|
|
|
PRED NUŠIĆEVIM UDŽBENIKOM RETORIKE  | Goran Maksimović | |
| |
detalj slike: KRK Art dizajn
PRED NUŠIĆEVIM UDžBENIKOM RETORIKE
Prof.dr Goran Maksimović
1.0.Nušićev udžbenik retorike nastao je najvećim dijelom u školskoj 1930-1931. godini, kada je na Katedri za retoriku držao predavanja u Vojnoj akademiji u Beogradu, a moglo bi se zaključiti na osnovu datiranja predgovora da je definitivno napisan i uobličen za štampu 1. januara 1933. godine. Objavljen je godinu dana kasnije (1934) u izdanju "Gece Kona", pod naslovom Retorika, a zatim je četiri godine iza toga (1938), nakon Nušićevog upokojenja, urađeno i drugo izdanje, sada sa naslovom Retorika. Nauka o Besedništvu. U "Predgovoru", koji je kako smo već istakli datiran na Novu godinu 1933. godine, Nušić razotkriva okolnosti i motive koji su ga podstakli da se upusti u ovaj poduhvat, a zatim se kritički osvrće na činjenicu što na našem jeziku nije imao "nikakav izrađen udžbenik", kojim bi se mogao koristiti, a ono što su mu nudile pojedine teorije književnosti "bilo je tako oskudno" da se je morao "obratiti stranim literaturama i spremati sistematske lekcije". Nušić se osvrće i na lično besjedničko iskustvo, jer se "oduvek rado bavio umetnošću beseđenja, a u bezbroj prilika i lično besedio, te mogao i na samome sebi zapaziti dobre ili rđave strane izvesnih pojava". Zahvaljujući svim navedenim činjenicama, "dakle iz lekcija spremanih za predavanja i crpenih nešto iz naše, a mnogo više iz stranih literatura i iz svoga iskustva", nastala je ova rijetka i izuzetno dragocjena knjiga.[1]Bez obzira na navedenu Nušićevu tvrdnju da na našem jeziku nije imao "nikakav izrađen udžbenik", potrebno je imati u vidu da u realnosti ipak nije bilo tako. Uostalom to dobrim dijelom potvrđuje i sam Nušić kada u jednoj podnožnoj napomeni ukazuje na knjige koje su kod nas "uzgredno i nedovoljno" pisale o "retorici kao besedništvu". Ovom prilikom posebno ukazujemo na Nušićevo navođenje knjige Vladimira Vujića Opšta retorika (1873), kao i na njegovu konstataciju da je "taj pokušaj i nedovršen i neuspeo, te ne može poslužiti kao uzor".[2] Iza toga Nušić pominje i još neke tadašnje autore koji su pisali o besjedništvu, poput Adolfa Vebera, Milenka Vidovića, Franje Starčića, Alojza Jamnika i dr. Međutim, neobično je to što ne pominje Avrama Mrazovića, koji je u Budimu 1821. godine štampao knjigu Rukovodstvo ka slovenskomu krasnorečiju. Takođe je neobično i to što ne pominje ni Đorđa Maletića i njegovu Retoriku (1855-1856). Ne pominje ni Sterijinu Retoriku (1844), napisanu po uzoru na Fabija Kvintilijana, ali to nije neobično jer je ostala u rukopisu i nije bila publikovana u Nušićevo doba. Poznato je da je ova Sterijina udžbenička knjiga na osnovu dva sačuvana prepisa bila objavljena tek 1974. godine. 2.0.Kako smo to već istakli u uvodnoj studiji ove monografije, Nušićev udžbenik retorike sačinjen je iz tri dijela: "Nauka o besedništvu", "Istorija besedništva", kao i "Primeri iz besedništva". Prvi dio pod naslovom „Nauka o besedništvu“ sačinjavaju „Uvod u retoriku“, kao i tri cjeline: „Besedništvo“, „Beseda“ i „Besednik“, koje se zasnivaju na pogledu na dotadašnju nauku o besjedništvu, kao i na strukturi besjedničkog teksta i vrste besjedničkih tekstova. U uvodnom segmentu udžbenika, Nušić ukazuje na: „govor“, „način iskazivanja misli“, „lepotu u iskazivanju misli“, „retoriku“, „pojam retorike u našem jeziku“, „deobu retorike“. U prvoj cjelini udžbenika, koja je posvećena fenomenu „besedništva“, ukazuje na opšte karakteristike „besedništva“, na „značaj besedništva u javnom životu“, na „besedništvo kao književnu vrstu“, na „besedništvo kao nauku“ i sl. U ovom segmentu udžbenika Nušić je nastojao da odgovori i na otvoreno pitanje „je li besedništvo umetnost ili veština“, kao i da ukaže na odnos besjedništva i „pomoćnih nauka“, pri čemu je mislio na gramatiku, sintaksu, stilistiku, logiku, psihologiju, estetiku i etiku. U drugoj cjelini prvog dijela udžbenika, koja je posvećena samoj prirodi „besede“, Nušić se bavio pitanjem „govornih oblika“, a definisao je i vrste besjeda: „pohvalne besede“, „političke besede“, „sudske besede“, „duhovne besede“, „naučne besede“ i vojničke besede“. U ovom udžbeničkom segmentu Nušić je definisao i „sklop besede“, ukazao je na koncept „titulisanja“, na način „gradnje besede“, na „elemente besede“ i osobine „retorskog stila“. U trećoj cjelini udžbenika, kada raspravlja o prirodi „besednika“, Nušić je ukazao na „spoljašnje“ i „unutrašnje“ besjedničke uslove, na posebne besjedničke uslove, a na osnovu toga se osvrnuo i posebne tipove besjednika, kao što su: „sudski besednik“, „duhovni besednik“, „politički besednik“, “akademski besednik“, „vojnički besednik“ i „prigodni besednik“. Završni dio ove cjeline udžbenika, posvećen je raspravi o „besedničkim manirima“, o odnosu besjednika i slušalaca, kao i odnosu besjednika i „slušališta“, tj. prostora u