detalj slike: KRK Art dizajn

 Prvi deo možete pročitati OVDE.

 

ARHIMANDRIT NIĆIFOR DUČIĆ

IZMEĐU ISTORIOGRAFIJE I KNjIŽEVNOSTI
Drugi deo

prof. dr Goran Maksimović

 

 

Drugi dio Dučićevih ratnih zapisa neuporedivo je sažetiji, a posvećen je drugom Srpsko-turskom ratu koji se odigrao na kraju 1877. i na početku 1878. godine. U uvodnom dijelu se osvrće na aktuelne geopolitičke okolnosti, kao i početak „ruskog rata za balkanske Slovene“ protiv Turaka u proljeće 1877. godine. Taj rat je direktno uvukao i Srbiju u nove ratne operacije, a definitivna odluka o tome je donijeta u junu prilikom sastanka srpskog kneza Milana Obrenovića, u pratnji sa ministrom inostranih dela Jovanom Ristićem, sa ruskim carem u Ploještiju u Rumuniji.

Dučić naglašava da je poslije iskustva u prvom ratu protiv Turaka sada sve išlo „bolje, brže i urednije“. Osnovano je pet divizija (korova) srpske vojske, pri čemu su Šumadijska, Moravska i Timočka divizija bile određene za ofanzivu na istočnoj strani Srbije „sa glavnim zadatkom da se srpsko lijevo krilo veže s ruskim desnim“. Preostale dvije divizije: Drinska i Javorska, morale su „ostati u strogoj defansivi“, sa obavezom da ne prelaze preko Drine i Lima.[1] Dučić sa neskrivenim bolom kazuje o svemu tome jer je bio potpuno svjestan koliko su bile snažne težnje srpskog naroda u Bosni i Hercegovini da se sjedine sa Srbijom, a navedene ratne i geopolitičke operacije to nisu predviđale. To je možda i bio razlog što su dosta kasno, tek u novembru 1877. godine, osnovane dobrovoljačke jedinice, a za komandanta Ustaških (ustaničkih) četa Javorskog kora iznova je postavljen Nićifor Dučić, knjaževim ukazom od 23. novembra. Prethodno je u septembru za komandanta Javorskog kora (divizije) bio postavljen pukovnik Tihomilj Nikolić o kome je Dučić imao veoma lijepo mišljenje zbog njegovog „vojničkoga duha, uljudnog ponašanja, otvorenoga i čistoga karaktera“, što je sve doprinosilo da bude „vrlo popularan u vojsci i narodu“.[2] 

Komanda divizije nalazila se u Kušićima, a Dučić je sa svojim dobrovoljačkim jedinicama bio stancioniran na Javoru. Iako su postojali vojnički planovi za zauzimanje Nove Varoši i Sjenice, ništa od toga neće biti realizovano zbog, kako smo prethodno naglasili, drugih geopolitičkih ciljeva. Otuda Dučić u ovom drugom ratu opisuje samo neke manje akcije dobovoljačkih četa, a najznačajnija među njima bila je kod Lukove ćuprije kod Božetića kada su Turci 5. januara 1878. godine iznenada udarili na srpske jedinice. Borba je trajala duže od dva sata u snažnoj sniježnoj mećavi. U kontraofanzivi srpska vojska ih je tada potpuno razbila i natjerala u povlačenje preko Uvca. Tim povodom Dučić iznosi zapažanje da je strah najveći neprijatelj svake vojske i kad je obuzme, „kad počne preplašena da bježi, ko bi je obustavljao taj bi joj najveću štetu učinio, dok se sama ne osvijesti, prene i zaustavi“.[3]

Kasnije nije bilo većih akcija, a Dučićevi opisi uglavnom se odnose na uspostavljanje demarkacione linije, kao i na čitav niz drugih geopolitičkih zapažanja, koja se najpotpunije iskazuju na kraju knjige u jednom pismu koje je Jovan Ristić, 16. februara 1878. godine, poslao Dučiću. Zahvaljuje mu se na iskazanom herojstvu u oba Srpsko-turska rata, a zatim iskazuje žaljenje što im ovoga puta nije „bilo suđeno“ da razviju veliku djelatnost i na druge srpske oblasti i što je granica ostala na Drini, Limu i Mokroj Gori.[4]

