešto podrobnije komentarisana. Radi se o knjizi Branka Peruničića, Pisma srpskih konzula iz Prištine (1890-1900), a objavljena je u Beogradu, 1985. godine. Kada se vratio u Beograd, a potom i za vrijeme upravljanja Srpskim narodnim pozorištem u Novom Sadu, pa i u kasnijim beogradskim godinama sve do 1913. godine, Nušićeva pisma su imala praktičan karakter i predstavljala su dogovore sa glumcima i piscima oko izvođenja ili postavljanja nekih predstava. Karakteristično je u tom pogledu jedno nedatirano pismo koje je 1913. godine poslao glumcu Miloradu Gavriloviću. Radi se o uputstvima za njegov dolazak u Skoplje gdje je trebalo da odigra određene pozorišne predstave. „Po mišljenju sviju matorih najbolje bi bilo da gostuješ Šejloka. To bi privuklo publiku. Samo za taj slučaj morao bi ti Grol pozajmiti i ti poneti pa i vratiti, jer ja nemam nijednog jedeinog parčeta španskog kostima. U protivnom Galeota.[36] Iako se radi o praktičnim organizacionim aktivnostima, ovo pismo na lijep način potvrđuje sa koliko zanosa i posvećenosti je Nušić razvijao kulturni život u novooslobođenim južnim srpskim krajevima i koliko je vodio računa da publika u Skoplju i drugim krajevima južne Srbije, nakon balkanskih ratova, unapređuje svoj kulturni i duhovni život.Zanimljivo se je osvrnuti i na Nušićeva pisma iz Velikog rata koja je pisao iz egzila u Francuskoj. Najviše toih pisama poslato je iz varošice Barbast, a upućivana su Dragomiru Ikoniću, uredniku lista La Patrie Serbekoji je izlazio na Krfu. Pored brojnih aktuelnih tema, u kojima se osvrću i na „Oblomove sa Krfa“, Nušić razgovara najviše o književnim temama. Na primjer, u pismu poslatom 18. aprila 1817. godine, moli Ikonića da mu sačuva rukopis „Maloga Bojka“, jer nije sačuvao original za sebe, a radi se o poglavlju koje će kasnije ući u Nušićevu kasniju memoarsku knjigu Devetsto petnaesta (1921). U jednom kasnijem nedatiranom pismu, koje je poslato u maju 1917. godine, Nušić se žali na loše urađene korekture u jednom njegovom objavljenom tekstu. U nedatiranom pismu iz jula ili avgusta 1917. godine, šalje jednu svoju pripovijetku pod naslovom „On će doći“, koja je zapravo dio kasnijeg cjelovitog rukopisa Devetsto petnaeste. U jedmnom od pisama koja je uputio Ikoniću u avgustu 1917. godine, Nušić nagovještava da je „pozvan na rad pri Crvenom krstu u Ženevi“.[37]U poslijeratnim godinama najviše je sačuvanih Nušićevim pisama sa Živkom Milićevićem, ali su ona uglavnom tehničkog tipa i odnose se na brojne organizacione i uredničke aktivnosti. Interesantno je pomenuti jedno nedatirano poismo iz 1925. godine upućeno iz Soluna, kada su Nušić, Darinka i njihova kćerka Margita, obilježavali desetogodišnjicu Banove smrti. Interesantno je pomenuti i pismo koje je Nušić uputio 6. avgusta 1932. godine Anti Kovaču u Zagreb, sa molbom da mu pomogne oko sređivanja građe za udžbenik Retorike, posebno na onaj segment koji se odnosi na besjedništvo Južnih Slovena, „počev od Grgura Ninskog“.[38] Važno je pomenuti i Nušićevu prepisku sa Borivojem Jevtićem iz Sarajeva, sa kojim je naročito sarađivao u vrijeme upravnikovanja sarajevskim Narodnim pozorištem od 1925-1928. godine. U pismu od 9. oktobra 1936. godine, Nušić se zahvaljuje Jevtiću „na uloženoj brizi“ da se komad Dr „tako odlično prikaže kao što je na sarajevskoj pozornici“.[39] U istom pismu mu šalje na čitanje i novi rukopis Pokojnika, za koji Nušić naglašava da „izlazi iz kruga“ njegovih komedija, jer ovdje neće biti gromoglasnog smijeha, već će doći do približavanja tragičnog sa komičnim. Zbog toga se Nušić plaši reakcije i razočaranja publike, ali i rekacije kritike koja će možda kazati „da u komadu ima teatralnosti“. Nušić zato moli Jevtića, kao svog iskrenog prijatelja i saradnikla, da pročita rukopis, „dajte mi svoj iskreni sud o njemu pa da zajednički rešimo dalju njegovu sudbinu“.[40] Na kraju ovoga pisma, Nušić naglašava i šta želi da radi novo u toku predstojeće zime. Pogotovo je interesantna najava komediografske tematizacije seoskog života, koju naravno Nušić nije stigao da realizuje jer je ubrzo iza toga preminuo, ostavljajući itza sebe nedovršen rukopis mkomedije Vlast: „Vratio sam se temi Ušao đavo u selo. Ne mislim s njom da žurim ali ću joj posvetiti ovu zimu. Treba mi preći celu skalu društvenu. Bavio sam se u visokom društvu (Mister Dolar), pa silazio sam u buržoaziju (Ujež, Svet, Ožalošćena porodica), silazio sam u mali svet, palanku (Poslanik, Sumnjivo lice), valja mi sad sići i u selo“.