kome se izvode besjede. Drugi dio udžbenika, pod naslovom „Istorija besedništva“, počiva na istorijskom pogledu na pojam retorike od antičkih vremena, rimskog razdoblja i srednjovjekovnog hrišćanskog besjedništva, opštega besjedništva srednjega vijeka, besjedništva novoga vijeka, pa sve do savremene besjedničke prakse, koja se razvijala pod uticajem ideja Francuske revolucije i novog parlamentarnog života. Kao poseban segment u sagledavanju istorije besjedništva, Nušić se usmjerio na razvoj besjedništva kod Južnih Slovena.Treći dio udžbenika, pod naslovom „Primeri iz besedništva“, predstavlja hrestomatiju najznačajnijih besjedničkih primjera: od Bude i proroka Isaije, preko Cicerona, Kvintilijana i Julija Cezara, do Isusa Hristosa, Jovana Zlatoustog, ali i naših besjednika, poput Svetog Save Nemanjića, pa sve do vladike Nikolaja Velimirovića i dr. Posebnu hrestomatijsku cjelinu u ovome dijelu udžbenika predstavlja „besedništvo novog veka“, koje je Nušić rasporedio u pet tipološko-tematskih oblasti: „Političko besedništvo“, „Sudsko besedništvo“, „Duhovno besedništvo“, „Vojničko besedništvo“, „Pohvalno i prigodno besedništvo“.U jednoj raspravi koja je posvećena Nušićevom udžbeniku Retorike, ukazano je na tačnu činjenicu da se „već na osnovu ovih delova može raspoznati njegovo metodološko opredeljenje da se dobrim delom ipak oslanja na klasičnu retoriku, ali i da je rastereti od formalnih naslaga, klasifikacija i rasprava koje su je ugušile, i da je osvežava elementima moderne, primenjene retorike“.[3] Posebno je važan komparativni aspekt u sagledavanju ovoga segmenta Nušićevog rada i ukazivanje na bliskosti i razlike sa retoričkim metodama Dejla Karnegija i Ajvora Ričardsa, u početnim decenijama 20. vijeka, te naglašavanje potonje srodnosti Nušićevih retoričkih ideja sa pristupom Edvarda Korbeta: „Nušić je, u stvari, srpski Korbet, samo se pojavio tridesetak godina pre njega“.[4]3.0.Uvodni dio udžbenika obuhvata Nušićeve konstatacije o nastanku govora, kao pojmovnog načina izražavanja misli, a zatim i potrebe za „lepotom u iskazivanju misli“. Sa kasnijim razvojem pismenosti i izdvajanja dva dominantna načina iskazivanja misli: „usmeni“ i „pismeni“, došlo je do stvaranja neophodnih preduslova ra razvoj retorike kao umjetničke i kao naučne discipline. Nušić pravi dinstinkciju između „stilistike“ i „retorike“, jer se prva bavi „pismenim izražavanjem“, a druga „usmenim izražavanjem“. Prateći istoriju retoričke misli, od antičkih vremena i posebno od Aristotela, kao suštinskog začetnika retorike kao naučne discipline, Nušić sagledava cjelokupnu retoriku na dva komplementarna načina. Prvi način zasnovan je na posmatranju retorike kao umjetničke discipline, zasnovane na darovitosti, a drugi način počiva na posmatranju retorike kao naučne discipline, zasnovane na naučnom mišljenju i vještini izvođenja ili primjene tog mišljenja. Nušić daje prednost onima koji zastupaju mišljenje da je retorika prevashodno umjetnička diciplina, da se „besedništvo ne može iz knjige naučiti“, ali ne spori ni onaj značaj koji nauka ima u formiranju retoričke prakse: „Retorika, dakle, nije nauka koja će stvarati besednički dar, ali uz potporu pomoćnih nauka može obrazovati volju i uputiti stvaralačku moć“.[5]U značenjskom pogledu je interesantan način na koji Nušić terminološki određuje sam pojam „retorike“, koji je grčkog porijekla, tragajući za njegovim adekvatnim terminima/sinonimima u srpskom jeziku. Najprije izdvaja dva srodna pojma: „govorništvo“ i „besedništvo“, uvjeren da je drugi pojam bliži onom izvornom značenju pojma retorika. Razlog takvom mišljenju počiva na uvjerenju da „govorništvo“ ne mora nužno biti zasnovano na ljepoti govora, što je važan preduslov retorike, a opet „besedništvo“ je u praksi najčešće svedeno na usko značenje „svečanog govora“, što je blisko duhovnom, ali ne i drugim vrstama besjedništva. Nušić izdvaja i treće leksičko rješenje, koje potiče iz fonda starih slovenskih riječi, a još dalje iz starogrčkog jezika. Vjeruje da je ono najpotpunije, ali i da je gotovo izumrlo u govornoj praksi: „Jedina od starih slovenskih reči koja bi potpuno poklapala pojam retorstva bila bi krasnorečje. Ta se reč, mada izumrla, i danas pogdekad javlja u obliku prideva krasnorečiv.“[6]. 4.0.Prvi dio udžbenika koji je posvećen „nauci o besedništvu“, polazi od dinstinkcije između umjetničkog i naučnog u značenju ovoga pojma. Nušić naglašava da besjedništvo kao umjetnost „ima jednu prednost nad ostalim umetnostima, i ta je u njenoj neposrednosti“.[7] Književnost se izražava posredno kroz umjetnost riječi, slikarstvo kroz umjetnost boja, muzika kroz instrumente i glas, skulptura kroz zemlju, kamen i metal; a jedino se besjedništvo iskazuje neposredno kroz govor. Naučnu dimenziju opravdava onaj značaj besjedništa koje ima u javnom životu. Vidljivo je to još od Demostenovih „filipika“, Ciceronovih „političkih govora“, Kvintilijanovih „predavanja“, Mojsijevih vjerskih propovijedi, pa sve do pravnih i sudskih besjeda kroz čitavu ljudsku istoriju.Nušića prirodno najviše interesuje besjedništvo kao „književna vrsta“ i u tom pogledu izdvaja „trojstvo teorija“: stilističkih, retoričkih i poetičkih; „od kojih nas stilistika uči teoriji stila, retorika teoriji proze, a poetika teoriji poezije“.