Druge Dučićeve istoriografske studije veoma su brojne i srodne njegovoj ratnoj prozi. Različite su po tome što nemaju onako naglašen autobiografsko-memoarski karakter, što je i razumljivo ako imamo u vidu da piše i o onim događajima u kojima nije bio neposredni učesnik. Ovdje se posebno osvrćemo na Boj na Grahovcu 1858. godine, na Boj na Krnjicama 1861. i 1862. godine, kao i događaje vezane za pokrštavanje poturica u Vasojevićima od 1825-1857. godine. Njima je srodna i etnografska studija „Božić u Crnoj Gori“. U bojevima iz 1862. godine Dučić je učestvovao kao vođa hercegovačkih ustanika, tako da su navedene studije jednim dijelom oblikovane i na osnovu neposrednog iskustva, a ne samo dokumentarnih izvora i svjedočenja drugih aktera bojeva.

Studiju o prikazu Boja na Grahovcu, koji se odigrao krajem aprila i početkom maja 1858. godine, Dučić je najprije objavio u časopisu Orlić na Cetinju 1865. godine, a nastala je najvećim dijelom na osnovu kazivanja vojvode Mirka Petrovića, kao neposrednog učesnika i komandanta crnogorske vojske u ovom boju, te svjedočenja sekretara knjaza Danila Petrovića, Delarija (Delarue), koji je bio na izvoru geopolitičkih informacija i prepiske koju je crnogorski vladar vodio sa carevima ruskim i francuskim, kao i drugim diplomatskim predstavnicima velikih sila. Dučić naglašava da je Grahovac pjeskovita ravan smještena na visoravni između Grahova i Klobuka, te da je smještena na prostor nastanjen plemenom Banjana. Boj na Grahovcu bio je pokazatelj stalnih turskih nastojanja da udaraju na crnogorsku granicu sa hercegovačke strane i proistekao je kao direktan turski odgovor na prethodni poraz od crnogorske vojske u Boju na Zupcima u februaru iste godine.

Dučić sa mnogo pažnje predočava najznačajnije junake tih bojeva i pored vojvode Mirka Petrovića, naglašava junaštvo vojvode Jovana V. Baćevića sa Banjana, vojvode ljubotinjskoga Petra F. Vujovića, kao i čuvenog vojvode Petra S. Vukotića iz Katunske nahije, ističe herojske primjere popa Đura Kusovca, Peka Pavlovića i popa Luke Jovovića iz Markovine, kao i brojnih drugih ratnika. U istom kontekstu ukazano je i na udare hercegovačkih ustanika, predvođenih Lukom Vukalovićem, na turske utvrde u hercegovačkoj granici kako bi otežao položaj turskoj vojsci i onemogućio ih da svim raspoloživim snagama udare na Banjane.

Na kraju studije, Dučić prikazuje i sa koliko je „neiskazane radosti“ knjaz Danilo dočekao pobjedu na Grahovcu, da je tada ustanovio „Grahovačku medalju“ kojom je odlikovao brojne junake, a da je svom bratu Mirku dodijelio „zlatnu medalju“ za iskazanu hrabrost i titulu „velikog vojvode grahovačkog“. Kasnije je na tom razbojištu crnogorski knjaz Nikola sazidao „divnu crkvu“ koja je osvještana na Spasovdan 1864. godine.[5]

Studija o prikazu Boja na Krnjicama 1861. i 1862. godine objavljena je najprije u Srpsko-dalmatinskom magazinu 1868. godine, a nastala je kao odjek onih ratnih događaja koji su bili posljedica Hercegovačkog ustanka iz 1861. godine u kojem su se bili podigli Srbi „od Sutorine i Trebišnjice do Tare i Kolašina za svoje oslobođenje“.[6] Tada su i Srbi iz Krnjica i Seoca u Skadarskoj krajini ustali na oružje kako bi se oslobodili od „turskoga jarma i sjedinili s Crnom Gorom“.[7]