[41] Interesantno je napomenuti i još jedno Nušićevo pismo, koje je tri nedelje kasnije uputio Borivoju Jevtiću, 30. oktobra 1936. godine, a koje je nastavak ove prethodne prepiske. Jevtić je u međuvremenu pročitao rukopis Pokojnika i poslao svoje mišljenje Brabnislavau Nušiću, tako da mu ovaj upravo i odgovara povodom toga. Nušić se zahvaljuje Jevtiću na iskrenoj, i očiglednoj nepovoljnoj ocjeni rukopisa, a to je razlog i zašto je tada bio odlučio da ne postavlja odmah na scenu ovaj komad. „Opasnost je još veća što bi Pokojnik došao iza velikog uspeha Dr, koji zagrebačka kritika („Večer“) ubraja u klasiku i uvršćuje me u red Molijera i Gogolja. Prema tome, rešio sam sudbinu Pokojnikovu, on će u fijoku na duže ili kraće vreme; može ostati tamo i posle smrti, hvala Bogu imaću u Vama komentara koji će objasniti zašto je to tako bilo“.[42] Vidjećemo da se Nušić kasnije samo djelimično pridržao ovog obećanja i da je Pokojnik postavljen na scenu Narodnog pozorišta u Beogradu 18. novembra 1837. godine. Na kraju istog pisma, Nušić podsjeća Jevtića da „radi živo“ na komadu Ušao đavo u selo, ali iznosi i očigledne nedoumice koje su ga pratile u izradi ovoga teksta: „Hteo bih da izbegnem, ali ne može se. Komad ne može da ima nosioca, celo selo je nosilac. I još nešto, bojim se biće samo niz slika kao Beograd nekad i sad. Tehnički povezan doduše, ali tek celokupnošću čini utisak, kao ono slika predela u kinu. Videćemo!“[43] 4.0.Nušićeve besjede možemo posmatrati kroz dvije autonomne cjeline. Prvu cjelinu čine prigodna javna predavanja: „Jedan govor o humanosti“, „Šta je to ljubav?“, „Odgovor na interpelaciju“, „Moda“, „Alfa i omega“, „Glumac“. Drugu cjelinu čine brojne posmrtne besjede, među kojima posebno izdvajamo: „Nad odrom Stevana Sremca“, „Nad odrom Ive Vojnovića“, „Nad odrom Milorada Gavrilovića“, „Nad odrom Eduarda Rosijana“, „Nad odrom Avda Karabegovića“. U ovu skupinu nekroloških govora ulazi i najpotresnija Nušićeva besjeda izgovorena u Skoplju 17. novembra 1935. godine povodom podizanja spomenika „Đačkom bataljonu – 1300 kaplara“, u čijim redovima se borio i stradao i piščev sin Strahinja Ban, u oktobru 1915. godine, a koja je više puta u novije doba citirana na društvenim mrežama i poznata po potresnim završnim riječima „U ime ojađenih majki i oceva ja polažem na ovaj spomenik najskupoceniji venac, venac roditeljskih suza!“.4.1.Nušić je održao i brojna prigodna javna predavanja, koja su uglavnom bila upriličena povodom obilježavanja određenih praznika ili jubileja posvećenih važnim istorijskim događajima. Predavanja su organizovana na poziv raznih građanskih udruženja, odbora ili kulturnih institucija, a obuhvatala su raznolike teme: od razmatranja patriotskih i nacionalnih ideja, do prigodnih rasprava o ljubavi, modi i umjetnosti.Među predavanjima u kojima su razmotrene patriotske i nacionalne teme posebno izdavajamo raspravu „Srpski pijemont“, koja je održana u Beogradu 1906. godine. Interesantno je naglasiti da je ovaj Nušićev govor kasnije objavljen u Sabranimdelima, u izdanju „Gece Kona“ u Beogradu, 1932. godine, u dvadesetoj knjizi pod naslovom Listići, male priče, konferencije, ali da je baš ovaj tekst izostavljen u izdanju Nušićevih Sabranih dela koja je objavio „Jež“ u Beogradu, 1966. godine. I u ovom izdanju se takođe radi o dvadesetoj knjizi u kojoj se nalazi dodata komedija Beograd nekad i sad, a onda su kao i kod izdanja Gece Kona uvršteni Listići, male priče i konferencije. Međutim, među „konferencijama“ nema „Srpskog pijemonta“, što je svakako karakteristična slika ideološkog cenzurisanja Nušićevog djela u poslijeratnoj Jugoslaviji. Poznato je da pojam „Pijemonta“ nastaje u 19. vijeku u Italiji na osnovu činjenice da se oko ove italijanske pokrajine, čiji glavni grad je Torino, odigralo ujedinjenje dvadeset regija u jedinstvenu italijansku državu. U uvodnom dijelu predavanja Nušić se upravo osvrće na sam pojam, kao i na činjenicu da je Srbiji pripala ta uloga u 19. vijeku, jer se upravo tu odigrala Karađorđeva buna 1804. godine. Taj oslobođeni dio Srpstva, nakon Prvog i Drugog srpskog ustanka, prirodom istorijskih događaja, ali i svoga centralnog geografskog položaja oko koga su na Balkanskom poluostrvu bile okupljene ostale srpske oblasti, logično su svi ostali dijelovi srpskog naroda, najvećim dijelom neoslobođeni u to doba ili djelimično slobodni, poput Crne Gore, prepoznali kao temelje budućeg ujedinjenja i oslobođenja.Imajući sve to u vidu, Nušića interesuje odgovor na suštinsko pitanje „jesmo li mi i u koliko učinili sve što je valjalo da Srbiju načinimo Pijemontom; jesmo li joj pridobili sve odlike jednoga nacionalnoga i kulturnoga centra?