[8] U tom pogledu, ukazuje i na suštinsko pitanje „je li besedništvo umetnost ili veština“. Besjedništvo se pojavljuje i u jednom i u drugom obliku: „Jedna od osnovnih razlika između umetnosti i veštine je u tome što je umetnost stvaralačka (produktivna) pojava, a veština izvođačka (reproduktivna) pojava“.[9] Pored te stvaralačke suštine, Nušić ukazuje na još jedan važan umjetnički aspekat, a to je „trajna vrednost“ koju mora posjedovati umjetnička tvorevina. Besjedništvo sadrži u sebi „moć stvaranja“, što ga približava umjetnosti, ali mu nedostaje „trajnost“, što ga udaljava od suštine umjetničkog stvaranja. Prilikom sagledavanja retorike kao nauke, Nušić naglašava da još od Aristotela, kasne antike, ranog i poznog srednjeg vijeka, svi poznati pisci posmatraju retoriku kao nauku. Početkom 18. vijeka u doba reformacije, posebno se u Francuskoj „duhovno besedništvo“ popelo do „klasičnih visina oratorstva“. Međutim, nakon toga se iz retorike kao posebna disciplina izdvaja „omilitika“, kao vrsta duhovnog besjedništv i autonoman predmet u kome je naglašen etički aspekat. Time je retorika počela da gubi svoje mjesto u nastavnim programima, a postepeno je počela da slabi i njena naučna dimenzija. Upravo zbog toga, u vrijeme kada je Nušić oblikovao svoj rukopis, retorika je uveliko bila posmatrana „više kao lepaveština nego kao nauka“.[10] Nušić naglašava da retorici nedostaje osnovna odlika nauke, „težna za istinom“, ali da su joj „pomoćne nauke“, poput gramatike, sintakse, stilistike, logike i psihologije; očuvale privid naučnosti i obrazovanosti.4.1.Fenomen „besede“, Nušić posmatra kroz analizu govornih oblika; posebno razgovora/dijaloga, pripovijedanja ili usmenog pričanja, recitacije, retorstva, deklamacije i glume. Pri tome je naglašeno da „retorstvo“ u poređenju sa ostalim govornim oblicima „po značaju svome zauzima najviši stepen“. Deklamacija je specifična po tome što se kod nje primjenjuju i „svi spoljni nemi organi: izraz lica, gest i pokret tela“.[11] U svemu tome, po Nušićevom mišljenju, gluma predstavlja „govorni umetnički izražaj najvišega stepena i razlikuje se umnogome od svih ostalih“,[12] zbog toga što uključuje i druga izražajna sredstva, poput pomenutih pokreta, ali i kostima i scene. Suštinska razlika između glume i besjedništva sastoji se u tome što je „besednik izraz samoga sebe, svojih osećanja, svoje duše, svojih ubeđenja i svojih raspoloženja, dok je glumac izraz osećanja duše i raspoloženja osobe koju prikazuje“.[13]Kada razmatra prirodu besjede kao literarnog oblika, Nušić naglašava da je potčinjena svim sintaksičkim i stilističkim pravilima, ali da za razliku od drugih govornih oblika ima svoje unutrašnje i spoljašnje odlike. Unutrašnje odlike su „misao“ i „svrha“, a spoljašnje „usmenost“, „auditorijum“ i „završenost“. Posebnu analitičku pažnju, Nušić je posvetio tipologiji besjeda, tako da razlikuje. „pohvalne“, „političke“, „sudske“, „duhovne“, “naučne“ i „vojničke besede“. Pri tome je istaknuto da je vojničko besjedništvo „dalekoga porekla“, a „naučno besedništvo“ predstavlja izraz novoga doba. Moglo bi se kazati da Nušić najviše pažnje posvećuje „pohvalnim besedama“, među koje svrstava i „panegirike“ ili „slavopoje“, koji u osnovi pripadaju duhovnom besjedništvu. Kod razmatranja pohvalnih besjeda posebno su izdvojene „pozdravne“, „nadgrobne“, „svečane“ i „prigodne besede“. U političkim besjedama „uvek je predmet interes i dobro države i naroda“,[14] a moguće je razlikovati kao podtipove: „državničke“, „parlamentarne“ i „partijske (zborske)“ besjede. Takođe su i duhovne besjede sagledane kroz tri podgrupe: „propovedi (predike)“, „omilije (slova)“ i „pouke“. Nušić smatra da su naučne besjede „najpoznija vrsta“, da je njihovo najvažnije pravilo „jasnost“ i „razumljivost“, te da je moguće razlikovati „akademske“, „katedarske“ i „popularne“ naučne besjede. U vojničkim besjedama izdvojena su tri podtipa: „svečane“, „prigodne“ i „ratničke“.4.2.Posebnu analitičku pažnju, Nušić je posvetio trodjelnom „sklopu beseda“. „Prvi je deo uvod ili pristup, drugi izlaganje, a treći zaključak“.[15] Ukazano je na postojanje dvije vrste uvoda: „običan“ ili „redovan“ i „nagao“ ili „iznenadan“, a suštinski njihov cilj se sastoji u pridobijanju „naklonosti slušalaca“, „zadobijanju njihove pažnje“ i „upoznavanju sa predmetom govora“.[16] Središnji dio besjede, koji se naziva „izlaganje“, pored osnovne uloge iznošenja misli i ideja, ima i dodatnu zadaću „dokazivanja“ tih ideja. Nušić ukazuje na različite oblike dokazivanja, među kojima su najvažniji „analogija, indukcija, silogizam, antimema i dilema“.