Dučić naglašava da su Srbi u „Skadarskoj krajini junaci onako isto, kao i Crmničani; jednak im je govor, odijelo, oružje i običaji“.[8] Bili su izloženi učestalim nasiljima Arbanasa, što je bio dodatni poticaj da pokrenu bunu i prihvate se oružja. Dučić izdvaja imena istaknutih glavara iz Krnjica i Seoca: Marka Novakova, Kola Petrova, Sava Buturova, popa  Mitra, Mila Belova i Stevana Mitrova. Zbog teških geopolitičkih okolnosti knjaz Danilo sa Crnogorcima nije mogao otvoreno da stane na stranu pobunjenika, ali je organizovao tajne čete iz susjedne Crmnice i Riječke nahije predvođene popom Ilijom Plamencem, popom Đurom Kusovcem i popom Đokom Pejovićem.

Najznačajnije događaje na bojištu Dučić vezuje za proljeće 1862. godine, kada se u borbe neskriveno uključila crnogorska vojska, pod komandom Petra S. Vukotića, a predvođena serdarima Jovom Kusovcem i Đukom Sredanovićem. Bio je to rat dug, žestok i krvav, a prekinut je tek krajem avgusta iste godine. Dučić naglašava da je to bio isti onaj Đuko Sredanović koji je pratio vladiku Rada na liječenje u Italiju u proljeće 1851. godine, što je opisao Ljubomir Nenadović u čuvenim Pismima iz Italije.

Studija „Pokrštavanje poturica u Vasojevićima od 1825-1857. god.“ objavljena je prvi put u Orliću na Cetinju 1886. godine, a nastala je kao spoj antropogeografskog, etnografskog i istorijskog pristupa Nićifora Dučića. Zato se u središtu pažnje i nalazi opis plemena Vasojevića, granice na kome je ovo pleme obitavalo, kao i opis izrazitog srpskog karaktera stanovnika, a zatim i narodnih običaja i krupnih istorijskih događaja u prošlosti. Dučić ravnopravno ukršta legendarne podatke o imenu i postanku Vasojevića sa konkretnim podacima o naseljima, stanovništvu, istorijskim događajima, sa posebnim osvrtima na vojvodu Miljana Vukovića, koji je predvodio svoje saplemenike u bojevima protiv Turaka od 1862. pa sve do 1878. godine. Tek nakon toga Dučić usmjerava pažnju na pojavu poturica u Vasojevićima još od 18. vijeka, što je uslovilo brojne neobične porodične i plemenske odnose: „U Vasojevićima je bivalo i takvih primjera: da su dva brata ili bratučeda, jedan muhamedanske, a  drugi hrišćanske vjere, zajedno u jednoj kući živjeli, moleći se Bogu svaki po svome zakonu. Jedan klanja, drugi se krsti! Otuda je i postala u našemu narodu ova izreka: Otac klanja, mati se krsti, a ja se kamenim!“[9] U završnom dijelu studije pokazuje kako je došlo do povratka u hrišćanstvo poturčene porodice Fatića, a sve na osnovu odluke Zula Fatića da se vrati u pradjedovsku vjeru 1825. godine.

Studija „Božić u Crnoj Gori“ napisana je po ugledu na Vukove etnografske zapise o običajima srpskog naroda, a Dučić je prvi put objavio u zabavniku Dubrovnik 1867. godine. Odmah na uvodnim stranicama studije, Dučić naglašava da „ono što je u božićnjem običaju najglavnije, jednako je svuda u srpskome narodu: badnjaci, njihno loženje, posipanje žitom, prostiranje slame po kući, kićenje zelenilom vrata i badnjaka, paljenje voštanica, kađenje tamjana, pečenica, polaženje, mirbožanje, pucanje iz pušaka“.[10] Različiti su načini vršenja tih običajnih radnjih i to ne samo u raznim krajevima, nego i u istim plemenima, a često se dešavalo da i svaka porodica nosi nešto zasebno od drugih u obilježavanju božićnjih običaja.