“[44] Za Nušića je odgovor na ovo pitanje od suštinskog značaja zbog toga što je svjestan da mogu postojati „prirodni“ i „nepriodni“ pijemonti. Nužni preduslov da bi neka oblast mogla postati „pijemont“ je sloboda, jer se samo u slobodi razvijaju „velike ideje“ i nastaju „veliki pokreti“ koji mogu da povedu cjelokupan narod za sobom. Kao primjer jednog „neprirodnog“ pijemonta navodi pokušaje Austrougarske monarhije da u okupiranoj Bosni i Hercegovini od Sarajeva napravi centar nekog novog nacionalnog i državnog okupljanja. Uprkos ogromnim uloženim parama, kao i podmićivanjima ili represalijama sa kojima su pokušavali da pridobiju srpski narod sa toga prostora, na kraju je čitav taj „kulturni pokret“ propao „time što je pre neki dan proteran i poslednji srpski književnik iz Sarajeva“.[45] Odsustvo političke slobode je onemogućilo da Zagreb i Prag postanu pijemonti svojih naroda. Nešto slično je sputavalo i Novi Sad, koji je jedno vrijeme u 19. vijeku bio središte srpske duhovnosti i kulture, ali je sa oslobođenjem Srbije taj centar prirodno preseljen u Beograd.Upravo zato što je posjedovala i „političku slobodu“ i „prirodnost položaja“, Srbija je bila predodređena da postane pijemonst srpskog naroda, a da bi to zaista i postala neophodna su joj dva kvaliteta: „volja“ i „snaga“. Prema Nušićevom rasuđivanju „volja je sadržana u rodoljublju a snaga u kulturi“.[46] Da bi dokazao da li ima u nas rodoljublja, Nušić govori o postojanju četiri vrste patriota u srpskom narodu: „po uverenju“, „po dužnosti“, „po modi“ i „po zanatu“. Pri tome, odaje puno poštovanje „patriotama po uverenju“, siguran da su na njihovim pregnućima i postavljeni temelji srpske državnosti i slobode u 19. vijeku, a detaljnije ukazuje na pošast ove preostale tri vrste patriota, koje u suštini predstavljaju lažne ili patriote iz interesa. Upravo oni svojim djelovanjem razaraju biće srpskog naroda i u velikoj mjeri mu ograničavaju onu prirodnu poziciju srpskog pijemonta. Patriote po dužnosti su državni činovnici ili kako ih Nušić podsmješljivo naziva „ukazne patriote“, koji svoj patriotizam iskazuju u skladu sa prirodom činovničkog posla, a čim promijene državni posao zaboravljaju na svoj patriotizam. Kao dobar primjer navodi brojne ljude iz srpske diplomatije, pri čemu misli prije svega na konzule u neoslobođenim krajevima, koji nakon premještaja u druga nadleštva apsolutno ne pokazuju nikakav interes da i dalje djeluju na polju nacionalnog oslobođenja tih krajeva. Patriote po modi, a među njima su i brojne dame, djeluju kroz brojna građanska udruženja i odbore samo sa jednim ciljem da bi se pojavljivali u javnosti i bili u centru pažnje onda kada su aktuelne neke krupne nacionalne pojave ili događaji. Pri tome ih ni najmanje ne interesuje da li će ta vrsta njihovog djelovanja biti od pomoći ili od štete po one dijelove srpskog naroda na koji se odnosila. U tom smislu naročito izdvaja „naše balove u korist postradalih u Staroj Srbiji i Makedoniji“, koji predstavljaju samopromovisanje živopisnih karaktera organizatora, bez bilo kakve suštinske brige da li će narod u tim krajevima imati neke koristi ili možda čak i štete od tih programa.[47] Posebno pogubna vrsta je patriotizam po zanatu, jer ga predstavljaju ljudi koji su „obično doživotne patriote; oni sami sebe naimenuju za patriote i time se bave i od toga žive“.[48] Na kraju ovih zapažanja Nušić ne izvodi zaključke nego prepušta publici da sami prosude o tome.Kad je riječ o kulturi, Nušić usmjerava pažnju isključivo na Beograd i polazi od toga kako naši žandarmi na železničkoj stanici dočekuju goste na krajnje grub i neprimjeren način i kakav prvi utisak ostavljaju na strance. Drugipočetni utisak ostavlja „rđava kaldrma“. Treći nepovoljan utisak ostavljaju javne institucije i neprikladne zgrade u kojima su prinudno bile smještene. Osim Narodne banke i Uprave fondova, praktično nijedna institucija, od Narodne skupštine i Akademije nauka do Narodnog muzeja i Više ženske škole, nije imala adekvatnu zgradu. Nušić se osvrće i na neadekvatne kulturne programe, poput predstava u Narodnom pozorištu, ali i na naš nemar prema kulturnim pojava i značajnim ličnostima iz prošlosti. Tragično je to što još uvijek nismo praktično znali gdje je „spaljen“ Sveti Sava, izgubili smo grobove pjesnika Sime Milutinovića Sarajlije i osnivača srpskog teatra Joakima Vujića, popadale su krstače na grobovima Đure Jakšića i Vojislava Ilića, a „ponikao čkalj i korov“ i sl. Nušić na kraju predavanja daje i odgovor šta nama kao građanima preostaje da uradimo, kada vidimo da država ne pokazuje interes za unapređenje srpske kulture. „Ostaje nam ono, čega se srpski narod uvek laćao, ostaje nam da sami uzmemo u svoje ruke rešenje tih pitanja i državu prinudimo na vršenje svojih zadaća“.