[17] Interesantno je napomenuti da Nušić najviše pažnje posvećuje trećem segmentu u sklopu besjede, a to je zaključak (conclusio), jer je to onaj dio besjede „na koji besednik mora da obrati naročitu pažnju“,[18] kako bi još jednom podvukao „glavnu misao besede“. Zaključni dio besjede raščlanjen je u tri dijela: „rekapitulacija“ (recapitulatio), „strasni (patetični) deo“ (peroratio) i „završetak“. Nušić naglašava da rekapitulacija mora biti sažeta i jasna, te da se mora obraćati razumu slušalaca, dok se „strasni“ ili „patetični“ dio zaključka uvijek obraća mašti i osjećanjima slušalaca, a besjedniku je dozvoljena upotreba svih poetskih figura da bi ostvario svoj cilj. Završetak besjede dobar govornik bi trebalo da iskaže u „svega jednoj rečenici“. Pri tome je važno imati u vidu da se ne smije ta rečenica doživljavati kao zasebna cjelina zaključka, već samo kao „završna rečenica drugoga strasnoga dela“.[19] Na kraju svakog od navedenih dijelova (uvoda, izlaganja i zaključka), Nušić upućuje na lijepe primjere iz besjedničke prakse. U ovom slučaju, neposredno se poziva na jednu od uspješnih besjeda španskog filozofa Emilija Kastelara (1832-1899).Komplementarno raspravi o sklopu besjede je i Nušićevo razmatranje „titulisanja“ ili neposrednog obraćanja u besjedi. Na prvom mjestu izdvaja „titulisanje“ koje odaje „počast“ (iskazuje poštovanje) slušaocima ili konkretno onoj osobi kojoj se besjeda obraća: „Uvažena gospodo“, Cenjeni gospodine“, „Poštovane gospođe i gospodo“. Na drugom mjestu je obraćanje u formi „laskanja“: „Draga braćo“, „Mili sugrađani“ i sl. Na trećem mjestu izdojeno je titulisanje kojim se „karakteriše sam zbor“: „Bogoljubivi hrišćani“, „Tužni zbore“ itd.[20] Na veoma srodan način, Nušić ukazuje i na „tenički način“ građenja besjede, tako što ukazuje na „pisanu besedu“, na „besedu u beleškama“, te na besedu zasnovanu na „improvizaciji“. Nušić ukazuje na dvije vrste govorničke improvizacije. Jedna se odnosi na činjenicu da „besednik ipak zna predmet o kome će i nespreman govoriti“, a druga se odnosi na „pravu improvizaciju“ kada povod za neku besjedu iskrsne sasvim neplanirano.[21] Nušić se detaljno bavi i „elementima besede“. Naglašava da se u političkoj besjedi nameću „državni interes“, „građanska prava“ i „javno mnenje“; u sudskoj besjedi „državni zakoni“, „socijalni odnosi“ i „psihološki elementi“. Dominantni elementi duhovne besjede su „verske dogme“, „svete knjige“, „moralne istine“, „životne pojave“. U vojničkoj besjedi izdvojene su „vera“ (koja je u međuvremenu izgubila negdašnji značaj), „instinkt“, „tradicija“, „rodoljublje“, „ponos“, „slavoljublje“, „svest“. U posmrtnoj besjedi se izdvajaju kao bitni elementi „saučešće“, „pohvala“ i „uteha“ i sl.4.3.Posebnu analitičku cjelinu predstavlja rasprava o „retorskom stilu“. Nušić ga naziva još i „strasnim stilom“, a njegovo porijeklo pronalazi u Dalekom istoku i vezuje ga za osvajanja Aleksandra Velikog koji je u te novoosvojene krajeve donio i grčku obrazovanost, pa i besjedništvo. Onda se desila neobična okolnost da su azijski narodi u taj besjednički stil unijeli istočnjačke osobine, a posebno „kitnjast stil i bujnost u izrazu“.[22] U tom pogledu, Nušić ukazuje na moguće razlikovanje „običnog“, „srednjeg“ i „visokog stila“, a zatim izdvaja suštinske karakteristike „retorskog stila“, kao što su gramatička „pravilnost govora“, leksička „čistota govora“ i izbjegavanje upotrebe arhaizama, provincijalizama i varvarizama (nepotrebnih tuđica za koje postoje bolje riječi u domaćem govoru). Nušić je ipak u izvjesnoj mjeri pokazao toleranciju prema upotrebi tuđica, ako su dugo u upotrebi i ako su se odomaćile i adaptirale prirodi lokalnih jezika. Posebno je za retorski stil bitna „jasnost izražavanja“, a da bi se to zaista postiglo neophodno je izbjegavati „pleonazme“, „dvosmislene reči“ i „sinonime“. Nušić pri tome pokazuje toleranciju prema upotrebi sinonima koji ponekad mnogu poslužiti kao „lep ukras“, ako besjednik posjeduje sposobnost da ih upotrebljava na odmjeren i nenametljiv način.Nušić ukazuje i na „estetske osobine govora“, koje je moguće postići samo ako besjednici znaju da biraju prikladne riječi, a da se klone upotrebe „neprikladnih“ ili „trivijalnih reči“, „grubih reči“, „konvencionalnosti“, pretjeranih „superlativa“ i „deminutiva“, kao i neprimjerene upotrebe eufemizama. Nušić ukazuje i na „tonske osobine govora“, opominje na pogrešnu uzastopnu upotrebu suglasnika i samoglasnika na početku i kraju riječi, na nepotrebno nagomilavanje suglasnika, na kakofoniju, na uzastopnu upotrebu jednosložnih riječi i sl. Posebno mjesto pripada Nušićevom sagledavanju „ornamentike govora“ ili „ukrašavanju“ i „kićenju“ govora, koja je presudno usmjerena na emocije slušalaca. Ukazao je na podesne i nepodesne „ornamente“. Nepodesni su „bombastičnost“, „afektiranost“, „sentimentalnost“. Podesni jezični ornamenti pripadaju „figurama reči“ i „figurama misli“, a to su: epiteti, poređenja, metafore, anafore, gradacije, antiteze, polisindeti i sl.4.4.Nušić je značajnu pažnju u trećoj cjelini prvog dijela udžbenika retorike posvetio poziciji besjednika. Gradeći prihološki profil besjednika, Nušić polazi od teze da u ličnosti uspješnog besjednika moraju biti objedinjeni „urođeni dar“ i „stečena veština“. Time je samo još jednom potvrdio polazno stanovište da je besjedništvo simbioza umjetnosti i nauke. Nušić je kategoričan u stavu da se ne može postati veliki besjednik samo na osnovu stečene vještine, već da je u svemu tome presudar urođeni dar, koji se onda može na vrhunski način dograditi kroz stečene vještine. Zato i tvrdi da su „najveći besednici bili pesnici“, jer „veličinu njihovih beseda pored logike, znanja i ubedljivosti činio je baš taj čisto pesnički akcenat, poetično uzdizanje besednog materijala“.[23]Pri svemu tome, Nušića interesuju „opšti“ i „posebni“ uslovi koji se stiču, a koji pomažu darovitom čovjeku da postane istaknuti besjednik. Pod opštim uslovima podrazumijeva sve ono što mora posjedovati svaki besjednik, dok su posebni uslovi proistekli iz okolnosti koje nameću pojedine vrste besjeda. Opšti uslovi mogu biti „spoljni“ i „unutrašnji“. Među spoljne opšte uslove besjedništva Nušić uvrštava „spoljašnjost“ ili fizički izgled besjednika, „glasni organ“ i „nemi organ“. Unutrašnje govorničke uslove čine: „etička vrednost“, „moć koncepcije“, „ubeđenje“, „znanje (erudicija)“ i „moć vladanja sobom“.[24] Kao idealan model govornika u kome su objedinjeni svi navedeni spoljašnji i unutrašnji uslovi, Nušić vidi atinskog besjednika Perikla. Međutim, kao kontraargument ovome mišljenju, Nušić odmah navodi činjenicu da nedostatak upečatljivog spoljašnjeg izgleda govornici mogu nadomjestiti „snagom duha i reči“, pa kao primjere navodi najvećeg govornika francuske revolucije Miraboa, a zatim i velikog vojskovođu Napoleona. Interesantno je sagledati i činjenicu kako Nušić posmatra fiziološke preduslove za formiranje jednog govornika. Mislimo prije svega na ulogu „glasa“, jer je u njemu sadržano glavno „oruđe besednikova duha“. Nušić naglašava da kultivisanje glasovnog organa mora počivati na vježbama „artikulacije“, „dikcije“ i „modulacije“. Pod artikulacijom podrazumijeva učenje tehnike pravilnog disanja, kao i preciznog izgovaranja glasova i čitavih riječi (posebno suglasničkih i samoglasničkih skupina), što otvara prostor za brojne pomoćne gramatičke discipline, poput fonetike i fonologije, prozodije, specijalne pedagogije, psiholingvistike i sl. U okviru ovoga segmenta Nušić se bavi i pitanjima „govornih mana“ (mucanje, vrskanje, unjkanje, tepanje, šušketanje, piskavost, brzopletost i gutanje samoglasnika ili suglasnika), kao i nerazlikovanja suglasnika „č“ i „ć“, te teške artikulacije glasa „r“ i sl. Nušića interesuju i sintaksičke govorne mane, poput umetanja pleonazama i suvišnih riječi. Rad na govorničkoj dikciji ima prvorazredan značaj za pravilno izgovaranje riječi i rečenica, a samim tim i jasno iskazivanje misli. Upravo u ovome segmentu udžbenika retorike, Nušić otvara čitav niz važnih pitanja, kao što su: rečenični sklop, jasnost izražavanja, boja riječi, gramatičko naglašavanje, logičko naglašavanje, patetično naglašavanje, usmena interpunkcija, govorne pauze i sl. Nušićeva rasprava o značaju govorne modulacije izrasta u pravu malu psiholingvističku studiju o fenomenu „skaliranja tonova“, o pravilima modulacije, kao što su „penjanje“ i „spuštanje“, te „ubrzavanje“ i „usporavanje“, da bi sve to na kraju objedinio u jedinstveni fenomen koji naziva „retorski ritam“.Pošto je Nušić čovjek „pozornice“, onda je sasvim razumljivo zašto je na tako dobar način shvatao značaj „nemih organa“ (pokreta, izraza lica, govornikovog stava), za formiranje kvalitetnog govornika. „Oni besedniku služe da dopuni i pojača misao koju kazuje rečima, stoga kao osnovno pravilo za njih važi: gest i izraz lica samo su onda opravdani kada su u potpunome skladu sa besedništvom mišlju koju potkrepljuju“.[25] U toj tački Nušić vidi i kreativno objedinjavanje besjednikovih emocija i misli, a ukoliko je u tome uspješniji, utoliko je uticaj na publiku/slušaoce upečatljiviji. Nušić ukazuje i na važne unutrašnje i spoljašnje okolnosti, koje utiču na karakter pokreta. Misli pri tome na besjednikove godine života, na pol, vaspitanje, zdravstveno stanje, temperament i narodnost. Iz navedenih pojedinosti su izvedeni i „unutrašnji uslovi“, kao što su: etičke vrijednosti, moć koncepcije, ubjeđenje, erudicija i sl. Posebno je raščlanjena kategorija besjednikove „moći da vlada sobom“, što se odnosi na moć koncentracije, na izbjegavanje digresija, kao i na očuvanje glavne misli i na prisebnost u izlaganju. Najveća opasnost, pri tome, nalazi se u problemu „rasejanosti“, kao i „potčinjavanju govornika raspoloženju slušalaca“. Nušić upravo u tom potčinjavanju raspoloženju slušalaca vidi najveću opasnost za besjednika, kao što je siguran da govornik mora kontrolisati i sopstvena osjećanja, mora savladavati sebe i ne smije podlijegati tim nekontrolisanim emocijama. 4.5.Nušić se posebno pozabavio odnosom besjednika i slušalaca, a pošto to posmatra kao pitanje „od presudne važnosti“ za ostvarenje uspješne besjede, daje i preciznu tipologiju slušalaca. Izdvaja „anonimne“ i „neanonimne slušaoce“, zatim „homogene“ i „nehomogene slušaoce“, kao i „saglasne“ i „nesaglasne slušaoce“. Upravo u sposobnosti besjednika da prepozna tip slušalaca i da uđe u njihovu psihologiju, leži ključ govorničkog uspjeha. Za Nušića je važan i odnos „besednika i slušališta“, tj. onoga mjesta/prostora/auditorijuma u kome se odvija jedna besjeda. Mjesto na kome se odvija besjeda može snažno da utiče na raspoloženje slušalaca, kao i na opšte psihičko stanje besjednika. Nušić smatra da je otvoreni prostor najnepredvidljiviji i najnezahvalniji za govornika, pogotovo kad se radi o posmrtnim besjedama na groblju, ali i vojničkim besjedama koje se najčešće odvijaju na frontu. Suština svih navedenih besjeda je u tome što se događaju u posebnim trenucima, a često su neočekivane i nepripremljene. Kad je riječ o vojničkim besjedama, odvijaju se pred početak neke odlučujuće bitke, na samom bojištu, a kad je riječ o pozdravnim govorima ili političkim besjedama, koje se po prirodi stvari najčešće dešavaju napolju, onda je često presudan njihov prigodni karakter. Faktor otvorenog prostora uslovljen je i dobom dana, vremenskim prilikama, godišnjim dobom i sl. 5.0.Drugi dio udžbenika koji je posvećen „istoriji besedništva“, predstavlja iscrpan pregled razvoja besjedništva od antičkih vremena do savremenog doba, a poseban segment se odnosi na „Besedništvo kod Južnih Slovena“, za koji Nušić naglašava da je to „prvi pokušaj da se o toj pojavi kod nas sabere, sredi i napiše istorija“.[26]Nušić polazi od teze da je „besednička umetnost daleko ranija pojava“ od klasičnog doba Grka i Rimljana, ali da je upravo u antičko doba, od zlatnog Periklovog vijeka (Perikle, 499-429 g.p.n.e.), besjedništvo dobilo status posebne umjetnosti. „Besedništvo je u to doba u Atini bila jedna od najviše odlikovanih osobina“.[27] Prethodno se još u Homerovoj Ilijadi govori za mudrog i starog Nestora da je bio „slatkorek govornik“. Nušić se osvrće i na rano besjedništvo u azijskom svijetu, a između brojnih proslavljenih govornika izdvaja ime Konfucija (Kong Fu-Ce, 550-479. g.p.n.e.). Grčku antiku krasi i pojava besjedničkih škola, a jedna od najranijih bila je „sofistička škola“ koju je osnovao Periklov prijatelj Protagora iz Abdere. Važno je naglasiti i činjenicu da prvi udžbenici retorike nastaju u grčkoj antici, a njihov tvorac je bio čuveni filosof antičkog doba, Aristotel (384-322 g.p.n.e.), sljedbenik Sokratove i Platonove filosofske misli.Besjedništvo rimske antike više je vezano za državnike i političare, kao što su bili: Klaudije, Fabije, Katon, Scipion, Julije Cezar, Brut i dr. Najznačajniji besjednik rimskog razdoblja bio je Ciceron (106-43 g.p.n.e.), a jedan od najznačjnijih učitelja besjedništva bio je Marko Fabije Kvintilijan (35-95/100 g.n.e.). Hrišćansko besjedništvo je utemeljio Isus Hristos, a kao najveći besjednik hrišćanskog/pravoslavnog svijeta izdvojen je carigradski patrijarh Jovan Zlatousti (347-407 n.e.), poznat i kao „zlatna truba pravoslavlja“, kao i dvojica bliskih propovjednika Vasilije Veliki i Grigorije Bogoslov, koji su zajedno sa Jovanom Zlatoustim, kanonizovani u 11. vijeku kao „Tri jerarha“ (praznik se u crkvenom kalendaru obilježava 30. januara). Besjedništvo srednjeg vijeka bilo je u znaku duhovnog besjedništva, a posebno mjesto pripadalo je Jovanu Damaskinu (672-776). Nušić se osvrće i na francusku školu duhovnog besjedništva u 12. vijeku koju je predvodio Sen Bernar (1091-1153). Među svjetovnim govornicima srednjega vijeka, Nušić posebno ističe ulogu Dante Aligijerija (1265-1321), glasovitog književnika i autora Božanstvene komedije. Besjedništvo „novog veka“, Nušić vezuje za katoličku reformaciju u 15. i 16. vijeku, a izdvaja kao izuzetne u govorničkoj praksi ličnosti Martina Lutera (1483-1543), Jovana Eka (1486-1543), Žana Kalvina (1509-1564) i sl. U 17. i 18. vijeku, pa zatim u 19. vijeku, izdvojena su imena basnopisca Fenelona (1651-1715), Antonija Đenovezija (1712-1769), kao i francuskih književnika i filosofa Voltera (1694-1778), Monteskijea (1689-1755) i Renana (1823-1892). Posebno su sagledani govornici Francuske revolucije (1789), a među njima najviše grof Mirabo (1749-1791), Danton (1759-1793) i Robespjer (1759-1794).Savremeno besjedništvo obuhvatilo je 19. i 20. vijek, a Nušić ukazuje na brojne značajne ličnosti koje su istovremeno bile i primjerni govornici. Izdvajamo imena američkog državnika Abrahama Linkolna (1809-1865), njemačkog političara Ota fon Bizmarka (1815-1898), francuskog književnika Viktora Igoa (1802-1885) i sl. U Rusiji su se odlikovali govorničkim nastupima: Lomonosov (1711-1765), Dostojevski (1821-1881), Bakunjin (1814-1876) i sl. U Poljskoj je izdvojeno ime književnika Adama Mickijeviča ((1798-1855) i sl.Naglasili smo već činjenicu da je Nušić u ovom istorijskom pregledu besjedništva najviše pažnje posvetio govorničkoj praksi kod Južnih Slovena. U uvodu ukazuje da je još u šestom vijeku vizantijski istoričar Menander Protiktor označio Slovene, „doseljene na Blakansko poluostrvo, kao ljude ponosite i rečite“. Nušić na osnovu toga zaključuje ovako: „Rečitost je dakle urođena slovenska osobina, koju grčki istorik zapaža još u primitivno doba slovenske kulture“.[28] Konkretnu govorničku praksu Južnih Slovena, Nušić vezuje za pojavu slovenskih prosvetitelja Ćirila i Metodija početkom devetog vijeka, kao i njihovih učenika i sljedbenika (Kliment, Naum, Anđelar, Sava, Gorazd i dr.). Važno mjesto pripadalo je i našem Savi Nemanjiću (oko 1175-1235), njegovom nasljedniku Arseniju I, kao i arhiepiskopu Danilu II, te Savinim biografima Domentijanu i Teodosiju, zatim i Grigoriju Camblaku (1364-1419). Iz drugih južnoslovenski naroda, Nušić izdvaja kao zapažene besjednike Primoža Trubara (1508-1586) i Matiju Divkovića (1563-1631). Među srpskim prosvetiteljima 18. vijeka nameće se ličnost Gavrila Stefanovića Venclovića (oko 1725-oko 1775), Dositeja Obradovića (oko 1740-1811), Vićentija Rakića (1750-1818), Jovana Rajića (1726-1801) i sl. U 19. vijeku su izdvojena imena mitropolita i gospodara crnogorskog Petra I Petrovića Njegoša (1748-1830), vladike i pjesnika Petra II Petrovića Njegoša (1813-1851), kao i karlovačkog mitropolita Stefana Stankovića (1788-1841), a posebno pakračkog episkopa i književnika Nikanora Grujića (1810-1887). Nušić ukazuje i na političke besjednike kod Srba u 19. vijeku, a među njima posebno na Božidara Grujovića (1778-1807), sekretara Praviteljstvujuščeg sovjeta serbskog, u Karađorđevoj Srbiji, na Iliju Garašanina (1812-1874), Svetozara Miletića (1826-1901), Mihaila Polit-Desančića (1833-1920). Među vanparlamentarnim ličnostima, izdvojen je govornički dar novinara Pere Todorovića (1852-1907). Naglašeno je i to da je među srpskim književnicima na glasu kao dobar govornik bio pripovjedač iz južnog srpskog primorja Stefan Mitrov Ljubiša (1824-1878). 6.0.Treći dio udžbenika koji je posvećen „primerima iz besedništva“, predstavlja „zbirku“ tekstova na osnovu kojih Nušić potkrepljuje sve one analitičke segmente udžbenika u kojima je objašnjavao prirodu retorike kao nauke o besedništvu. Istovremeno su navedeni primjeri komplementarni i sa drugim dijelom udžbenika u kome se Nušić bavio istorijom besjedništva od daleke prošlosti do savremenog doba. Nušić naglašava da bi se ova zbirka mogla nazvati i „antologijom“, ali da su ovdje skupljene i one besjede koje nisu uvijek najbolje u umjetničkom smislu. „Za ovu zbirku primera bio je uvek stariji obzir: dobar sklop besede, lep stilski izražaj i ostale spoljne retorske osobine. Vođen je, razume se, obzir i o unutarnjoj sadržajnoj, misaonoj vrednosti besede i kad god su ta dva obzira mogla da se izmire, što je uvek slučaj kod velikih besednika, takav je kompromis prihvaćen“.[29] Otuda i možemo naglasiti stav da se zapravo radi o „hrestomatiji“ izabranih besjeda. Nušić ukazuje i na činjenicu da je pojedine besjede bio prinuđen da skrati, nekad iz praktičnih razloga zbog dužine teksta, a često i zbog neadekvatnih umjetničkih osobina ili zbog nekih lokalnih informacija, koje su mogle biti važne za vrijeme i slušaoce u kojima su te besjede izgovarane, ali su za savremenu publiku potpuno nebitne.Iz staroga svijeta, Nušić je izabrao besjede sljedećih autora: Bude, Jotama, Proroka Isaije, Menenija Argipe i Hanibala. Većina je data u skraćenim verzija, ali i pored toga kao posebno značajne za savremeno čitanje izdvajamo Budinu besjedu „Mnoštvo i manjina“, kao i Hanibalovu kratku besjedu iz 218. g.p.n.e u kojoj se obratio svojim vojnicima prije Bitke na Trazimenskim jezerima protiv Rimljana. Iz antičkog razdoblja uvrštene su besjede sljedećih autora: Perikla, Demostena, Cicerona, Marka Antonija, Julija Cezara, Lucija Scipiona. Najinteresantnija je svakako besjeda Marka Antonija, „Nad mrtvim Cezarom“, zato što je Nušić preuzeo iz Šekspirove tragedine Julije Cezar i predstavlja zapravo umjetničku imaginaciju ovoga velikog dramskog pisca. Iz korpusa hrišćanskog besjedništva uvršteni su govori Isusa Hrista, Jovana Zlatoustog i Aurelija Avgustina. U umjetničkom pogledu najupečatljivija je Hristova „Beseda na Gori“, koja je preuzeta iz Svetog pisma, iz pete i šeste glave Jevanđelja po Mateju. Besjedništvo srednjeg vijeka obuhvata primjere iz govora Svetog Klimenta Ohridskog, Pape Urbana II, našeg Svetog Save Namanjića, Jana Husa, Đirolama Savonarole, Majstera Ekharta, osmanskog sultana Bajazita, a tu je i besjeda nepoznatog govornika pod naslovom „Nadgrobna reč despotu Đurđu Brankoviću“. Za savremene čitaoce može biti posebno privlačna Savina „Beseda o pravoj veri“ koja je preuzeta iz Domentijanovog „Žitija o Svetom Savi“. Kad je riječ o političkom, sudskom, duhovnom, vojničkom i pohvalnom i prigodnom besjedništvu, navodimo samo neke karakteristične primjere. Iz sudskog besjedništva svakako je to primjer uvodne i zaključne riječi odbrane, advokata dr Hinka Hinkovića, u Zagrebu, od 14-16. septembra 1909. godine, na „Veleizdajničkom procesu“ koji su vodile austrougarske vlasti protiv srpskih intelektualaca: Adama Pribićevića, Valerijana Pribićevića, Petra Petrovića i Rada Malobabića. Iz duhovnog besjedništva izdvajamo „Besedu o Velikom imenu“ vladike Nikolaja Velimirovića, koja je nastala 1912. godine, kao i besjedu Justina Popovića „Strašni sud nad Bogom“, koja je nastala 1924. godine. Iz vojničkog besjedništva izuzetni primjeri su govori ruskog cara Petra Velikog prije Bitke kod Poltave (1709), u kojoj je pobijedio Šveđane, zatim govor ruskog generala Mihaila Kutuzova uoči Borodinske bitke protiv Napoleona, koja se odigrala 26. avgusta 1812. godine. Nezamjenjiv primjer hrabrosti i patriotizma je i čuveni govor majora Dragutina Gavrilovića, „U odbranu Beograda“, koji je nastao 24. septembra 1915. godine, neposredno prije austrijskog napada na srpsku prestonicu u Prvom svjetskom ratu. Među prigodnim i pohvalnim govorima bez premca je besjeda Viktora Igoa, izgovorena 30. maja 1873. godine, prilikom obilježavanja stogodišnjice Volterove smrti. Kao dobar nacionalni primjer izdvajamo „Zdravicu Otadžbini“, kralja Milana Obrenovića, izgovorenu 22. februara 1882. godine, nakon proglasa Srbije kraljevinom. 7.0.Nigdje se na tako autentičan način ne vidi koliko je Nušić bio obrazovana ličnost i koliko je bio pedantan pisac, ali i koliko je duboko bio utemeljen u pozorišnom svijetu, kao na primjeru njegovog udženika Retorike. Sve je u tom rukopisu napisano sa jasnim ciljem i primjenom, a opet se sve nalazi na svom pravom mjestu. Objedinjujući klasičnu i modernu retoriku, „Nušić se odlučio za srednji put, koji je bliži klasičnoj retorici, ali onoj čije poruke razumeva moderan čovek i koja je dobro prilagođena modernom vremenu“.[30] Analitički iskazi koji su posvećeni tipologiji besjeda, i oblicima spoljašnjih i unutrašnjih besjedničkih formi, a posebno analizi ličnosti i psihološkom karakteru besjednika, kao i odnosu besjednika prema slušaocima i prostoru na kome se govori izvode, urađeni su gotovo besprekorno. Nušić je dao i veoma upečatljivu istoriju besjedništva od starog doba do savremenih dana. Pri tome je izdvojio najvažnije besjednike u prošlosti, a zatim je u hrestomatiji ili zbirci uvrštenih besjeda, sve to predstavio na upečatljivim primjerima. Posebnu važnost pridajemo usmjeravanju pažnje na istoriju besjedništva na ovim našim, južnoslovenskim prostorima, kao i na izdvajanju najznačajnijih govornika koji su potekli sa ovih prostora, od ranog srednjeg vijeka i slovenskih prosvetitelja Ćirila i Metodija, kao i njihovog sljedbenika Klimenta Ohridskog, preko našega Svetog Save Nemanjića, pa sve do Dositeja Obradovića iz 18. i sa početka 19. vijeka, kao i vladike Nikolaja Velimirovića i Justina Popovića, koji su bili Nušićevi savremenici. Napisan na rijetko pouzdan i dovoljno kreativan način, Nušićev udžbenik Retorike gotovo stotinu godina predstavlja pouzdan putokaz i neposredni primjer brojnim kasnijim piscima ovakvih i sličnih knjiga, kao i predavačima na ovome ili na srodnim grupama predmeta na brojnim srpskim i jezički bliskim zagraničnim univerzitetima. Ovu raspravu možda je najbolje zaključiti ilustrativnom konstatacijom Sime D. Avramovića, najboljeg dosadašnjeg tumača ovoga aspekta Nušićevog rada: „Mada je prvenstveno pisano kao udžbenik za jednu obrazovnu ustanovu, njegovo delo je predstavljalo mnogo više od toga, jer je odmah steklo brojnu i raznovrsnu čitalačku publiku. Ne samo da je ta knjiga uspešno obavila svoju prosvetiteljsku ulogu u vreme kada je napisana, već je i danas jedan od bestselera za kojim rado posežu mnogi izdavači“.[31]
[1]Branislav Nušić, Retorika, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga HHIV, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966, str. 7. [3]Sima D. Avramović, „Nušić i retorika u Srbiji“, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Novom Sadu, 1/2017, str. 116. [5]Branislav Nušić, nav. djelo, str. 23. [26]Branislav Nušić, „Pred istorijom besedništva“, Retorika, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga HHIV, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966, str. 225. [29]Branislav Nušić, „Primeri iz besedništva“, Retorika, Sabrana dela Branislava Nušića, knjiga HHIV, izbor i redakcija Ljubiša Manojlović, Novinsko-izdavačko preduzeće „Jež“, Beograd, 1966, str. 351. [30]Sima Avramović, nav. djelo, str. 119.
|