Dučić najprije ukazuje na neprikosnoveni značaj Božića u Crnoj Gori, sve to potkrepljuje stihovima u slavu Božića iz Njegoševog Gorskog vijenca, a zatim naročitu pažnju posvećuje odabiru i sječi badnjaka, kao i načinu njihovog nalaganja na porodičnim ognjištima, sve do prikazivanja dočeka Božića, odlaska muškaraca u crkvu, dolaska polažajnika i opisa božićnje trpeze sa pečenicom i česnicom. Dučić prikazuje mnoge detalje iz božićnjih običaja u Crnoj Gori i naglašava da se oni na sličan način izvode u svim kućama: „U božićnijem je običajima sve simvolično i tajanstveno. Koliko je u njima narodne najstarije praznovjerice, toliko je i hrišćanske reliđioznosti i morala. Nema nijedan narod ništa ljepše, uzvišenije, pobožnije ni veselije od srpskoga Božića“.[11] 

U istraživačkom smislu najzahtjevnije su Dučićeve studije iz crkvene istorije zato što objedinjavaju paleografski i istoriografski pristup. Ovaj aspekt njegovog istraživačkog rada krunisan je velikom monografijom u kojoj je urađena Istorija srpske crkve od prvih doseljenika VII v. do naših dana, a objavljenoj u devetoj knjizi Književnih radova Nićifora Dučića 1894. godine.Izdvajamo i brojne kraće rasprave koje su bile posvećene različitim pitanjima, poput istorijata manastira Hilandara, kao i njegovih dragocjenih rukopisa i natpisa, Morače i Ostroga, Vranjine u Zeti, Duži i Tvrdoša u Hercegovini, ali i književnih spomenika poput Savinske Krmčije i Savinskog Zbornika, hrisovulja na Cetinju i sl. Posebno mjesto pripada raspravama posvećenim Episkopiji Zetskoj i Episkopiji Dabarskoj, koje su definitivnu formu dobile 1892. godine u drugoj knjizi Književnih radova, tako da im u ovom sažetom pregledu ukazujemo nešto više pažnje. U novije vrijeme je o Dučićevom istraživanju srpske srednjovjekovne prošlosti objavljena zapažena studija Vasilja Jovovića.[12]

U raspravi „Zetska episkopija“, Dučić istražuje istorijat ove najstarije srpske pravoslavne episkopije, koju je prema većinskom naučnom mišljenju osnovao Sveti Sava u prvoj četvrtini 13. vijeka na Prevlaci u manastiru Sv. Arhanđela Mihaila. Pri tome razmatra polemičku literaturu o vremenu i mjestu nastanka ove episkopije, jer je pored vezivanja ove episkopije za Prevlaku postojala i naučna hipoteza da je srpska vladičanska katedra osnovana u unutrašnjosti Zete. Dučić ukazuje na istorije Crne Gore, koje su nezavisno uradili mitropolit Vasilije 1754. i pjesnik Sima Milutinović Sarajlija 1835. godine, na raspravu episkopa bokokotorskog Gerasima Petranovića iz 1874. godine, na ruskog istraživača Ivana Golubinskog iz 1871. godine, na češkog naučnika Konstantina Jirečeka iz 1878. godine, našeg Stojana Novakovića i sl. Dučić ukazuje na činjenicu da je stara Zetska episkopija podijeljena na tri upravne jedinice: „Jedan dio nezavisan s produženjem pod cetinjskom mitropolijom u crnogorskoj državi; drugi pod prizrenskom mitropolijom zavisan (poslije ukinuća srpske pećske patrijaršije) od carigradske patrijaršije u turskoj državi; treći od 1808. do 1874. god. pod dalmatinskom episkopijom; a od 1874. god. pod novom bokokotorskom i dubovačkom eparhijom u austrijskoj državi.“[13]

U drugom dijelu rasprave Dučić je nastojao da uradi hronološki poredak imena zetskih episkopa i mitropolita od 1202. godine do kraja 19. vijeka. Izdvojio je 34 imena, od Ilariona koji se pominje 1233. godine, preko vladika iz porodice Petrović Njegoš, pa sve do Ilariona Roganovića, Visariona Ljubiše, Mitrofana Bana i Gerasima Petranovića iz druge polovine 19. vijeka.