[49] Pri tome, Nušić savjetuje slušaoce ne samo da rade svako ponaosob na unapređenju naših nedostataka i u doživljaju patriotizma i u ostvarenju kulturne politike, kao temelja na kojima se Srbija promoviše u srpski pijemont, već ih moli i „da sve ovo što smo govorili o našim manama i o našim gresima ostane među nama, da se ne čuje dalje“.[50] Među raspravama koje tematizuju pitanja ljubavi, mode i umjetnosti, posebno izdvajamo predavanje koje je objavljeno pod naslovom „Šta je to ljubav?“ u listu Politika, nakon što je održano na Božić 1905. godine. Nastojeći da odgovori na pitanje „šta je to ljubav“, Nušić potencira tezu da je to „večito nerešeno pitanje“, koje je aktuelno još od Adama i Eve, a po svojoj prirodi ima duboko božansko porijeklo. U šali naglašava da je lakše Markoniju bilo da pronađe telegraf bez žica, Edisonu da pronađe telefon i novosadskom glumcu Dušanoviću mašinu za kljukanje gusaka, nego „naći jasan i tačan odgovor na postavljeno pitanje: šta je ljubav?“[51] U prepoznatljivom humorističkom stilu, Nušić naglašava da ni on sam ne zna šta je to ljubav iako se trinaest puta u životu zaljubljivao, ali da je siguran da na to pitanje prije mogu da odgovore obični smrtnici, jer je poznato da se „smrtni ljudi smrtno zaljubljuju“.[52] Pošto je utvrdio da je ljubav jedna posebna vrsta „bolesti“, Nušić ukazuje i na dva karakteristična njena znaka: „Prvo: neizlečiva je a drugo: zarazna je“.[53] U drugom dijelu predavanja Nušić citira pojedine savremene književnike i njihove misli o ljubavi (Janko Veselinović, Ilija Vukićević, Vojislav Ilić). Citira stihove Jovana Jovanovića Zmaja, Milutina Ilića, Vladimira Jovanovića. Pri tome, Nušić naglašava da ima odgovore na pitanje šta je ljubav i od brojnih drugih živih književnika i umjetnika, kao što su Simo Matavulj, Dragutin Ilić, Antonije Hadžić, ali su neki stari, a neki su se oženili, pa „ne sme da iznosi njihova mišljenja“. Na kraju predavanja, Nušić kao zaključak navodi i jednu komplikovanu definiciju ljubavi koju je dao učeni francuski mislilac Gaston Duvilj, za koju i sam vjeruje da mnogo toga govori, a da ništa suštinski ne kazuje o zagonetki ljubavi.Nušićevo predavanje „Odgovor na interpelaciju“ održano je 1902. godine, a posvećeno je razmišljanjima o našoj unutrašnjoj politici. Pod tim pojmom, Nušić podrazumijeva „kućevnu politiku koja se razvija između četiri zida“.[54] Uveliko je to predavanje ličilo na parafrazu onih zapleta koje poznajemo iz Nušićevih ranih komedija („Narodni poslanik“, „Protekcija“, „Svet“), kao i kasnijih komedija („Put oko sveta“, „Gospođa ministarka“, „Ožalošćena porodica“, „Pokojnik“ i sl.). Nušić najprije uspostavlja analogiju između velike državne politike i politike u kući, naglašavajući da i jedna i druga imaju „opoziciju“, sa tom razlikom što je žena kao opozicionar u kućnoj politici neuporedivo teži supranik od opozicionara u državnoj politici. Ženski način opozicionog upravljanja zasnovan je na „ličnom režimu“, koji se služi svim nedozvoljenim i dozvoljenim sredstvima, tako da žena upravlja svim kućnim ministarstvima, a posebno ministarstvom finansija.U nekim kasnijim javnim predavanjima, poput onoga „O modi“, koje je održano 1928. godine i objavljeno u listu Politika, Nušić otvara raspravu o pitanju ukusa, u oblasti ljudskog odijevanja, ali i brojnih drugih životnih pojava, koje se mogu podvesti pod pojam „pomodnosti“ i dovoditi u vezu sa stilom odijevanja. Nušić definiše modu kroz sagledavnje brojnih kontradikcija koje se skrivaju iza ove pojave: „Moda bi u suštini imala biti potčinjavanje pojedinačnoga opštemu ukusu, ali je ona isto tako potčinjavanje opštega pojedinačnome ukusu“.[55] Otuda se moda zasniva na suštinskom paradoksu da ono što bi trebalo biti „izraz slobodnoga razvijanja ukusa“, postaje „najveći protivnik slobode u razvijanju ukusa“.[56] Moda bi trebalo da bude osnova za izražavanje lijepoga, ali je svojim zakonitostima, te upornim nastojanjima ka „unifikaciji“, postala najsnažniji protivnik svakog individualnog doživljaja ljepote. Nušićevo predavanje o modi ima i istorijsku perspektivu, jer je uvjeren da ova pojava vodi porijeklo od „postanja sveta“, te da počiva na dva „rudimentarna instinkta“, na „podražavanju i sebičnosti“.[57] Kroz vijekove moda je bila uslovljena brojnim faktorima, ekonomske i socijalne prirode, a posebno je bila često u sukobu sa „čuvarima religije i morala“. Nušić se u prepoznatljivom šaljivom tonu osvrće na to kako su pojedine ekstremne modne kreacije ograničavane u srednjem vijeku, a kako u kasnijim vijekovima, u brojnim velikim evropskim zemljama, poput Španije, Engleske, Italije ili Turske. Naglašava da je savremeni turski vladar Kemal-paša, u okviru dubokih reformi koje je sprovodio u državi, hrabro zagazio i u oblast mode, tako što je „muškarcima skinuo fesove, a ženama otkrio lica“.[58] Jedan od regulativnih faktora mode bio je zasnovan na prikrivanju tjelesnih nedostataka i mana, ali je to svakako bilo uslovljeno i špekulativnim razlozima, tako što su proivođači odjeće često mijenjali modne kreacije kako bi svake godine prodavali sve veću količinu garderobe. U politici je uticaj mode koruptivnoga karaktera, jer je kroz istoriju nova moda često bila u dosluhu sa raskalašnim načinom života, a samim tim i sa nezakonitim sticanjem novca kako bi se ta neumjerenost mogla finansirati. Nušić ukazuje i na nesumnjiv uticaj mode na umjetnost, posebno na slikarstvo i muziku, ali i na ljudsku psihologiju i najintimnija osjećanja čovjekove duše.Nušić na kraju ovoga predavanja izvodi i veoma interesantan zaključak kako današnja moda jasno iskazuje tri tendencije: „podmlađivanje“, „isticanje draži“ i „maskuliziranje – pomuškarčivanje“.[59] Sve to dolazi otuda što je moda klasičnoga doba bila „moda gracija“, moda srednjeg vijeka bila je „moda madona“, a moda današnjeg vijeka je „moda šiparica“. Uprkos kritičkom stavu prema „modnom ukusu“, Nušić zaključuje da je valjda tako i pravo da bude, jer je „na mladosti da živi“, a na starim generacijama „da posmatraju taj život“.[60]Nušićevo predavanje koje je održano 1928. godine i objavljeno u listu Politika pod naslovom „Alfa i omega“, predstavlja karakterističan njegov pogled na odnos starih i novih vremena. Radi se o fenomenu koji je on često tematizovao u svojim komedijama („Svet“, „Protekcija“, „Beograd nekad i sad“), ali i u feljtonu Ben Akiba, a posebno u zapisima Iz poluprošlosti u kojima je opisivao izgled starog i novog Beograda, od stanja trgovačke čaršije, do porodičnih odnosa, kafanskog ambijenta, do nove regulacije ulica i gradskih kvartova. Nušić taj fenomen sagledavanja starog i novog načina života dovodi u vezu sa činjenicom da se njegov „život proteže kroz dva veka“, i to u razdoblju krupnih i gotovo nesagledivih društvenih promjena.[61] Zato je, kako naglašava, i naslovio svoje predavanje „prvim i poslednjim slovom azbuke“, da bi što jasnije naznačio karakter društvenih promjena i pojava o kojima želi da posvjedoči. U tom pregledu sudara starog i novog načina života, Nušić ukazuje na fenomen negdašnjih „posela“, a današnjih „žureva“, na negdašnje „teferiče“ po okolini Beograda i današnje „izlete“ do Dubrovnika, Minhena, Abacije i Bleda. Ukazuje na razlike između negdašnjih i današnjih proševina i svadbi, na vrste zabava, način odijevanja. Sve se promijenilo samo je „način ogovaranja“ ostao isti. Posebno ukazuje na novu i dominantnu društvenu ulogu žena. Pri čemu ukazuje na imena Leposave Petković, Delfe Ivanić, Ksenije Atanasijević, Mileve Atanacković, Jelene Dimitrijević, Jelene Zrnić i Nataše Bošković. Na kraju predavanja, Nušić ukazuje na potiskivanje narodne pjesme i promjenu ukusa umjetničke poezije. Nekad je „carevala sentimentalna poezija“, a današnja poezija je „zahvatila široke razmere“ i „kreće se kroz kozmoze i peva bolove čitavoga čovečanstva“.[62]Nušićevo predavanje koje je objavljeno u Politici pod naslovom „Glumac“ 1928. godine nastalo je kao govor na „glumačkoj večeri“ posvećenoj Miloradu Gavriloviću, održanoj 13. novembra iste godine u Narodnom pozorištu u Beogradu. Suština ovog Nušićevog govora počiva na pokušaju da objasni ulogu i značaj glumačke profesije u istoriji kulture, tako da je razumljivo što tu plemenitu i tešku profesiju posmatra zajedno sa razvojem pozorišta kao jedne od temeljnih institucija ljudske duhovnosti. Pozorišni život, Nušić sagledavakroz tri nedjeljiva elementa, a to su: „pisac, glumac i publika“.[63] Navodeći brojne primjere toga jedinstva Nušić ga posmatra kao svojevrsni „bračni trougao“, a pri tome naričito potencira bliskost pisca i glumca upoređujući njihovu umjetničku vezu sa „sijamskim blizancima“. Na kraju predavanja, Nušić je siguran da će sutradan, kada bude posjetio starog glumca kome je to veče bilo posvećeno, a koji uprkos velikoj želji zbog bolesti nije mogao da bude prisutan, iz njegovog oka „kanuti topla suza“ i da će prošaputati „Nisu me zaboravili“.[64] 4.2.Nekrološke ili posmrtne besjede razotkrivaju Nušićevu sposobnost da u visokom govorničkom stilu, u specifičnoj atmosferižalosti i patosa,pred užim i daljim članovima porodice, kao i pred cjelokupnom javnošću, iskaže snažne emocije i prijateljsku odanost prema preminulim savremenicima, najčešće svojim bliskim književnim i pozorišnim drugovima i saradnicima, a da pri tome ne pređe granicu banalne patetike. U govoru „Nad odrom Stevana Sremca“ upravo dolazi do izražaja ta ogromna tuga zbog smrti prijatelja i zapanjujuća nevjerica da je preminuo tako iznenada i u najboljim stvaralačkim i životnim godinama. Poznato je da se Sremac upokojio sredinom avgusta 1906. godine u Sokobanji, prilikom boravka na redovnom godišnjem odmoru. Zato ne iznenađuje što posmrtna Nušićeva besjeda započinje retoričkim pitanjima koja potvrđuju tu nevjericu da Stevana Sremca više nema među živima: „Je li to tvoja poslednja priča, Stevo? Zar ta čvrsto sklopljena metalna knjiga, zar je to tvoje poslednje delo?“[65] U daljem tekstu besjede Nušić naglašava majstorstvo Sremčevog pripovijedanja i nevjerovatno umijeće građenja smijeha, a zatim ističe piščev patriotizam i činjenicu da je čitav svoj život podredio najuzvišenijoj ideji oslobođenja i ujedinjenja cjelokupnog srpskog naroda.Nušić pominje nezaboravne Sremčeve junake i prepoznaje njihovu bol i tugu zbog saznanja da je preminuo njihov genijalni tvorac. Izdvaja nezaboravnog niškog lovdžiju Kalču i njegovog psa Čapu, pita se kako je na vijest o Sremčevoj smrti reagovao niški Ibiš-aga, a kako i bojtar Mića iz Tinkine čarde smještene na banatskoj pustari između Čeneja i Temišvara. Sjeća se Zone Zamfirove, i čiča Jordana, Vukadina i Srete učitelja, kao i niškog jeksik-adžije Micka Micića, duboko uvjeren da će oni „živeti i dalje među nama; oni će nam, Stevo, i dalje kazivati o tebu, oni će nas voditi do tvoga groba, i podsećati nas uvek da ne damo da se na tvom grobu svećica ugasi“.[66] Posebno naglašava da je Sremac svojim djelom donosio sreću i utjehu srpskom narodu u trenucima njegove najveće borbe, patnje, brige i životnih iskušenja. Zato ga vidi kao „taj Božji osmejak, bezazleni, nepomućeni, čisti, detinji osmejak, koji se kao svetla duga provlačio kroz naoblačeno srpsko nebo“.[67] Zbog toga je uvjeren da zbog Sremčeve neočekivane i prerane smrti tuguje cjelokupno Srpstvo „od Adrije daž do Sent Andreje“.[68]Smrt pjesnika Avda Karabegovića, u Loznici 5. decembra 1908. godine, Nušić je iskreno ožalio u besjedi „Nad odrom Avde Karabegovića“. Ovaj mladi pjesnik vodio je porijeklo iz Modriče, u kojoj je rođen 13. avgusta 1878. godine, a njegovu sahranu i preranu smrt Nušić sagledava u svjetlu tragične porobljenosti pjesnikove otadžbine Bosne i Hercegovine od strane Austro-ugarske monarhije. Da bi pokazao koliko je poštovao ličnost i djelo Avda Karabegovića, Nušić ovu posmrtnu besjedu piše ijekavskim izgovorom srpskog jezika. Pri tome, preminulom Karabegoviću odaje beskrajnu zahvalnost što je čitav svoj kratki život i književni rad posvetio „svetome bratstvu pravoslavnijeh i muslimana, koje je nekada vjera dijelila, ali koje je sad krv zbližila, vezala i pod zajednički barjak sabrala“.[69]U besjedi „Nad odrom Eduarda Rusijana“, mladog Slovenca iz Gorice, koji je prvi na našim prostorima konstruisao aparat za letenje, a poginuo je u Beogradu prilikom probnog leta, 27. decembra 1910. godine, Nušić iskreno žali za jednim konstruktorom koji je išao ispred svoga vremena. Odaje mu priznanje za vizionarstvo i hrabrost, a posebno je srećan što je taj izvanredni mladić odabrao srpski narod u najtežim trenucima za mjesto ostvarenja svojih velikih ideja. Podsjetimo se da se radi o događajima vezanim za krupne političke i istorijske potrese nakon „Aneksione krize“ u Bosni i Hercegovini. Nušić vjeruje da će „skupocena kap njegove krvi“ postati „zaloga one velike ljubavi koja srpsko pleme vezuje sa slovenačkim“, kao i potvrda da slovenski narodni znaju „liti krv ne samo za svoju slobodu, no i za napredak čovečanske kulture“.[70]U besjedi „Nad odrom Iva Vojnovića“, koja je izgovorena u foajeu Narodnog pozorišta u Beogradu, 31. avgusta 1928. godine, na ispraćaju zemnih ostataka ovoga cijenjenog srpskog književnika u rodni Dubrovnik, gdje je bio sahranjen. U uvodnom obvraćanju, Nušić naziva Vojnovića „bratom, drugom, prijateljem“, a Narodno pozorište označava kao njegov dom u kome je do najvećeg izražaja došlo piščevo „božansko nadahnuće“, koje ga je načinilo „velikim pesnikom naše prošlosti i vizionarom naše budućnosti“.[71] Osvrće se i na veličinu piščevog rodnog grada Dubovnika, kolijevke koja ga je odnjihala, „pod čijim je podnebljem niklo nekad najsjajnije delo naše književne prošlosti“, te da se to djelo „kao potonja reč u svojoj veličini izrazilo“ upravo i liku Iva Vojnovića. Nušić odaje priznanje svom književnom savremeniku, koga naziva „knezom-pesnikom“, da je podjednako znao da nas vrati našim bolovima, ali i našem ponosu, „dajući našoj knjizi u tvojoj Majci Jugovića biblijski veliku pesmu nad pesmama“.[72]Glumac Milorad Gavrilović preminuo je 26. aprila 1931. godine upravo u vrijeme pripreme proslave koja je trebalo da obilježi pedeset godina njegovog porišnog rada. Nušić se sa bolom osvrće na tu činjenicu i tako započinje svoju pogrebnu besjedu „Nad odrom Milorada Gavrilović“. Pri tome posebno naglašava činjenicu da je Gavrilovićev polustoljetni glumački put zapravo uporediv sa razvojem našeg pozorišnog života. „Pedeset godina građenja i izgrađivanja; pedeset godina posrtanja i uspravljanja; pedeset godina traženja i stvaranja; pedeset godina truda i napora – eto to je istorija naše dramske umetnosti a to je i život Milorada Gavrilovića, koji tu istoriju sam i stvara i nosi kroz tih pedeset godina“.[73]Među Nušićevim besjedama, kako smo to prethodno naglasili, najpotresnija je ona koju je izgovorio u Skoplju, 17. novembra 1935. godine, prilikom otkrivanja spomenika „Đačkom bataljonu – Bataljonu 1300 kaplara“. To je i razumljivo ako imamo u vidu da je Nušićev sin Strahinja-Ban bio pripadnik tog bataljona i da je bio teško ranjen u borbama protiv austrijske vojske na frontu kod Požarevca, a da je zatim i preminuo od posljedica tog ranjavanja, 12. oktobra 1915. godine. O tome neprežaljenom i nesmanjenom bolu rječito govori već navedena završna rečenica ove besjede „U ime ojađenih majki i oceva ja polažem na ovaj spomenik najskupoceniji venac, venac roditeljskih suza!“.[74]U Nušićevoj besjedi naglašena su dva važna aspekta. Najprije je ukazano na veličinu žrtve tih golobradih dječaka koji su svojim životima iskazali predačku hrabrost i ljubav prema otadžbini. Zatim je naglašena i roditeljska neutješna i razorna bol za izgubljenim sinovima koji su poginuli tek što su stupili na prag života. Tu otadžbinsku žrtvu Nušić upoređuje sa epskom pjesmom „Zidanje Skadra“ i tragičnim istorijskim usudom srpskog naroda da neophodnim žrtvovanjem nevinih i najmilijih članova našega roda jedino može da ostvari velike nacionalne ideale, kao što je u ovom slučaju bilo oslobođenje i državotvorno ujedinjene srpskog i drugih južnoslovenskih naroda. Onako kako je „mlada Gojkovica“ žrtvovana i ugrađena u temelje Skadarskog grada, tako su i mladići iz „Đačkog bataljona 1300 kaplara“ ugradili svoje živote u temelje nove i slobodne države. U duhu tadašnjeg jugoslovenskog jedinstva Nušić naglašava da su „tri brata, Srbin, Hrvat i Slovenac, godinama i godinama sanjali svoju zajednicu i zidali je ali nikad ne dozidali. Sve što bi braća za dan nazidala, zla kob bi za noć porušila. San osta samo san, osta pesma, osta želja prošlosti ibudućnosti i nigde da se dogleda java i stvarnost. Tada se braći javi Usud, onaj veliki i svemoćni Usud, koji i ljudima i narodima deli sudbinu, javi im se i reče: 'Nećete podići zajednički grad sve dok mu temelje ne pokapate krvlju onoga što vam je najmilije i najdragocenije!' I mi stegosmo roditeljska srca naša i dadosmo krv dece svoje kao najmiliju i najdragoceniju žrtvu i natopiše se tom krvlju temelji i dozida se tvrdi grad bratske zajednice, spreman da odbije svaku silu i svaku neman koja je nasrnula“.[75] Roditeljsku neizmjernu bol Nušić figurativno upoređuje sa razmjerama tuge koju je doživjela „Majka Jugovića“ nakon Kosovskog boja i pogibije njenih devet sinova, a što je na umjetnički nenadmašan način iskazano u epskoj poeziji. Nušić je očigledno slutio da se nadvijaju crni oblaci nad sudbinom te zajedničke države, zato besjedu i okončava zavjetnom porukom poginulih i kroz „glas mrtvih“, sada kad se i on nalazio na kraju životnog puta, upućuje osnovnu ideju svoje besjede da će pravi smisao podizanja ovoga „spomenika“ njihovoj žrtvi biti samo onda ako budemo „kadri sačuvati veliku tekovinu ujedinjenja“ koje je iz krvi tih mladića poniklo.[76] 5.0.Nušić je bio čovjek sa izrazitim osjećanjem za društvenu misiju, za odgovornost i dužnosti jedne javne ličnosti. Zato možemo zaključiti da je ostavio čitav niz veoma zapaženih autopoetičkih iskaza, da je vodio dinamičnu i značajnu prepisku sa brojnim istaknutim savremenicima, te posebno da je napisao brojne neponovljive besjede u različitim prigodnim situacijama, ali i povodom upokojenja svojih prijatelja, kao i obilježavanja značajnih datuma iz neposredne srpske prošlosti. Ostao je upamćen i po nadahnutim „javnim predavanjima“ u kojima je otvarao raspravu o brojnim aktuelnim društvenim pitanjima svoga vremena. Nušić je zaista bio čovjek koji je odlično prepoznavao svoje doba i mentalitet svojih sunarodnika, a na pravi način je to iskazivao ne samo u svojim poznatim tekstovima, poput komedija, romana, priča ili drama, putopisa i sjećanja, nego i u brojnim „sitnim spisima“, koji su nastajali i namjerno i uzgredno, kao dio njegovog naglašenog javnog djelovanja i dužnosti.
[1]Branislav Nušić, „Deset zapovesti prepisanih sa tablice iskustva“, u knjizi: Neznani i malo znani spisi, prir. Aleksandar Pejović, Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 1989, str. 122. [6]Branislav Nušić, „Ispovest“, u knjizi: Neznani i malo znani spisi, prir. Aleksandar Pejović, Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 1989, str. 112. [15]Branislav Nušić, „Ispovest“, nav. djelo, str. 120. [18]Branislav Nušić, „Književnici i odbrana kulture“, 1936, broj 1/1935, Beograd, 12. decembar 1935, str. 3. [19]Aleksandar Pejović, „Predgovor“, u knjizi Branislav Nušić, Neznani i malo znani spisi, prir. Aleksandar Pejović, Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 1989, str. HHVII. [20]Branislav Nušić, „Književnici u odbrani kulture“, u knjizi Branislav Nušić, Neznani i malo znani spisi, prir. Aleksandar Pejović, Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 1989, str. 124. [28]Branislav Nušić, „Pisma“, u knjizi: Neznani i malo znani spisi, prir. Aleksandar Pejović, Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 1989, str. 129. [44]Branislav Nušić, „Srpski Pijemont“, sabrana dela Branislava Nušića, knjiga HH, Listići, male priče, Konferencije, Izdavačka knjižarnica Gece Kona, Beograd, 1932, str. 157-158. [51]Branislav Nušić, „Šta je to ljubav?“, u knjizi: Beograd nekad i sad, Listići, Male priče, Konferencije, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga HH, izbor i redakcija: Ljubiša Manojlović, Jež, Beograd, 1966, str. 201. [54]Branislav Nušić, „Odgovor na interpelaciju“, u knjizi: Beograd nekad i sad, Listići, Male priče, Konferencije, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga HH, izbor i redakcija: Ljubiša Manojlović, Jež, Beograd, 1966, str. 211. [55]Branislav Nušić, „Moda“, u knjizi: Beograd nekad i sad, Listići, Male priče, Konferencije, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga HH, izbor i redakcija: Ljubiša Manojlović, Jež, Beograd, 1966, str. 223. [61]Branislav Nušić, „Alfa i omega“, u knjizi: Beograd nekad i sad, Listići, Male priče, Konferencije, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga HH, izbor i redakcija: Ljubiša Manojlović, Jež, Beograd, 1966, str. 245. [63]Branislav Nušić, „Glumac“, u knjizi: Beograd nekad i sad, Listići, Male priče, Konferencije, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga HH, izbor i redakcija: Ljubiša Manojlović, Jež, Beograd, 1966, str. 271. [65]Branislav Nušić, „Nad odrom Stevana Sremca“, u knjizi: Tašula, Iz poluprošlosti, Posmrtne besede, Pred pozorištem, U srpskoj kući, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga HHII, izbor i prir. Ljubiša Manojlović, Jež, Beograd, 1966, str. 273. [69]Branislav Nušić, „Nad odrom Avda Karabegovića“, u knjizi: Tašula, Iz poluprošlosti, Posmrtne besede, Pred pozorištem, U srpskoj kući, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga HHII, izbor i prir. Ljubiša Manojlović, Jež, Beograd, 1966, str. 288. [70]Branislav Nušić, „Nad odrom Eduarda Rusijana“, u knjizi: Tašula, Iz poluprošlosti, Posmrtne besede, Pred pozorištem, U srpskoj kući, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga HHII, izbor i prir. Ljubiša Manojlović, Jež, Beograd, 1966, str. 286. [71]Branislav Nušić, „Nad odrom Iva Vojnovića“, u knjizi: Tašula, Iz poluprošlosti, Posmrtne besede, Pred pozorištem, U srpskoj kući, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga HHII, izbor i prir. Ljubiša Manojlović, Jež, Beograd, 1966, str. 277. [73]Branislav Nušić, „Nad odrom Milorada Gavrilovića“, u knjizi: Tašula, Iz poluprošlosti, Posmrtne besede, Pred pozorištem, U srpskoj kući, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga HHII, izbor i prir. Ljubiša Manojlović, Jež, Beograd, 1966, str. 282. [74]Branislav Nušić, „Reč Branislava Nušića“, u spomenici Skopski đački bataljon 1914 – Bataljon 1300 kaplara, Udruženje 1300 kaplara, Beograd, 1968, str. 49.
|