U raspravi „Dabarska episkopija“ koju je Sveti Sava ustanovio u prvoj četvrtini 13. vijeka, Dučić istražuje složeno pitanje mjesta na kome je osnovana ova episkopija. Pri tome je razmatrao brojne polemičke studije, čiji su autori bili ruski naučnici Giljferding i Jastrebov, domaći istraživači Toma Kovačević, mitropolit Sava Kosanović, Miloje S. Milojević, Ilarion Ruvarac i sl. Dučić sve te hipoteze argumentovano svodi i uspostavlja moguće prostorne okvire na kojima je nastala ova stara srpska episkopija: između Dobruna kod Višegrada i gornjeg, srednjeg i donjeg Polimlja. U završnom dijelu rasprave Dučić ukazuje na neke greške koje je pronašao u Šematizmu Dabrobosanske mitropolije. Izdvajamo one ispravke koje se odnose na navođenje imena episkopa i mitropolita dabrobosanskih od najstarijih vremena do danas. Po Dučićevom shvatanju, pogrešno su u taj hronološki niz unijeta imena pojedinih episkopa „bosanske crkve“, Vladislava, Milovana i Ridina, jer nisu pripadali crkvi koju je osnovao Sveti Sava. U protivnom bi, ističe Dučić, neophodno bilo navesti imena i svih ostalih episkopa „bosanske crkve“ do druge polovine 15. vijeka kada se ona ugasila.        

Putničke studije Nićifora Dučića najbliže su putopisnom žanru i pokazuju nesumnjivi njegov književni talenat. Ovom prilikom posebno ukazujemo na Putovanje kroz Crnu Goru(u septembru i oktombru 1865), koje su objavljene u časopisu Orlić na Cetinju 1867. godine, kao i putopis posvećen Trstu, posebno srpskoj pravoslavnoj opštini i crkvi Svetog Spiridona u tom gradu, koji je izašao u Glasniku Srpskog učenog društva 1868. godine. U navedenim tekstovima dolazi do izražaja izraziti dokumentarno-umjetnički postupak i simbioza istoriografskog i književnog pristupa. To znači da pored prikazivanja neposrednih doživljaja sa putovanja, kao i susreta sa znamenitim ljudima na tim putovanjima, važno mjesto zauzimaju i istorijske reminiscencije koje nas vraćaju u bližu i dalju prošlost tih prostora.

Nastaviće se...

---

[1]Isto, str. 437.

[2]Isto, str. 438.

[3]Isto, str. 451.

[4]Iѕsto, str. 467.

[5]Nićifor Dučić, „Boj na Grahovcu 1858. god.“, Zapisi o Crnoj Gori, Staroj Hercegovini i Srbiji, prir. Dušan Petković, Radoslav Tamindžija; napisao predgovor i uredio, monah Ignjatije Marković, Društvo za očuvanje baštine „Dob“, Gacko, 2003, str. 93-94.

[6]Nićifor Dučić, „Boj u Krnjicama 1861. i 62. god.“, Zapisi o Crnoj Gori, Staroj Hercegovini i Srbiji, prir. Dušan Petković, Radoslav Tamindžija; napisao predgovor i uredio, monah Ignjatije Marković, Društvo za očuvanje baštine „Dob“, Gacko, 2003, str. 95.

[7]Isto, str. 95.

[8]Isto, str. 96.

[9]Nićifor Dučić, „Pokrštavanje poturica u Vasojevićima od 1825-1857. god.“, Zapisi o Crnoj Gori, Staroj Hercegovini i Srbiji, prir. Dušan Petković, Radoslav Tamindžija; napisao predgovor i uredio, monah Ignjatije Marković, Društvo za očuvanje baštine „Dob“, Gacko, 2003, str. 107-108.

[10]Nićifor Dučić, „Božić u Crnoj Gori“, Zapisi o Crnoj Gori, Staroj Hercegovini i Srbiji, prir. Dušan Petković, Radoslav Tamindžija; napisao predgovor i uredio, monah Ignjatije Marković, Društvo za očuvanje baštine „Dob“, Gacko, 2003, str. 109.

[11]Isto, str. 115.

[12]Vasilj Jovović, „Srpske srednjovekovne teme u istoriografskom opusu Nićifora Dučića“, Pisci srpske istorije, zbornik radova, Beograd, 2017, str. 145-157.

[13]Nićifor Dučić, „Zetska episkopija“, Književni radovi Nićifora Dučića, knjiga 2, Državna štamparija Kraljevine Srbije, Beograd, 1892, str. 94.

PODELITE OVAJ TEKST NA: